Hasta
 |
Vos an lenga piemontèisa |
| Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì. |
 Antra 'l 134 aGC e 'l 125 aGC ël teritòri astësan a passa sota ij roman, sò abitant ligurin a ven-o scrivù ant la Tribù Pòlia e a ven anglobà ant la IX Regio, la Liguria. Ëd la fondassion dla colònia as sa nen vàire, ma sò nòm sota ij roman a l'é Hasta. Ast an época roman-a a l'é nominà ant jë scrit ëd Toloméo, Plinio e Claudian, ma gnun ëd lor an ësmon ëd detaj ansima a la sità. As sa nen vàire dl'evolussion dla sità sota a la dariera repùblica e sota l'imperi. J'epìgrafe ch'a son restane an lasso nen capì che livel d'arconossiment ch'a l'avèissa Ast, dzortut përchè viaman ch'a-i passava ël temp le veje distinsion normative republican-e a drocavo, e rivà a Teodòsio an pràtica tut lòn ch'a l'avìa na soa aministrassion a l'èra vnùit a portesse coma municipium bele che quand ël tìtol ëd municipium a 'l l'avìa nen. Hasta a-j da dapress al destin ëd soa region. Con j'arforme ëd Dioclessian, antra 'l 290 dGC e 'l 300 dGC, la Liguria a ven ciapà andrinta a la diòcesi italissian-a, peui, dël 297 a-i riva l'arforma dij confin, e la Liguria a la ven tacà ansema a l'Emilia a fé la Italia regionis citra Padum ("region dl'Italia dadsà da Pò"). Dël IV sécol le provinse dla diòcesi a son viaman chërsùe, e la Liguria a taca torna a aministresse daspërchila. Ël teritòri[modìfica | modifiché la sorgiss] Ël teritòri dël municipium d'Ast as chërd ch'a restèissa ciapà antra coj d'àutri munissipi roman:
Comunicassion[modìfica | modifiché la sorgiss] A la rèis dël gran boneur d'Hasta e peui d'Ast medioeval a-i é dzortut soa posission stratégica ant la rej dle stra ëd comersi. Sò tracià as peulo anco' capisse da 'nt ij topònim ch'a l'han lassà. La via Fulvia[modìfica | modifiché la sorgiss]La stra roman-a pì amportanta ch'a passava për Ast a l'era la Via Fulvia (dont a vnisìa ëdcò ël nòm ëd Forum Fulvii, "ël mërcà ëd Fulvio"). A la mnava a Pollentia da Dertona, ën passand për Ast. Coma topònim a l'ha lassane:
Àutre stra[modìfica | modifiché la sorgiss] Ël rest dël sistema stradal a colegava con
Tani[modìfica | modifiché la sorgiss]Butand an consideran la presensa medioeval d'un pòrt fluvial motobin amportant già fin dadnans dij temp comunaj, a l'é belfé pensesse che n'àutra dle vie ëd comunicassion dovrà da Hasta a fussa pròpi Tani. Però al dì d'ancheuj i l'oma gnun-a preuva ch'a-i fussa già un chèich pòrt dësvlupà ai temp d'Hasta. Ël pòrt medioeval pì vej a sarà nen a Tani, ma a Borbor e miraco costa a podrìa esse na marca dla posission dël port d'Hasta original. D'àutra part, cola dë buté ij pòrt sitadin nen ant sël cors prinsipal a l'é na costuma local confermà da la posission dël Pòrt ëd Turin, ch'a l'era ant sla Dòira, pa a Pò. Conomìa e teritòri[modìfica | modifiché la sorgiss] A dovìo ess-ie motobin tanti bòsch e vàire pra, ch'a lassavo anlevé ëd bes-ce. Da 'nt la presensa atestà d'un colegi dij pentnor i soma ch'as fasìa ëdcò ëd pann. Columella a scriv che ij formagg dla val Tani a vnisìo esportà a Roma e Polibio, Enòbio, Plinio e Strabon a parlo dij vin, dzortut dla region d'Alba. La fantasìa djë scritor roman a l'era dzortut colpìa da l'amzura motobin pì granda dël sòlit dij botaj da vin ch'as dovravo ambelessì. Tito Livio e Pàul Diacon a conto coma vrità stòrica che ij Gaj, a sò temp, a l'avèisso anvadù la Galia Cisalpin-a dzortut për via dij vin dla region. Sempe colegà a l'industria e al comersi dël vin a dovrìa esse la produssion ëd vas an teracheujta, dont a parla Plinio, për dì ch'a-j fasìo dzortut an Hasta e a Polèns. Antra lòn ch'a l'é rivane a-i é nen mach dj'ànfore, ma ëdcò vàire sòrt d'oget ëd lusso motobin finì, che a quadro con l'esportassion për tut l'imperi dont a conta l'autor latin.
