Religiun

Simbols d’intginas religiuns: cristianissem, giudaissem, hinduissem, islam, budissem, schintoissem, sikhissem, bahaissem, jainissem

Religiun (da latin religio ‹diligenza conscienziusa›, ‹premura›, tar relegere ‹resguardar›, ‹far attenziun›, oriundamain en il senn dad «observar cun gronda premura segns e prescripziuns») è ina noziun collectiva per in grond dumber da concepziuns dal mund, da las qualas il fundament consista en la cretta respectiva en forzas transcendentas (surterrestras, surnatiralas, sursensualas). Questas forzas na sa laschan betg cumprovar en il senn da la teoria scientifica, mabain sa basan sin experientschas intuitivas ed individualas. Cun quai po esser colliada la cretta en objects sontgs.

La religiun po influenzar a moda normativa ideas da las valurs, furmar il cumportament, agir, pensar e sentir da l’uman ed ademplir en quest connex in’entira retscha da funcziuns economicas, politicas e psicologicas. Damai che religiuns èn caracterisadas d’ina influenza talmain vasta, enserran ellas er il ristg ch’i sa furmian ideologias religiusas.

Il term ‹religiun› vegn duvrà tant per la ‹religiusadad› individuala sco er per ‹religiuns› en il senn collectiv. Er l’adjectiv ‹religius› sto vegnir resguardà mintgamai en ses context respectiv: el po sa referir tant ad ina u pliras religiuns ubain a la religiusadad d’in singul uman. Cumbain che omadus champs cumpiglian in’enorma vastezza, sa laschan tuttina formular intgins elements universals ch’ins chatta en tut las culturas dal mund. Igl èn quai il giavisch individual da chattar in senn, in’orientaziun morala ed in’explicaziun dal mund; ultra da quai la cretta collectiva en forzas surnatiralas ch’influenzescha en ina moda u l’autra la vita dals umans; en pli la brama che l’existenza da quest mund s’uneschia cun ses origin da l’auter mund. Per part vegnan questas explicaziuns da standard però crititgadas.

Las pli grondas religiuns (er enconuschentas sco religiuns mundialas) èn il cristianissem, l’islam, il hinduissem, il budissem, il taoissem, il sikhissem, il giudaissem, il bahaissem ed il confuzianissem. Il dumber e la ritgezza da furmas da las religiuns istoricas e contemporanas surpassa però per lunschor las religiuns mundialas.

Tut las culturas premodernas cumpigliavan ina religiun. Concepziuns dal mund religiusas e sistems da dar senn a la vita stattan savens en ina lunga tradiziun. Pliras religiuns disponan d’elements parentads – sco la communicaziun cun essers surnatirals en rom da ductrinas dal salit, sistems da simbols, cults e rituals – u sa basan ina sin l’autra sco per exempel giudaissem e cristianissem. Ina sistematica fundada da tut las religiuns che preschenta lur relaziuns da parentella e lur genesa istorica furma in desiderat da la scienza da las religiuns che n’ha betg anc pudì vegnir accumplì.

Intginas religiuns sa basan sin sistems filosofics en il vast senn dal pled u han recepì tals. Autras han ina pli ferma orientaziun politica, per part schizunt teocratica. E puspè autras accentueschan plitost aspects spirituals. Zonas d’interferenza datti praticamain en tut las religiuns e surtut er areguard lur recepziun e pratica tar ils singuls umans. Numerusas religiuns èn organisadas sco instituziuns; en blers cas po vegnir discurrì d’ina cuminanza religiusa.

Da la perscrutaziun scientifica da las religiuns e (per part) da la religiusadad s’occupa surtut la scienza da las religiuns, en pli l’istorgia, la sociologia, l’etnologia, la fenomenologia, la psicologia e la filosofia. Ils concepts, las instituziuns e las furmas da religiuns vegnan messas en dumonda a moda punctuala u generala tras la critica da las religiuns.

Emprovas da definir il term

Svilup istoric d’ina part da las religiuns

I n’exista nagina definiziun precisa ed incontestabla da ‹religiun›, mabain be emprovas da s’avischinar al fenomen. En general sa laschan differenziar access substanzialistics d’access funcziunalistics. Definiziuns substanzialisticas emprovan da definir las caracteristicas da religiuns areguard lur relaziun tar il sontg, transcendent u absolut; tenor Rüdiger Vaas e Scott Atran furma la relaziun tar il transcendent la differenza centrala da la religiun envers tut il betg religius.

Tenor la chapientscha funcziunalistica vegn empruvà da definir religiuns a basa da lur rolla entaifer e per la cuminanza. Ina da las pli enconuschentas definiziuns da la religiun (cristiana) deriva da Friedrich Schleiermacher e sa cloma: Religiun è «il sentiment da la dependenza absoluta da Dieu».

Ina definiziun substanzialistica tenor Gustav Mensching è la suandanta: «Religiun è la confruntaziun viventa cun il sontg e l’agir respundent da l’uman che vegn dominà dal sontg.» Tenor il scienzià da religiuns Peter Antes sa tracti tar religiun da «tut las imaginaziuns, tenutas ed acziuns envers la realitad, las qualas ils umans acceptan e denomineschan sco pussanzas u pussanza, sco spierts u er demons, sco dieus u dieu, sco il sontg u absolut u la finala er be sco il transcendent.»

Etimologia

En il latin aveva il pled religio differentas muntadas: ‹tema da Dieu›, ‹pietusadad›, ‹sontgadad›, ma er ‹resguard›, ‹scrupel›, ‹obligaziun›, ‹conscienziusadad› u ‹superstiziun›. L’etimologia dal term na sa lascha betg deducir cun tutta segirezza. I na sa tracta en mintga cas betg d’in terminus da la religiun vegl romana. Las pli veglias attestaziuns derivan da las cumedias da Plautus (ca. 250–184 a.C.) e dals discurs politics da Cato (234–149 a.C.).

Tenor Cicero (emprim tschientaner a.C.) va religio enavos sin relegere, quai che munta verbalmain ‹prender si, rimnar ensemen, plegar› resp. en in senn metaforic ‹prender en consideraziun, far attenziun›. Cicero ha pensà al cult dal tempel, il qual stueva vegnir tegnì conscienziusamain. A questa religio (observaziun conscienziusa da reglas tradidas) ha el mess en fatscha la superstitio (tenor la muntada oriunda extasa) sco furma da spiritualitad exagerada (far uraziun ed unfrir dis a la lunga). En il temp medieval èn alura ils conventuals – en il senn d’ina aduraziun da Dieu ‹professiunala› – vegnids numnads religiosi. Questa muntada ha il term mantegnì fin oz en il dretg canonic catolic-roman.

A l’entschatta dal quart tschientaner ha l’apologet Lactantius percunter manà enavos il pled religio sin religare (‹liar›), e quai en in text en il qual el sa fatschenta a moda polemica cun la concepziun da Cicero davart la differenza tranter religio e superstitio. El è stà da l’avis ch’i sa tractia tar la religio d’in ‹liom da pietusadad› che lia il cartent a Dieu. Da vart dals linguists vegn questa provegnientscha però giuditgada a moda sceptica, damai ch’i na dat nagins pleds cumparegliabels che derivan da l’emprima conjugaziun latina e tar ils quals il suffix -are fiss sa sviluppà senz’auter a -ion.

Per designar la religiun en tut ses aspects han ins duvrà durant il temp medieval ed en il temp modern tempriv las expressiuns fides (‹cretta›), lex (‹lescha›) e secta (da sequi, ‹suandar›, pia ‹suita, direcziun, partida›). Religiun ha l’emprim designà ductrinas che vegnivan – tut tenor l’atgna opiniun – resguardadas sco correctas u faussas. Pir suenter la refurmaziun, surtut dal temp da l’illuminissem, è sa furmà in term da religiun pli abstract, al qual sa refereschan las emprovas da definiziun odiernas.

La gronda part da las linguas betg europeicas han enconuschì fin en il 19avel tschientaner nagina correspundenza al term ‹religiun›. Savens vegniva il fenomen circumscrit cun plirs terms. La creaziun d’agens terms è succedida relativamain tard. Quai vala per exempel per la noziun ‹hinduissem›, la muntada dal qual è ultra da quai sa midada pliras giadas.

Elements universals dal religius

Las furmas d’expressiun religiusa sa repetan en tut il mund (Karnali, Nepal)

L’etnolog ed antropolog austriac Karl R. Wernhart ha classifitgà las structuras fundamentalas dal religius che cumparan en tuttas religiuns e culturas – ed independentamain da lur midada cuntinuanta – sco suonda:

Cretta

• L’existenza da ‹champs da forza› incorporals, surnatirals (olmas, antenats, spierts, dieus).

Intginas religiuns partan da l’existenza d’ina u da pliras forzas persunalas u impersunalas (p.ex. ina u pliras divinitads), spierts u leschas divinas (p.ex. Dao, Dharma) e s’expriman davart l’origin ed il futur da l’uman, per exempel en furma dal nirvana u da l’auter mund.