Na marca dle tecnologìe enològiche dij temp roman ch'a podrìa esse restà ant la lenga piemontèisa a l'é la costuma 'd ciamé vas vinari le botale[1].  Colonisassion e dësvlup urban[modìfica | modifiché la sorgiss]As sa nen ëd precis quand a sia anandiasse la colonisassion, ma as pensa ch'as debia parlesse ëd na data anviron al 100 aGC, an coincidensa con la colonisassion d'Eporedia, fàita da Mario. L'antegrassion sivil antra colòni e locaj a l'ha peui ëmnà ij locaj a passé da 'nt la condission ëd peregrinitas a cola ëd latinitas e a la fin dle fin a cola d'optimo jure, visadì a la pijn-a parificassion. Ën rivand-ie ij colòni roman, ël vej borgh ligurin a l'ha d'avej tacà a slarghesse, ën caland giù daj brich anvers a la pian-a, lòn ch'a spiegherìa la forma fòra via dla planimetrìa d'Hasta, ch'a l'ha nen la strutura perpendicolar a càrdin e decuman ch'as ës-ciàira, pr'esempi, a Turin e Osta. La pianta d'Ast a l'é vnùita a truch e branca esagonal, a vorej giudiché da 'nt la forma dij mur medioevaj pì vej. As sa nen quand a sio stàit tirà sù ij mur ëd cinta, ma as pensa che la costrussion a sia anandiasse da 'nt j'abità preroman, ch'a podrìo esse stàit ant j'anviron dël Castel dël Varon e dël Castel Vej. Sti doj pòst-sì a son ëdcò coj che, ën restand pì àut che 'l rest dla sità, a l'é pì belfé ch'a smon-o anco' chèich resta dla planimetrìa roman-a, che da 'nt j'àutre bande a sarà coatà sot a vàire méter ëd tera. Belavans, nen essend-ie gnun-a rua ortogonal a l'é malfé capì lòn ch'a resta medioeval e lòn ch'a peula esse na ròba roman-a fòra via. La muraja a l'é motobin robusta aj temp ëd Claudian, ch'a në dis moenia vindicis Hastae, "ij mur d'Ast ch'a fa vendeta". Con sòn a fortiss ch'a sarìo stàit ij mur d'Ast a fërmé Alarich për assé 'd temp da lassé rivé Stilicon, che peui a l'avrìa batulo ant la bataja ëd Polèns, dël 402. Ëd l'atività militar dij sitadin roman d'Hasta a son restane vàire tombe ëd soldà astësan trovà an Germania, dzortut a Magonza e a Bonn. Con l'andé dël temp 'cò vàire tòch ëd mur roman a son restà coatà da tera e rumenta ambaronà, e/ò ciapà andrinta a dle costrussion pì giovne, pr'esempi a son trovass-ne ant la Cripta ëd San Sgond, che pròpe ant sëj mur roman a l'é pogià. Dle costrussion roman-e an Ast a l'é resta-ie motobin pòch, dzortut:
La religion[modìfica | modifiché la sorgiss] Dij temp pagan as sa mach lòn ch'an diso j'epìgraf. A smija che an Hasta a fusso venerà an vàire forme Giunon, Giòve e miraco Netun. A-i era ëdcò dle congregassion basà ansima a religion e mësté ch'as disìo colegi, dont a l'é restane chèich inscrission. Pr'esempi dël colegi ëd Minerva e dël colegi dij Dendròfor. Cola dij Dendròfor a l'era na venerassion dle piante, dont a son restane vàire marche ant ël Monfrà roman. Na làpide ch'a l'é përdusse a l'era dedicà a le sirimònie d'un colegi ëd pentnor, prima marca dla presensa ëd na produssion ëd pann ant la region. Ël Cristianésim[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël moviment cristian a dovrìa avej tacà a spantiesse ant l'astësan dla fin dël I sécol, as pensa dzortut apress a la predicassion ëd San Nasari e San Siro, për via che dl'àuta età 'd mes a j'ero costi-sì ij sant dont la venerassion a restava pì spantià ant l'astësan. Dapress a lor coma spantiament a vnisìo San Calòger e San Marsan. San