• La colliaziun da l’uman cun il transcendental en ina dimensiun da relaziun cumplessiva che tanscha sur la normala schientscha umana ora e che vegn sanctifitgada.
• Tutta etica e morala sa basa causalmain sin la cretta respectiva.
• Ming’uman ha in’olma.

Orientaziun

Respostas sin las «dumondas metafisicas cardinalas da la vita»:

• Danunder vegnin nus? (Tge è l’uman? Tge è il senn da la vita?)

Mitus da la creaziun dal mund – che vegnan savens transfurmads e tgirads en furma da teater, musica, ritus u saut – furman dapertut il vehichel per retegnair eveniments istorics en ina dimensiun atemporala. Il mitus è la moda e maniera co ch’il mund vegn explitgà, legitimà e giuditgà.

• Nua stain nus en il mund? (Tge è il bun, il nausch? Danunder deriva il patir e tge senn ha quel?)
• Nua giain nus (Tgenina è la via a la vaira ventira?)
• Tge finamira finala avain nus avant egl? (Tgenin è il misteri final e nundescrivibel da nossa existenza?)

Aspect da la segirezza

Blers scienziads (t.a. A. Giddens, L.A. Kirkpatrick, A. Newberg ed E. d’Aquili) accentueschan areguard l’orientaziun surtut l’aspect da la segirezza per il singul u ses conumans. Tenor lur opiniun cuntentan las religiuns il basegn d’avair in’assistenza e stabilitad en connex cun las temas existenzialas; ellas porschan confiert, protecziun e dattan senn en vista a suffrientscha, malsogna, mort, povradad, miseria e malsegirezza. Tenor la teoria da liom da Kirkpatrick sa tracti tar il Dieu (cristian) d’ina persuna da referiment cumpensatorica en il cas che persunas da referiment umanas (geniturs, magister e.a.) mancan u sa mussan sco insuffizients. Questa supposiziun ha R.K. Ullmann pudì confermar a moda empirica.

Boyer ed Atran crititgeschan percunter la funcziun da segirezza ed orientaziun. Els fan valair che bleras religiuns tschentan dapli dumondas che quai ch’ellas respundan, che l’idea dal salvament saja savens inexistent, ch’i dettia – malgrà las religiuns uffizialas – savens ina cretta en nauschaspierts e strias e che er bleras confessiuns cristianas na sminueschian betg be las temas, mabain stgaffeschian er novas. Cuntrari a Wernhart reduceschan ils dus scienziads las universalias da la religiun sin dus basegns umans: cooperaziun ed infurmaziun.

Furmas d’expressiun

Mintga cartent ha aspectativas, speranzas e desideris, ils quals chattan lur expressiun – tut tenor la cretta e l’orientaziun religiusa – en differentas praticas:

• Rugar u engraziar cun uraziuns; tschertgar il dialog cun il transcendent.
• Activitads culticas (rituals, unfrendas, ceremonias e.a.).
• Ascesa, extasa, meditaziun, mistica.

Sistematica da las religiuns

Dapi l’entschatta da la scienza da las religiuns han ins adina puspè empruvà da reconstruir la parentella istorica che vegn postulada tranter ils divers sistems da cretta e da stabilir da quai ina tipologia e sistematica da las religiuns. Tar las religiuns mundialas sa lascha quai far a moda relativamain simpla, damai che quellas disponan da funtaunas scrittas; tar las religiuns etnicas – resp. per la totalitad da las religiuns – n’è quai però betg anc reussì en ina moda e maniera che correspunda a las pretensiuns odiernas.

Religiuns sco fenomen istoric

Ils pli vegls fastizs

Venus da Willendorf (vegliadetgna: ca. 29 500 onns)

Teorias pli veglias davart in cult d’urs preistoric u ina ‹religiun originara› unitara valan oz sco antiquadas. Percunter ha la dataziun da picturas da cuvels e d’instruments da musica dal temp paleolitic tardiv – la quala era vegnida messa en dumonda sur lung temp – pudì vegnir cumprovada. Da quai è resultà in consens scientific areguard il cumenzament da l’istorgia da la religiun umana. Tenor quella vegnan sepulturas e (pli tard) objects da fossa renconuschids sco segns archeologics temprivs per expressiuns religiusas. Quels sa laschan cumprovar a partir da ca. 120 000 a.C. en il temp paleolitic mesaun tant tar l’homo sapiens sco er tar l’uman da Neandertal. Tranter la fin dal temp paleolitic mesaun e l’entschatta dal temp mesolitic ha il homo sapiens sviluppà furmas d’expressiun pli cumplexas ch’èn sa manifestadas en artisanat pitschen, picturas da cuvels, pli tard en furma da fossas custaivlas ed a l’entschatta dal temp neolitic en il Proxim Orient er en furma d’edifizis che surpassan ils auters (sco per exempel il lieu d’exchavaziun Göbekli Tepe en la Tirchia odierna che vegn interpretà sco tempel).

A partir da ca. 40 000 a.C. – cura che cumparan sculpturas artisticas, picturas ed instruments da musica – daventan ils indizis pli evidents. Tge cuntegns e concepts religius che sa laschan attribuir a quests artefacts n’è però betg cler resp. sto restar speculativ.

Religiuns istoricas

Bleras da las religiuns che vegnan anc oz pratitgadas han lur ragischs en il temp preistoric. Autras religiuns temprivas n’existan oz betg pli e sa laschan tschiffar be malamain areguard lur cuntegn, damai che quel è vegnì dà vinavant a moda be rudimentara e ch’ils artefacts che vegnan chattads da l’archeologia illustreschan concepts religius be a moda indirecta.

Er là nua ch’igl existan funtaunas scrittas fitg vastas (per exempel tar las religiuns anticas dals Grecs e Romans) èn las enconuschientschas davart la pratica cultica e l’exercizi da la religiun individual fitg marginalas. Savens pertutga la savida ch’è avant maun surtut la mitologia; uschia san ins per exempel inqual chaussa davart la mitologia dals Celts e Germans, entant che lur pratica cultica n’è strusch enconuschenta.

A las religiuns istoricas appartegnan (structurà tenor criteris geografics e cronologics):

• Africa: religiun vegl egipziana

• Mesopotamia: religiun sumerica, babilonica, assirica e hurritica

• Iran: religiun elamitica e vegl iranaisa

• Asia Minura: religiun hattica, ettitica, luvica, palaica ed urarteica

• Religiun semitica: religiun semitica primara, amurritica, ugaritica, feniziana, carthaginaisa, vegl canaanitica, vegl arameica, vegl araba, vegl sidaraba

• India: religiun da las Vedas, brahmanissem

• China: wuissem, fangshi

• Antica: religiun minoica, micenica, greca, etrusca, romana, gnosis, manicheissem

• Veglia Europa: religiun indogermana, celtica, germana, nordgermana, anglosaxona, slava

Istorgia da religiuns concretas

L’istorgia da religiuns concretas vegn mintgamai tractada en ils artitgels respectivs. I sa laschan tranter auter differenziar las suandantas religiuns singulas u gruppas da religiuns (en successiun alfabetica):

• religiuns africanas
• bahaissem
• budissem
• confuzianissem
• cristianissem
• giudaissem
• hinduissem
• islam
• jainissem
• schintoissem
• sikhissem
• taoissem
• zarathustrissem

En general vegnan las suandantas tschintg religiuns subsummadas sut il term ‹religiuns mundialas›: cristianissem, islam, hinduissem, budissem, giudaissem. Ina definiziun pli vasta dal term enserra savens er las suandantas religiuns: taoissem, bahaissem e confuzianissem (per part er sikhissem). Betg mintgina da questas religiuns ha però intenziuns universalas u missiunescha a moda activa; e betg da mintgina pon ins daventar senz’auter commember u che quella dumbrass in grond dumber d’aderents. Quests ed auters puncts renvieschan a la problematica dal term, il qual vegn per ordinari evità entaifer la scienza da las religiuns per guntgir difficultads da definiziun.

Religiun en il temp modern

Las religiuns predominantas tenor stadis

Entaifer la societad cristiana dal temp medieval era quasi l’entira realitad da la vita suttamessa a l’autoritad da la religiun. En il decurs dal temp modern ha la religiun instituziunalisada però pers pli e pli pussanza. Al lieu da la teologia han las scienzas natiralas e las scienzas umanas acquistà adina dapli autoritad, per exempel en dumondas davart l’evoluziun u l’etica/il dretg – champs ch’eran suttamess antruras a la religiun. La tendenza da sparter adina pli fitg las domenas da la baselgia e dal stadi vegn numnada secularisaziun. Las emprovas d’explitgar quest svilup sa basan per ordinari sin las ideas da l’umanissem e da l’illuminissem, sin influenzas da l’industrialisaziun sco er sin la superaziun dal stadi corporativ feudal cun las midadas politicas, economicas, socialas, culturalas e da dretg ch’èn stadas colliadas cun quella. Questa vieuta ha tschiffà tut ils champs da la societad ed uschia er las religiuns; per part èn quellas sa mussadas intolerantas envers quest svilup ed han reagì cun potenzial da violenza, per part è il champ da las religiuns però er daventà pli pluralistic e pli avert e tolerant envers autras ideas e crettas.

En l’Europa ha il cristianissem pers dapi la fin dal 19avel tschientaner reputaziun ed influenza sociala e politica. La gronda part dals pajais dal vest tradiziunalmain cristians èn confruntads cun la mancanza da spirituals e cun in dumber da sortidas da la baselgia creschent. Quai sa lascha illustrar en spezial a l’exempel da la Frantscha: cun la Revoluziun dal 1789, il Code civil dal 1804 e la lescha areguard la separaziun da baselgia e stadi a l’entschatta dal 20avel tschientaner è vegnì introducì in strict laicissem e l’influenza da la baselgia sin la societad è tschessada.

La pussanza materiala e spiertala regredenta da las grondas baselgias cristianas – la quala Friedrich Nietzsche aveva commentà la fin dal 19avel tschientaner cun ils pleds «Dieu è mort» – è vegnida e vegn anc adina deplorada d’intgins pensaders religius. Els argumenteschan ch’i saja collià cun quest svilup ina reducziun dals standards etics e che l’uman vegnia tschentà sco mesira da tut. Tenor la devisa «Senza Dieu è tut lubì» possian s’augmentar acziuns destructivas ed in pensar nihilistic. Per talas consequenzas na datti però nagins indizis evidents.

En l’Uniun sovietica (surtut sut Stalin), en la Germania naziunalsocialistica ed – a moda main exprimida – en ils stadis da l’ost suenter il 1945 pudeva in’activitad religiusa publica manar a dischavantatgs socials u schizunt a deportaziun u sentenzia da mort. Perquai è la cumpart dals commembers da cuminanzas religiusas che pratitgava avertamain stà relativamain bass. Suenter la fin da l’Uniun sovietica sa lascha observar in svilup ambivalent; en la Germania da l’Ost gioga la religiun organisada vinavant be ina rolla marginala; en la Pologna percunter è ella enragischada fitg ferm.

Trends actuals

Numerus studis cumprovan dumbers da visitaders tschessants en baselgias, sinagogas ed autras instituziuns religiusas, per exempel en la Gronda Britannia, en Germania u en Frantscha; quai però senza che la muntada da las baselgias sco instituziuns publicas vegniss messa en dumonda. En la gronda part dals stadis europeics appartegnevan il 2005 anc dapli che 50 % dals abitants ad ina baselgia cristiana. En la Pologna, l’Irlanda, la Spagna e l’Italia vala la baselgia catolica, a la quala appartegnan mintgamai bundant 80 % da la populaziun, sco pussanza cun influenza politica. En blers pajais europeics èsi usità d’appartegnair almain formalmain ad ina da las religiuns. Dapi intgins decennis, e surtut dapi la fin dal 20avel tschientaner, datti però er la tendenza che surtut glieud giuvna – e quai en tut il mund – s’orientescha puspè a furmas religiusas instituziunalisadas u autras.

Cuntrari a la secularisaziun en l’Europa daventan surtut l’islam ed il cristianissem, ma er il budissem, adina pli impurtants en las ulteriuras parts dal mund. Er en ils Stadis Unids e l’America Latina munta la religiun anc adina in impurtant factur. En l’Africa è l’influenza dal cristianissem creschida en il decurs dal 20avel tschientaner. En il mund arab è l’islam l’element ch’influenzescha il pli ferm la societad. Er en parts da l’Asia è l’islam daventà pli ferm, sco en l’Indonesia, il Pakistan, l’India e Bangladesch. En la Republica Populara da la China han ins schluccà ils scumonds correspundents, uschia che las cuminanzas religiusas registreschan modestas creschientschas. Da las baselgias e cuminanzas religiusas cristianas nodan ils missiunars evangelicals – ch’attribueschan sasezs al protestantissem – il pli aut dumber da conversiuns.

Perscrutaziuns pli novas rendan attent al fatg ch’i dat en societads contemporanas ina relaziun tranter demografia e religiun, la quala sa lascha cumprovar statisticamain. En communitads religiusas è il dumber d’uffants per part marcantamain pli aut che en societads da tenuta plitost seculara. Exempels furman las famiglias da derivanza tirca en Germania, ch’appartegnan per gronda part a l’islam sunnitic, gruppas evangelicalas en ils Stadis Unids (ed adina dapli er en l’Europa) sco er ils members dal giudaissem ortodox en l’Israel. En vista al svilup da la populaziun mundiala vegn quest fenomen betg be giuditgà a moda positiva, mabain er a moda negativa.

En la gronda part dals stadis commembers da las Naziuns unidas è il dretg sin libertad religiusa garantì en il fratemp a basa legala; ma betg adina vegn quest princip er suandà en la vita da mintgadi. Da l’autra vart datti anc pajais ch’enconuschan insumma nagin dretg areguard la libra tscherna da la religiun (sco per exempel l’Arabia Saudita u la Corea dal Nord) resp. pajais en ils quals la libertad d’agir d’individis e gruppaziuns religiusas è limità. Ils Stadis Unids percunter concedan a praticamain mintga communitad che designescha sasezza sco religiusa il status d’ina religious community cun ils dretgs correspundents.

Dapi che pievels indigens vegnan renconuschids pli e pli, vegnan er revitalisadas religiuns etnicas (per exempel tar ils Tuvans en China ed en Russia, tar blers Indians da l’America dal Nord u tar ils Sams da la Scandinavia). Savens n’èn questas furmas religiusas però betg identicas cun lur furmas tradiziunalas: per part è la savida gia ida a perder, per part sa fa valair l’influenza d’autras religiuns; vitiers vegn il fatg ch’ins sa referescha ad interpretaziuns (scientificas u esotericas) d’auturs dal vest che n’èn betg adina correctas.

Religiuns en cifras

Las religiuns predominantas en procents

La basa statistica per pudair far indicaziuns precisas davart l’appartegnientscha religiusa en tut il mund è fitg diffusa. Per l’ina sa distinguan ils stadis e las singulas cuminanzas religiusas en la moda e maniera co ch’ellas registreschan las datas; per l’autra èn las cundiziuns da partenza fitg differentas da pajais tar pajais. Be davart stadis ch’enconuschan la libertad da religiun sa laschan gudagnar cifras precisas. Ma er là è la varianza gronda: resultats divergents èn per exempel da spetgar tut tenor sche l’appartegnientscha ad ina cuminanza religiusa vegn definida tras l’administraziun statala ubain en furma d’interrogaziuns persunalas. En cas da reschims che na concedan nagina libertad da cretta u che sa resguardan uffizialmain sco ateistics èsi strusch pussaivel da gudagnar in maletg realistic. Vitiers vegn anc ch’er las religiuns mundialas èn fitg eterogenas: il cristianissem en pajais africans sa differenziescha per exempel en blers puncts da quel che vegn vivì en pajais scandinavs; al giudaissem vegnan er attribuids gidieus betg religius; al cristianissem en blers pajais tut las persunas che pajan taglia da baselgia, independent sch’els èn cartents u betg; a l’islam tut ils burgais da l’Arabia Saudita. Diffus daventa il maletg t.a. er perquai che uffants e giuvenils vegnan attribuids a la cretta da lur geniturs, er sch’els na sa sentan betg colliads cun quella. Ed er ils stadis cun in sistem statistic etablì na sa laschan betg senz’auter cumparegliar in cun l’auter, perquai che lur metodica po esser vaira differenta.

Tenor in studi da giuvenils ch’è vegnì manà tras il 2006 en Germania crain 30 % dals giuvenils tranter 12 e 24 onns ch’èn vegnids dumandads en in Dieu persunal, 19 % en ina pussanza surnatirala, entant che 23 % han fatg indicaziuns plitost agnosticas e 28 % na crain ni en in Dieu ni en ina pussanza superiura.

Emprovas scientificas da definir e descriver religiuns

Gia l’emprova da vulair s’avischinar a moda scientifica al term ‹religiun› è colliada cun grondas difficultads: co sa lascha chattar ina definiziun che cumpiglia tut las religiuns e tut las epocas istoricas e cun la quala sa lascha lavurar a moda scientifica? Savens èn las definiziuns ubain memia stretgas, uschia ch’impurtants moviments religius na vegnan betg resguardads, ubain che la noziun ‹religiun› daventa memia diffusa, uschia ch’i na sa laschan far cun quella naginas cumparegliaziuns tranter las singulas religiuns. Da vulair sa fatschentar a moda scientifica cun in object da retschertga, dal qual la definiziun na lubescha nagina determinaziun clera, sa mussa sco ordvart difficil.

Malgrà quai è religiun «ina realitad sociala, in process da communicaziun specific che creescha realitads ed il qual gudogna tras interacziuns socialas sez ina furma reala»; e perquai èn la noziun e ses cuntegn necessariamain suttamess a l’interess scientific. Tar ils concepts che vegnan preschentads qua è adina da tegnair avant egl las difficultads da definir la noziun, las qualas cuntrasteschan cun la necessitad scientifica da sa fatschentar cun il fenomen real ‹religiun›.