Marsan a l'é ëdcò colegà a la figura ëd San Sgond, ch'a vnirà peui sant protetor d'Ast. Comsëssìa, as trata nen ëd na burà ch'a cambia le costume locaj tut d'un colp, ma pitòst ëd në spantiament ch'a va motobin dossman, d'ant le class dominante dle sità anvers ai bonòm. A l'é belfé che ant la campagna a sia rivà mach motobin pì tard. Ël prim vësco d'Ast atestà a l'é Sant Evasi, martirisà davzin a Casal Monfrà dël 362, ma a venta dì che lòn ch'a l'é rivane rësgoard a 's vësco-sì a podrìa esse anventà ëd pianta. Dapress a Sant Evasi a son ëd sigura atestà
Passa-ie lor-sì i l'oma pì gnun-a neuva sigura ëd vësco d'Ast fin aj temp dij Longobard. Antra la fin dl'Imperi Roman e la calà dij Longobard[modìfica | modifiché la sorgiss]A l'é belfé che la concentrassion dle proprietà ant le man dij latifondista che a l'ha mnà a droché l'imperi d'ossident ën vujdand viaman la cassia dlë stat a sia rivà ëdcò ambelessì, ansema al dëspopolament ëmnà da j'epidemìe ëd vairòle e ëd rossaso. L'imperi sensa sòld a pagava giumaj sò soldà coj ben imòbij dij privà, pr'esempi con cola cession dla tersa part dj'imòbij ch'a l'é dovrasse për paghé ij foederati d'Odoacr. Sòn a l'é belfé ch'a l'abia anteressà ëdcò l'astësan, ma a va dit che ant j'ùltim temp dl'imperi ij possediment imòbij a restavo concentrà ant le man ëd motobin pòche famije, col gròss dla gent già butà bele che an condission dë s-ciav. Miraco për via dë sta forma ëd pagament a podrìa esse sta-ie chèich stansiament ëd tribù germàniche, coma jë Schiri (dont a resterìa na marca ant ël topònim dë Scurslengh) e j'Ostrogòt ëd Teodorich, ma sempe che sòn a sia rivà d'autut a peul nen esse stàita tanta gent. Dapress a Odoacr a l'é riva-ie Teodorich ansema a sò Ostrogòt, peui ij Visigòt a son andàit e vnùit për l'astësan ën caland giù da 'nt j'Alp marìtime, ij Borgond a son passà a depredé la Liguria roman-a, ma bele con tut ës tràfich a smija che a sté fiss ant l'astësan a sio pa fërmasse an vàire. Ij papé dë st'época-sì a l'han lassane squasi gnun-a neuva d'Ast, coma d'àutra part a l'é riva-ie con squasi tute le sità dla Liguria. L'ùnica mension con un chèich sust a l'é dij temp ëd Teodorich, ant na litra ëd Cassiodòr, che dël 534 a jë scriv a coj d'Ast për dije che a-j faran në scont ant sla prima rata dj'ampòste ëd 100 lire d'òr.
As sa gnente ëd lòn ch'a sia riva-ie al moment dl'artorn dij roman sot a Giustinian, ma ' d sigura la guèra gòtica a peul nen avej mancà dë feje darmagi 'cò a Ast, ën rovinand col pòch ch'a-i restava anco' 'd comersi. As peul mach buté na data genèrica për ël passagi sot ai Longobard, dël 568, ansema a tut ël rest dla pian-a padan-a (ai Roman d'Orient a-j restavo mach le sità dla còsta ligurin-a, che peui viaman a l'han përdù). La sità a l'é belfé ch'a l'abia patì 'cò chila l'epidemìa 'd pest antra 'l 569 e 'l 570, con la fam ch'a l'é vnu-ie dapress dël 571. Comsëssìa, com as vëdd da la conta ant sla bataja dël Francó, la produssion ëd vin a l'é continuà bele che ant ij moment pì pess ëd la stòria dla sità. Con ij Longobard as anandia la fase àut medioeval ëd la stòria dla sità, che viaman a men-a a la formassion dël podej teritorial dij vësco, che peui a-j passerà al lìber comun. Bibliografìa[modìfica | modifiché la sorgiss]
Nòte e arferiment[modìfica | modifiché la sorgiss]
|
|||||||||||||