Avischinaziuns filosoficas e psicologicas

Il spiert avantgardist da l’illuminissem Jean-Jacques Rousseau ha crititgà en si’ovra ‹Du contrat social› (1762) la religiun sco ina da las funtaunas fundamentalas per guerra ed abus da la pussanza. A medem temp ha el però constatà ils sentiments religius dals umans. El ha sviluppà il model d’ina religiun civila che correspundia a las pretensiuns politicas d’ina societad ‹libra› ed illuminada. Da quella duevan far part da renconuscher l’existenza da Dieu, d’ina vita suenter la mort, da la recumpensa per giustia ed ingiustia, l’inviolabilitad dal contract social e da las leschas e la finala la toleranza. Questa nova religiun civila dueva valair per tut ils burgais e gidar a stabilisar la cuminanza.

Ses rival illuministic Voltaire ha crititgà anc pli ferm las dogmas e la pussanza da la baselgia catolica. El è s’engaschà a favur d’in deissem tolerant e dirigì da la raschun che dueva exister independent da las religiuns d’enfin qua ed ha accentuà la nizzaivladad morala da la cretta en Dieu. El era persvas che las forzas en l’univers suondian cleras leschas, ch’igl existia in’intelligenza superiura, è partì da l’immortalitad da l’olma e da la libra voluntad da l’uman – tut posiziuns ch’el ha a medem temp er puspè mess en dumonda. La cretta en sontgas scrittiras u en Jesus Cristus sco figl da Dieu ha el però refusà.

Immanuel Kant ha formulà il 1793 en sia scrittira ‹Die Religion innerhalb der Grenzen der blossen Vernunft› si’idea d’ina religiun raziunala. El ha sviluppà ina religiun filosofica che postulescha il princip dal nausch. Il nausch saja in element immanent da l’esser uman. Kant parta da l’existenza da Dieu e da l’immortalitad da l’olma. Dieu na sa laschia però betg cumprovar. Tenor Kant dispona be il cristianissem – cuntrari ad autras religiuns ‹antiquadas› u ‹ritualisadas› sco il giudaissem e l’islam – d’ina ductrina e morala, la quala la filosofia po renconuscher. In agir moral consequent n’è tenor quai betg pussaivel senza la cretta en la libertad, l’immortalitad da l’olma e Dieu. Perquai saja la morala l’element originar per propi. La religiun percunter transfurma las obligaziuns moralas en leschas divinas. Consequentamain succedia la religiun a leschas moralas gia existentas. Per eruir ils duairs umans per propi stoppian ins filtrar or da mintga religiun ils dretgs elements. Praticas ritualas da las differentas religiuns sbitta Kant sco ‹rauba da preraglia›. Areguard la teoria da l’enconuschientscha ha Kant gì ina tenuta agnostica.

Ludwig Feuerbach

Il criticher da religiun Ludwig Feuerbach ha declerà il 1841 la religiun sco «l’emprima ed indirecta chapientscha da sasez da l’uman. (...) en la religiun imaginescha l’uman ses agen esser zuppà.» Tenor questa teoria projectescha l’uman religius tut quai ch’el resenta sco vair, gist e bun en apparientschas autonomas ordaifer ses agen esser. Questas apparientschas po l’uman s’imaginar sco ina u pliras persunas cun ina sfera d’acziun limitada u illimitada. Sias noziuns dal vair, gist e bun denominescha el tut tenor sco dieus sectorials resp. sco singul dieu ubain a moda impersunala sco forzas, pussanzas, effects, leschas e.a. Co ch’el fa quai sa drizza tenor tradiziuns e svilups regiunals. Consequentamain na resguarda Feuerbach religiun betg pli sco sistem ch’explitgescha il mund e ch’oblighescha ils umans, mabain sco champ da perscrutaziun etnologic.

Sa referind a Feuerbach ha Karl Marx numnà il 1844 en si’introducziun a la critica da la filosofia da dretg da Hegel la religiun sco «l’opium dal pievel» – ina sentenzia che dueva daventar proverbiala. In patratg central tar Marx è l’idea che las creatiras domineschian lur agens creaturs: «Sco che l’uman vegn dominà en la religiun da la creaziun da ses agen chau, uschia vegn el dominà en la producziun chapitalistica da la creaziun da ses agen maun.»

Da la pretensiun da Feuerbach a l’uman «da sa liberar da l’illusiun davart ses stadi» tira Marx la consequenza «da bandunar in stadi che sa basa sin l’illusiun». Tenor Marx produceschan ils umans la religiun sco ina schientscha mundiala fallada areguard il stadi e la societad, damai che quels eran alienads da sasezs en ils urdens socials d’enfin qua. «D’abolir la religiun sco fortuna illusorica dal pievel» munta per el perquai da «pretender sia fortuna per propi».

Da Friedrich Nietzsche deriva la sentenzia «Dieu è mort!» che vegn adina puspè citada sco patratg da la moderna. El cuntinuescha, e quai è main enconuschent: «Dieu resta mort! E nus al avain mazzà! Co ans consolain nus, nus assassins da tut ils assassins?» Il filosof ha giuditgà la muntada creschenta da las scienzas natiralas e spiertalas sco er la critica da religiun radicala sco motivs per il declin da la (morala) cristiana. Ma el n’ha betg postulà da vulair revocar il succedì, mabain ha intimà da sa confruntar cun la nova situaziun.

En la tradiziun da Feuerbach e Nietzsche ha il fundatur da la psicanalisa Sigmund Freud interpretà la religiun sco neurosa obsessiva e cumportament da defensiun infantil. L’uman primar haja persunalisà las forzas da la natira ed auzà quellas a pussanzas protectivas per che quellas al sustegnian en sia inabilitad da gidar sasez. Quest muster da cumportament sa basa sin l’experientscha da l’uffant pitschen dal bab che protegia e punescha. Da quai resulta ina relaziun ambivalenta envers il bab, la quala maina en la vegliadetgna da creschì a la ‹cretta›. L’uman haja tema da las divinitads e tschertgia a medem temp lur protecziun. Sa referind a la teoria da l’evoluziun da Charles Darwin ha Freud descrit la ‹stirpa primara› cun in manader despotic che pudeva disponer da tut las dunnas da la stirpa. Ses figls al aduravan, ma avevan er tema dad el. Or da schigliusia han els mazzà communablamain lur progenitur. Da quai saja sa resultà il cumplex d’Edipus. Il sentiment da culpa da l’entira umanitad (l’imaginaziun dal ‹putgà original›) furmia pia il cumenzament da l’organisaziun sociala, da la religiun e – collià cun quai – da la restricziun sexuala.

Cuntrari a Freud parta la psicologa da religiun Ana-Maria Rizzuto dal fatg che l’imaginaziun da Dieu constitueschia ina part necessaria da la furmaziun da l’agen jau. Tenor quest’idea sviluppan ils uffants da la vasta paletta da fantasias areguard eroxs e creatiras magicas lur maletg da Dieu specific, e quai en rom dal sistem da referenza da lur geniturs e da lur ambient.

Dad Erich Fromm deriva in’ulteriura definiziun sociopsicologica. Sco religiun ha el resguardà mintga sistem da pensar e d’agir che vegn partì d’ina gruppa e che porscha al singul in rom d’orientaziun ed in object da sacrifizi.

Il filosof postmodern Peter Sloterdijk attribuescha a la religiun l’effect d’in sistem d’immunitad psicosemantic. En il decurs dal svilup cultural saja l’uman vegnì pli avert, ma er pli vulnerabel. La religiun qualifitgeschia l’uman da guarir sez «blessuras, invasiuns ed offaisas». Per Sloterdijk n’è betg Dieu la perla en la conchiglia da la teologia, mabain «la savida davart guariziun, e quai dal stgalim biologic fin ad in stgalim spiritual».

Jürgen Habermas, il pli prominent represchentant da la teoria critica, accentuescha dapi la fin dal onns 1990 l’influenza positiva da la religiun (cristiana) sin sistems da valurs democratics, entant che Theodor W. Adorno ha chapì la religiun – en la tradiziun marxistica – sco «projecziun da la societad» ed ha purtà la sociologia da religiun tenor Durkheim sin il punct resumond che «la societad aduria en la religiun sasezza».

Teorias da l’istorgia da la religiun

La dumonda che stat en il center da l’istorgia da religiun sa cloma: «È il svilup da la religiun suttamess ad in’evoluziun socioculturala directa u è ella be in product lateral d’auters svilups cognitivs?» In process evoluziunar premetta adina facturs selectivs; la dumonda sa lascha perquai be respunder cun eruir facturs indubitabels che procuran a glieud cartenta en ina moda u l’autra avantatgs da surviver.

En la fasa tempriva da l’occupaziun scientifica cun religiun han predominà models evoluziunistics; quels han resguardà ils singuls eveniments sco etappas entaifer svilups globals, als quals vegniva quasi attribuì caracter da leschas da la natira. In exempel furma la teoria da James Frazer che descriva il svilup da la magia sur la religiun fin tar la scienza. A questas posiziuns teleologicas mancava savens in fundament empiric adequat; ultra da quai cuntegnevan ellas per il pli valitaziuns explicitas u implicitas e na sa laschavan savens betg applitgar sin il cas singul d’eveniments concrets entaifer l’istorgia da la religiun. En la scienza da la religiun moderna giogan quels be anc ina rolla sco furniturs da material e sco part da l’istorgia dal rom.

Karl Jaspers

Or da la perspectiva d’ina filosofia da l’istorgia ha Karl Jaspers fastizà ina perioda axiala che tanscha da ca. 800 fin 200 a.C. En quella han innovaziuns spiertalas centralas marcà l’istorgia da la filosofia e da la religiun en China, en l’India, en l’Iran ed en Grezia. Jaspers ha interpretà quai sco ina fasa cumplessiva d’ina «spiritualisaziun» da l’uman che saja s’exprimida en filosofia e religiun ed a moda secundara er en il dretg e la tecnologia. Cun questa interpretaziun pluralistica è Jaspers surtut sa drizzà cunter ina concepziun da l’istorgia universala che s’orientescha primarmain al cristianissem. En cuntrast cun las religiuns da palentada, las qualas el ha refusà, ha el concepì en si’ovra ‹Der philosophische Glaube angesichts der Offenbarung› in’avischinaziun filosofica ad ina transcendenza, e quai en vista a las ideas da tutpussanza umanas.

Las ideas spiritualas e religiusas da culturas senza scrittira vegnan savens numnadas ‹religiuns da la natira›, scientificamain pli correct ‹religiuns etnicas› u er (antiquà) ‹animissem›. Pervi da lur ‹primitivitad› supponida èn quellas vegnidas resguardadas sur lung temp sco las furmas da religiun las pli veglias. Ma er ellas èn suttamessas ad ina vieuta istorica e na vegnan perquai betg pli interpretadas oz senz’auter en il senn d’ina tradiziun nunmidabla. Il cuntrari: pervi da la mancanza da dogmas e lur gronda capacitad da s’adattar a novas cundiziuns èn ellas tuttas da resguardar sco pli giuvnas che las autras religiuns enconuschentas. Malgrà quai èn numerus preistorichers er vinavant da l’avis che las religiuns preistoricas sa laschian reconstruir or da la cumparegliaziun cun las ‹religiuns primitivas› odiernas. Cun far quai vegn survesì ch’era quests sistems da cretta han enconuschì insacura in’entschatta ch’ins sto s’imaginar bundant pli simpla ch’ils maletgs dal mund cumplexs dals pievels indigens dad oz.

En general vegn postulada oz in’evoluziun directa da las religiuns che stat en stretga correlaziun cun las midadas da las structuras socialas, damai che quellas influenzeschan apparentamain a moda positiva tscherts aspects da la convivenza. Davart ils avantatgs da selecziun concrets èn ils scienziads però anc adina da different’opiniun. I na sa lascha ni cumprovar indubitablamain in effectiv positiv da la religiun sin il cumportament altruistic ni in’influenza concreta sin la rata da reproducziun. Ultra da quai crititgescha Ina Wunn che blers models postuleschian anc adina in svilup progredint, quai che degradeschia religiuns etnicas e politeisticas. A basa da quai vegnian er giustifitgadas las repressalias da singuls stadis envers lur minoritads religiusas en il senn dal progress.

Il davos temp sa manifestescha er en l’istorgia da la religiun in svilup vers in’istorgia universala sco object da perscrutaziun, entant ch’il studi da l’istorgia da singulas religiuns u spazis culturals tschessa in pau. Da l’autra vart vegnan concepts teoretics sco la secularisaziun u la pluralisaziun puspè resguardads pli ferm.

Aspects sociologics

Ponderaziuns sociologicas vegnan gia applitgadas sin la religiun dapi l’antica greca, almain tar Xenophanes: «Sch’ils chavals avessan Dieus, guardassan quels ora sco chavals.»

Tenor Ferdinand Tönnies (1887), in dals cunfundaturs da la sociologia, furma la religiun entaifer la ‹cuminanza› l’equivalent tar l’‹opiniun publica› en la ‹societad›. Religiun ed opiniun publica èn mintgamai la furma mentala da la cuminanza resp. societad (sper la politica e l’economica). Entaifer la cuminanza chapeschan ils umans sasezs sco «servients d’in collectiv surordinà»; perquai èn els abels da far gronds sacrifizis a favur d’ina instanza superiura postulada. Tut auter sa preschenta la situaziun tar umans ch’èn s’unids en societads: Qua vegnan tuttas furmas collectivas resguardadas sco med per cuntanscher lur finamiras individualas; correspundentamain vegn la societad respectiva sustegnida u cumbattida tenor criteris utilitaristics. En quest senn, uschia Tönnes, han la religiun e l’opiniun publica ferms tratgs cuminaivels sco per exempel l’intoleranza envers opiniuns divergentas.

Tenor Émile Durkheim (1912), in ulteriur fundatur da la sociologia, attribuescha la religiun tant a fortifitgar structuras socialas sco er a stabilisar il singul. Sia chapientscha da religiun è cun quai ina funcziunalistica. Tenor Durkheim è la religiun in sistem solidaric che sa referescha a persvasiuns e praticas, las qualas cumpiglian chaussas che vegnan resguardadas sco sontgas e che collian en ina cuminanza morala – sco per exempel ina baselgia – tut ils commembers in cun l’auter. Da quai resultan trais aspects da religiun: las persvasiuns (mitus), las praticas (rituals) e la cuminanza a la quala questas persvasiuns e praticas sa refereschan. Sper auters facturs designescha Durkheim er la cretta sco in element da la pussanza che la societad exercitescha sur da ses commembers. In dals aspects ils pli remartgabels da sia chapientscha da religiun è la differenziaziun tranter il sacral ed il profan. Quella lubescha da definir religiun senza referir a Dieu, dieus u divinitads surnatiralas e vegn er applitgada ordaifer la sociologia. Ella furma medemamain la basa dal term ‹religiun seculara› (tar Max Weber: ‹religiun da quest mund›); cun quel vegnan designadas concepziuns dal mund che ‹aduran› fenomens da quest mund sco per exempel il stadi, ina partida u in manader politic quasi a medema moda sco che quai è il cas tar las religiuns.

Max Weber

Max Weber è s’occupà a l’entschatta dal 20avel tschientaner a moda extendida cun il fenomen ‹religiun› ord vista sociologica. El differenziescha tranter religiun e magia. Sut ‹religiun› chapescha el in sistem duraivel fundà sin princips etics; quel dispona da funcziunaris en uffizi cumplain che represchentan ina ductrina reglada cleramain, che dirigian ina cuminanza organisada e ch’aspireschan influenza sociala. La ‹magia› percunter è tenor Weber activa be a curta vista e liada a singuls magis e striuns; sco persunalitads carismaticas surmuntan quels apparentamain forzas da la natira e sviluppan atgnas ideas moralas. Questa cunfinaziun resguarda Weber sco idealtipica; furmas puras èn raras, zonas d’interferenza fitg frequentas. Weber ha elavurà vasts tractats teoretics davart las singulas religiuns, surtut davart l’etica protestanta, ed ha er fatg studis empirics davart ils svilups economics divergents en pajais protestants e catolics.

En la segunda mesadad dal 20avel tschientaner ha Niklas Luhmann differenzià en sia teoria dal sistem tranter ‹sistem› ed ‹ambient›. Tenor questa teoria porscha l’ambient pussaivladads ch’il sistem po trair a niz cun l’instrumentari d’exclusiun e selecziun. Tras quest process da selecziun vegn l’ambient reducì en sia cumplexitad. Malgrà quai èn tant il sistem sco er l’ambient segnads vinavant d’ina auta cumplexitad, uschia ch’igl èn necessarias simplificaziuns che servan a s’orientar. La religiun furma in da plirs sistems funcziunals da societads modernas al qual cumpeta ina tala funcziun d’orientaziun. Ella limitescha la surmesira da pussaivladads ed impedescha che la selecziun vegnia midada tenor plaschair.

La teoria da la decisiun raziunala da las religiuns è sa furmada en ils onns 1980. Sco ses represchentants principals valan Rodney Stark, Laurence R. Iannaccone e Roger Finke. Els defineschan eveniments socials sco il resultat da l’interacziun sociala tranter ils acturs. Tenor lur teoria tschernan ils acturs lur acziuns tenor criteris utilitaristics; els ageschan a moda raziunala cun pasar ils custs ed il niz. Entaifer quest agir sa cristalliseschan preferenzas stabilas, las qualas na sa differenzieschan betg ferm d’actur tar actur e che sa mantegnan er sur lung temp. Ma betg be ils acturs en furma dals cartents ageschan tenor questa teoria en in senn utilitaristic, mabain er las organisaziuns religiusas. Ellas spezialiseschan lur purschida da bains religius en quest senn che quella attira uschè blers cartents sco pussaivel. Questa teoria vegn crititgada d’auters sociologs, perquai che ses terms centrals (‹custs›, ‹niz›) na sajan betg definids cleramain. Ultra da quai èsi dispitaivel, schebain terms che derivan da l’economia sa laschan applitgar sin acziuns religiusas.

Teorias da la scienza da las religiuns

La scienza da las religiuns cumpiglia differentas disciplinas che tractan aspects sociologics, filosofics, filologics, istorics e.a. Ella perscrutescha a basa da criteris empirics e teoretics religiuns sco fenomens da la societad. Las teorias da la scienza da las religiuns ston pudair vegnir suandadas independentamain d’artitgels da cardientscha e ston esser – sco tutta lavur scientifica – falsifitgablas. La scienza da las religiuns è s’etablida vers il 1900, sa basa però sin divers precursurs tant europeics sco er d’ordaifer l’Europa (studis cumparativs da la China e dal mund islam). Cuntrari a la teologia è la scienza da las religiuns segnada d’ina vart da la pussaivladad d’in dialog nundogmatic tranter las religiuns, da l’autra vart però er da l’opziun da la critica da la religiun.

Tenor Clifford Geertz (1973) è la religiun in sistem da simbols cultural, vul dir creà da l’uman; quel ha l’intent da sviluppar en l’uman disposiziuns e motivaziuns durablas cun formular in urden e senn general da l’existenza umana. Questas imaginaziuns construidas vegnan circumdadas d’ina vigur persvadenta (l’«aura da la facticitad»), uschia che questas disposiziuns e motivaziuns paran dad esser realas. Tals sistems da simbols ‹sontgs› han la funcziun da colliar l’etos – la conscienza da sasez morala d’ina cultura – cun il maletg che questa cultura ha da la realitad, vul dir cun sias imaginaziuns d’urden. L’imaginaziun dal mund daventa il maletg da las cundiziuns realas d’ina furma da viver. Ils sistems da simbols religius mainan a la convergenza tranter in tschert stil da viver ed ina tscherta metafisica e gidan quests dus munds a sustegnair in l’auter. La religiun procura pia che las acziuns da l’uman sa cuvrian cun in urden cosmic imaginà. Las preferenzas eticas ed esteticas da las singulas culturas sa laschan uschia objectivar e cumparan sco necessitad che vegn stgaffida d’ina tscherta structura dal mund. Las concepziuns da cretta da las religiuns na restan betg limitadas sin lur connex metafisics, mabain creeschan sistems d’ideas generalas, cun agid dals quals experientschas intellectualas, emoziunalas e moralas sa laschan exprimer cun senn. Cunquai ch’il sistem da simbols ed ils process culturals èn transferibels, na porschan religiuns betg be models che servan ad explitgar il mund, mabain mettan er ad ir process socials e psicologics. Las differentas religiuns creeschan in spectrum multifar da disposiziuns e motivaziuns, uschia ch’i n’è betg pussaivel da vulair definir a moda generala la muntada etica u funcziunala da ‹religiun›.

Tenor Rüdiger Vaas porschan religiuns la «colliaziun ultimativa»: il sentiment d’attaschament, dependenza, obligaziun sco er la cretta en in senn ed ina destinaziun.

Jacques Waardenburg resguarda la definiziun da religiun en il senn d’ina ‹cretta› sco in product da la tradiziun dal vest. Questa noziun na sa laschia oramai betg applitgar sin autras imaginaziuns en autras culturas e saja plitost inadattada per descriver religiuns. Tenor ses avis sa lascha mintga religiun chapir sco ina structura da muntadas sut la quala ‹sa zuppan› intenziuns fundamentalas a favur dals cartents.

Hans G. Kippenberg ha pledà persuenter da resguardar religiun sco in «concept avert», pia da desister dal tuttafatg da vulair definir il term. Cumbain che quai stat en cuntradicziun cun las expectoraziuns introductivas fatgas survart, è questa via tuttavia betg nunusitada entaifer la scienza da las religiuns.

Auters scienziads sco Rodney Stark e Charles Glock han sviluppà il model da las differentas ‹dimensiuns› da religiun. Els fan la differenza tranter la dimensiun ideologica, ritualisada, intellectuala, la dimensiun da l’experientscha e quella orientada a la pratica. Ina sumeglianta via è ì Ninian Smart che differenziescha tranter set dimensiuns: 1. la pratica e rituala, 2. la dimensiun da l’experientscha ed emoziunala, 3. la dimensiun narrativa u mitica, 4. la doctrinala e filosofica, 5. la dimensiun etica e da dretg, 6. la sociala ed instituziunala e 7. la dimensiun materiala (p.ex. edifizis sacrals).

L’ultim temp è er sa sviluppà in dialog tranter intgins perscrutaders dal tscharvè, biologs, scienziads da religiun e teologs. La finamira da questa neuroteologia è da chattar ina teoria stringenta per explitgar l’evoluziun da las religiuns. Quest champ da perscrutaziun fa quasi la punt tranter las scienzas spiertalas e las scienzas natiralas.

Teorias da las scienzas natiralas

‹Uraziun tar il Grond Misteri› (Slow Bull, 1907)

Dapi il 1970 èn numerus perscrutaders dal tscharvè en tschertga d’explicaziuns neurologicas per differentas furmas d’experientschas religiusas. Studis correspundents èn t.a. vegnids publitgads da David M. Wulff, Eugene d’Aquili, C. Daniel Batson, Patricia Schoenrade, W. Larry Ventis, Michael A. Persinger, K. Dewhurst, A.W. Beard, James J. Austin ed Andrew Newberg.

Perscrutaders da l’evoluziun sco il biolog Richard Dawkins e la psicologa Susan Blackmore han sviluppà la teoria dal meme ed han empruvà d’explitgar uschia il fenomen ‹religiun›. Dawkins ha circumscrit il 1991 ina religiun sco gruppa d’ideas e musters da pensar ch’affirmeschan in l’auter e che s’engaschan communablamain a favur da lur atgna derasaziun (memplex). Dawkins sa basa sin l’observaziun che religiuns pussibiliteschan d’elavurar acziuns e persvasiuns che paran d’esser senza senn ordaifer lur context religius u schizunt da cuntradir a la realitad objectiva. La premissa per la derasaziun d’ideas religiusas furma tenor el la prontezza da dar vinavant pled per pled artitgels da cardientscha e da suandar ils entruidaments ch’èn cuntegnids en quels. El cumpareglia quests process cun il mecanissem tras il qual virus stimuleschan in organissem infestà da derasar lur agen genom. Analog als virus da computers discurra el da «virus dal spiert».

Da las imaginaziuns d’acturs surnatirals en las differentas culturas vegnan intgins auturs er a conclusiuns empiricas areguard ils process d’elavuraziun ch’han lieu en il tscharvè uman. A basa d’ina ipotesa che sa fundescha sin studis etnologics postulescha per exempel Pascal Boyer ch’il tscharvè elavuria impressiuns sensualas cun agid da differents moduls. In da quests moduls saja sa spezialisà sin concluder da midaments en l’ambient sin la preschientscha da creatiras. In tal ‹modul d’identifitgar creatiras› duess lavurar a moda ipersensibla, damai ch’i serva al surviver pli fitg d’interpretar in suffel per sbagl sco animal da rapina che da survesair in privel ch’è propi avant maun. Tras quai pudessan percepziuns nuncleras manar tgunschamain a l’imaginaziun d’acturs surnatirals sco spierts u dieus.

Er las perscrutaziuns en connex cun la libertad da la voluntad resp. l’imaginaziun d’ina determinaziun absoluta dal spiert uman influenzeschan las emprovas d’explitgar las ideas e la pratica religiusa.

Entaifer la psicologia da la religiun vegn tranter auter tractada la dumonda, schebain igl existia ina correlaziun tranter la religiun e la sanadad resp. la durada da vita d’in individi. Perscrutaziuns ch’èn vegnidas fatgas en ils Stadis Unids conferman per gronda part questa tesa, entant che studis europeics na chattan qua per ordinari nagina connexiun.

Ils studis americans da Newberg e d’Aquili cumprovan per exempel che umans religius sajan pli sauns e pli cuntents, ch’els vivian pli ditg e ch’els sa revegnian pli spert da malsognas ed operaziuns. Sco raschun pussaivla fan els valair che la religiun dettia segirezza e reduceschia tras quai il stress; plinavant gidia la religiun a s’orientar en in mund che fa tema. B. Clark e R. Lelkes allegheschan ultra da quai ina pli gronda cuntentezza da viver, la quala resultia tras ina pli bassa inclinaziun agressiva ed ina pli auta cumpetenza sociala.

Fenomens e lur descripziun a basa da noziuns religiusas

Igl existan divers criteris e differentas terminologias per descriver fenomens religius. Blers da quels furman però sezs il product da puntgs da vista religius. Perquai sa laschan els applitgar be cun resalva per descriver fenomens religius a basa scientifica. Il term ‹sincretissem› circumscriva per exempel la maschaida d’ideas religiusas. Oriundamain muntava il term però er da survesair cuntradicziuns logicas ed è vegnì duvrà sco noziun da cumbat. Malgrà quai mantegnan tals terms – surtut en la fenomenologia da la religiun – lur muntada per intents cumparatistics.

Religiuns natiralas

A basa dals filosofs da la Grezia antica Platon ed Aristoteles èn sa furmadas dal temp da l’illuminissem concepziuns davart la religiun natirala (resp. la teologia natirala); quellas vegnan resguardadas sco l’origin genuin da las religiuns istoricas ch’èn stadas suttamessas en il decurs da lur svilup ad errurs e malchapientschas. Friedrich Schleiermacher da sia vart ha fatg valair la tesa ch’i sa tractia tar las religiuns natiralas supponidas d’abstracziuns da las religiuns sco ch’ellas sa preschentan oz. Quest ultim puntg da vista predominescha er en la scienza da las religiuns moderna.

Religiun e cretta

Surtut entaifer la teologia protestanta è vegnida cunfinada en il 20avel tschientaner tenor l’exempel da Karl Barth la cretta da la religiun. Barth ha considerà la religiun sco via (memia) autonoma da l’uman vers Dieu ed ha accentuà ch’ina enconuschientscha da la voluntad da Dieu saja be pussaivla en la cretta en Jesus Cristus. Da tadlar sin l’Evangeli surpassia tutta terminologia umana da Dieu e tuttas sviadas eticas.

Dietrich Bonhoeffer ha surpiglià questa differenziaziun e l’ha radicalisà en sia dumonda suenter in cristianissem senza religiun, la cunfinond però dal ‹positivissem da la palentada› tenor Barth. Gerhard Ebeling ha medemamain accentuà la forza critica da la cretta cunter determinaziuns e segirezzas religiusas; el ha dentant resguardà la religiun sco cundiziun da vita da la cretta.

Teissem ed ateissem

Statua da Buda (Corea dal Sid, 8avel tschientaner)

La vasta paletta dal ‹teissem› enserra il deissem («Dieu ha stgaffì l’univers»), il monoteissem, il politeissem ed il panteissem («Dieu è l’univers»); a medem temp sa tschenta la dumonda da la cunfinaziun envers l’agnosticissem e l’ateissem.

En religiuns monoteisticas sa sentan ils aderents per gronda part obligads da render onur be ad in sulet Dieu. Quai na sto betg exnum muntar ch’i na vegnia betg cret en l’existenza d’auters dieus; en quest ultim cas è il monoteissem in giudicat da valur, vul dir ina differenziaziun tranter il ‹sulet vair Dieu› ed ils ‹differents fauss dieus›.

Religiuns che partan da l’existenza da plirs dieus ed admettan a quels ina muntada resp. in’influenza sin l’atgna vita, vegnan numnadas politeisticas.

Panteissem è l’imaginaziun ch’il divin resp. dieu saja identic cun la totalitad da l’univers (e per ordinari betg persunal).

Per intgins perscrutaders, sco per exempel Ray Billington, valan religiuns, da las qualas las ideas ed ils rituals tradiziunals na sa refereschan betg ad in u plirs dieus en in tschert senn sco ateisticas. Sco exempel vegnan numnads il jainissem ed il budissem. La gronda part dals scienzads refusa però d’applitgar quest term sin concepziuns dal mund, en las qualas la dumonda suenter Dieu gioga ina rolla.

Cosmologia

Savens cumpiglian religiuns ideas davart l’origin dal mund (in’istorgia da la creaziun dal mund u cosmogonia) ed in maletg davart las ultimas chaussas (eschatologia).

Da quai fan er part las respostas sin la dumonda tge che capita cun l’uman suenter la mort. Bleras religiuns postuleschan ina vita suenter la mort e s’expriman areguard l’avegnir dal mund. Temas sco la reincarnaziun, il nirvana, la perpetnadad, l’auter mund, tschiel e terra e tge che vegn a capitar cun il mund (fin dal mund, apocalipsa, reginavel da Dieu etc.) èn en bleras religiuns da muntada centrala.

Spezialists religius

La gronda part da las religiuns enconuscha gruppas da persunas che dattan vinavant ed instrueschan la religiun, ch’executeschan ils rituals e ch’intermedieschan tranter l’uman e la divinitad. Exempels èn profets, spirituals, preditgants, muntgs e mungias, magis, druids e schamans. En tschertas religiuns vegnan attribuidas a questas persunas abilitads surnatiralas.

Il status da questas persunas variescha fermamain. Ellas pon esser activas entaifer in’organisaziun formala u er a moda independenta, vegnir pajadas u lavurar senza salari; ellas pon esser legitimadas en differenta moda ed esser suttamessas ad in codex da cumportament che po medemamain variar fitg ferm.

En intginas religiuns vegnan ils rituals religius manads dal chau da la famiglia. I dat er religiuns che n’enconuschan nagins intermediaturs autorisads tranter il surnatiral e l’uman.

Spiritualitad, pietad e rituals

Savens tgiran religiuns e confessiuns in’atgna furma da spiritualitad. Spiritualitad – oriundamain in term cristian – designescha l’experientscha spirituala ed il rapport sapientiv a la cretta respectiva. Il term cumplementar furma la dogmatica che designescha la ductrina fixada d’ina religiun. En il diever occidental odiern vegn spiritualitad savens chapida sco la tschertga da Dieu u d’in auter rapport transcendent, e quai independent da la dumonda sche quai succeda en rom d’ina religiun specifica u betg. Ils terms pietad/pietusadad, religiusadad e devoziusadad pon vegnir duvrads sco sinonims; savens vegn pietusadad però duvrà en in context sacral ed è connotà a moda negativa en il senn d’ina tenuta bigotta resp. d’in sacrifizi senza cundiziuns. En intginas religiuns datti moviments che tschertgan il contact cun il transcendent u il divin en furma d’experientschas miticas.

Als rituals religius en il vast senn appartegnan tranter auter l’uraziun, la meditaziun, il servetsch divin, l’extasa religiusa, l’unfrenda, la liturgia, processiuns e pelegrinadis. Vitiers vegnan furmas da pietad che vegnan vividas en il mintgadi, sco il dar almosnas, la misericordia u l’ascesa.

Er intginas concepziuns dal mund ateisticas-secularas sa servan da rituals che sumeglian quels da las religiuns. Exempels furman las reuniuns e festas en ils stadis socialistics e faschistics ed il cult da lur manaders. La tesa che sistems apparentamain betg religius fetschian diever da furmas religiusas vegn discutada da preschent en la scienza; da muntada en quest connex èn tranter auter ils terms da la religiun politica, religiun civila e religiun statala.

Schismas e sincretissems

En l’istorgia da las religiuns hai adina puspè da schismas (spartiziuns). Religiuns novas sa sviluppan per ordinari tras quai ch’ina gruppa sa sparta d’ina cuminanza religiusa pli veglia.

Il term ‹sincretissem› descriva il fenomen da la maschaida d’ideas e praticas da differentas religiuns. L’intent po esser quel da (re-)unir religiuns sumegliantas ubain er d’iniziar la stgaffiziun d’ina nova religiun or da differents precursurs.

Religiun e religiusadad

Schamana da l’Asia Centrala (ca. 1912)

Sch’ins fa la differenza tranter ‹religiun› e ‹religiusadad›, alura vegn il term ‹religiun› per ordinari duvrà per designar la ductrina religiusa (ils dogmas) e l’instituziun che tutga tiers; ‹religiusadad› sa referescha percunter al sentir religius individual ed als giavischs dal singul cartent. Per Johann Gottfried Herder era religiusadad l’expressiun dal sentiment religius per propi. En il context cristian vegn religiusadad savens duvrà sco sinonim per cretta.

Entaifer il cristianissem han tranter auter la romantica ed il pietissem furmà moviments ch’han accentuà la tenuta interna dals cartents. Il teolog protestant Friedrich Schleiermacher ha scrit en ses tractat ‹Über die Religion› (1799):«Religiun n’è betg metafisica u morala, mabain contemplaziun e sentiment.»

D’accentuar ils sentiments è er in segn caracteristic da las expectoraziuns dal filosof e psicolog american William James. En si’ovra ‹The varieties of religious experience› (1902) evitescha il pragmaticher da vulair definir a moda generala il term ‹religiun›. Tenor James n’è la vardad religiusa nagut surordinà che fiss situà en ina sfera nunaccessibla a l’uman. Quella sa mussia il cuntrari en la pratica vivida da l’uman religius e vegnia percepida tras il sentiment religius, il qual sa furmia cun s’unir cun in object religius. Perquai ch’ils sentiments individuals tanschian da la tschertezza areguard la muntada transcendentala da pleds e percepziuns fin al sentiment mistic d’esser unì cun il cosmos, sa laschian descriver differentas furmas da religiusadad. En mintga cas surpassia l’experientscha religiusa profunda mintga simpla imaginaziun morala. Per James èn dumondas da la teoria da l’enconuschientscha e da la metodica secundaras. El sa basa en sias lavurs exclusivamain sin la descripziun e sistematisaziun da sentiments religius.

L’ovra da James è stada da muntada per il svilup da la scienza da la religiun a l’entschatta dal 20avel tschientaner. Entant che Ernst Troeltsch ha empruvà da trair a niz las descripziuns da James per sia teoria, è l’access da James vegnì crititgà fermamain dals psicologs da religiun Wilhelm Wundt e Karl Girgensohn.

Il teolog evangelic e filosof da religiun Rudolf Otto parta en si’ovra principala dal 1917 ‹Das Heilige› dal fatg ch’igl existia ina speziala inclinaziun (sensus numinis) per il sentiment religius. D’uman tar uman possia questa inclinaziun esser sviluppada pauc u er fitg ferm. Il sentiment religius saja da differenziar d’auters sentiments, cumbain ch’i dettia parallelas per exempel tar sentiments estetics. Otto numna quatter muments ch’èn tipics per pertschaiver il sentiment religius: il tremendum (il snuaivel), la majestas (il surpussant), l’energic (la forza, la voluntad) ed il misteri (il sentiment da quai ch’è ‹tut auter›). Quests muments sa tiran tras l’entira istorgia da la religiun. Ultra da quai è Otto da l’avis ch’il sentiment religius vegnia vivì a moda affectiva, ‹irraziunala›; quel na sa laschia bain betg ‹chapir›, però transfurmar tras process cognitivs (‹raziunalisaziun›) en obligaziuns moralas.

Er il concept dal sontg da Rudolf Otto che sa basa sin sentiments ha manà a ses temp a vivas discussiun. Il scienzià da religiun Gustav Mensching ha laschà inspirar dad Otto cun sviluppar si’idea da la toleranza da las religiuns; il scolar da Wundt Willy Hellpach ha percunter sbittà la teoria dad Otto sco parapsicologica. Oz na giogan las ideas dad Otto praticamain nagina rolla pli entaifer la scienza da las religiuns. Tuttina è l’idea dal numinus vinavant preschenta, quai tranter auter cun recepir direcziuns alternativas entaifer la psicologia (p.ex. la psicologia transpersunala) ch’èn vegnidas influenzadas dals concepts da la psicologia dal subconscient dad Erik H. Erikson e C.G. Jung.

Dapi l’illuminissem vegn differenzià – surtut en il circul cultural dal vest – tranter la religiun instituziunala e la tenuta persunala envers il transcendent. Tras quai vegn favurisà in svilup individual da la religiusadad dal singul. Daspera datti adina dapli furmas da religiun che s’effectueschan be pauc sin il stil da viver dals aderents, damai che quels fan be diever da tscherts temps dals ‹servetschs› religius. En questa categoria tutgan er gruppas u individis ch’adatteschan ideas, rituals etc. da differentas religiuns e concepziuns dal mund (esotericas) a lur basegns. Quest proceder eclectic vegn per part numnà dals represchentants da las religiuns tradiziunalas ‹religiun da patchwork› u ‹supermartgà da las concepziuns dal mund›.

Religiun ed etica

Aduraziun da la crusch (America Latina)

Numerusas religiuns tradiziunalas èn sa stentadas da reglar la convivenza umana cun agid da leschas. La gronda part da las religiuns contemporanas disponan d’in sistem da valurs etic e pretendan che quel vegnia resguardà.

Quest sistem d’ideas da las valurs fa decleraziuns areguard quai ch’è endretg e fallà resp. bun e nausch, co ch’in aderent da la religiun respectiva haja d’agir e per part er co ch’el haja da pensar. Formulond questas pretensiuns sa refereschan ils religius ad ideas determinadas areguard il mund, la natira e la posiziun dal mund. Cumbain che questas ideas sa midan en il svilup istoric, sa basan las obligaziuns religiusas en quasi tut las religiuns sin princips etics cumparegliabels. Quels duain reglar la convivenza dals commembers da la cuminanza religiusa a moda uschè paschaivla sco pussaivel, influenzar la societad e per part la politica en il senn da la religiun ed avischinar ils umans individualmain a la finamira religiusa stabilida. Ultra da quai porschan els al singul in rom moral ch’al gida a sa stabilisar psichicamain e fisicamain, ch’al animescha a servetschaivladad individuala e collectiva e che po er manar natiers meglieraments entaifer la societad.

Tut las religiuns mundialas e la gronda part da las religiuns pitschnas pretendan da lur commembers misericordia. En l’islam è per exempel perscrit che mintgin duaja contribuir ina cumpart fixa da si’entrada ad intents socials (zakat). En il temp medieval cristian ha la baselgia catolic-romana fundà universitads e scolas, mantegnì ospitals e chasas dad orfens e procurà per l’alimentaziun dals povers. In aspect da religiun po er esser da far la pasch; en la gronda part da las religiuns vegn quai exprimì tras spezialas prescripziuns areguard la cumpassiun, il perdun e schizunt l’amur per l’inimi.

En intginas religiuns fa la tradiziun valair ch’il fundatur da la religiun haja retschet questas leschas moralas directamain or dals mauns da Dieu e ch’ellas possedian uschia autoritad maximala (uschenumnadas religiuns da palentada). Tenor quest’imaginaziun duain er regents seculars sa suttametter a las pretensiuns eticas respectivas. L’obedientscha vegn pretendida smanatschond cun puniziuns en quest mund u en l’auter mund u cun far valair che quai saja la suletta via al salvament. Er l’apostasia (la sortida formala d’ina cuminanza religiusa) po, tut tenor la religiun, vegnir punida.

Savens existan anc ulteriuras reglas che na derivan betg directamain dal fundatur da la religiun, mabain vegnan deducidas da las sontgas scrittiras u d’autras tradiziuns da la religiun (p.ex. Talmud, Sunna). En il decurs dal svilup istoric han intginas da questas normas pers per blers cartents lur senn ed èn vegnidas adattadas en intgins cas al sistem da valurs fitg different dal temp respectiv (cf. giudaissem da refurma).

Sco tar tut las concepziuns dal mund datti er en las religiuns ina discrepanza tranter l’intenziun teoretica e la realisaziun pratica. En il temp medieval ed en il temp modern tempriv han l’abus da pussanza ed autras incunvegnientschas manà repetidamain a schismas ed a moviments da refurma religius; ozendi resulta da quai plitost in’allontanaziun da la religiun en general. Parallel a moviments da refurma datti però er interpretaziuns e praticas fundamentalisticas che mainan fin oz ad activitads terroristicas che sa basan sin argumentaziuns pseudoreligiusas.

La furma d’abus la pli ferma da las normas eticas religiusas muntan las guerras da religiun u auters delicts da violenza che vegnan giustifitgads cun concepziuns religiusas. Ils cartents sezs resguardan quai per ordinari sco in abus da lur religiun, entant che critichers da religiun partan d’ina inclinaziun immanenta al fanatissem ed a crudaivladads che saja cuntegnida en tuttas religiuns.

La baselgia catolic-romana è stada responsabla per l’inquisiziun. Atrocitads en il num da la religiun cristiana han furmà las cruschadas, la persecuziun da strias, la persecuziun da gidieus e furmas da missiunar violentas. En la medema categoria tutgan crudaivladads apparentamain religiusas ch’avevan en realitad intents politics sco il mazzament da numerus commembers da pievels indigens da l’America dal Sid tras ils conquistaders europeics u en il temp modern il sustegn parzial da dictaturas e la rolla ambivalenta da las baselgias durant il temp dal naziunalsocialissem. I sto però vegnir ditg che tut quests cas han adina er chattà critichers en las atgnas retschas. Il criticher da la baselgia e da la religiun Karlheinz Deschner ha elavurà a partir dal 1986 en diesch toms la ‹Kriminalgeschichte des Christentums›, preschentond e commentond in fitg vast corpus da material istoric davart quest tema.

Er l’ultim temp èn acts violents stads colliads parzialmain cun religiun: dapi l’installaziun dal stadi teocratic en l’Iran (1979) èn millis d’umans vegnids mess a ferm, torturads e savens er executads publicamain pervi da «crims cunter la religiun». Dunnas vegnan punidas per betg resguardar perscripziuns da vestgadira ed èn er gia vegnidas encrappadas pervi da «surpassaments morals». Ultra da quai vegnan la cuminanza religiusa dals Baha’i, ma er per exempel omosexuals persequitads giudizialmain dals «guardians da la religiun». Tut quai succeda en rom d’in sistem da dretg che sa basa sin in’interpretaziun speziala da la scharia. Ma er en l’India datti adina puspè excess da vart da hindus radicals, e quai surtut cunter muslims.

L’etica da las religiuns abrahamiticas

Moschea a Yazd (Iran)

Las furmas da l’etica che vegnan pratitgadas en il giudaissem, il cristianissem e l’islam sa differenzieschan ina da l’autra tranter auter areguard la dumonda sche la religiun respectiva vegn interpretada cun attribuir a l’individi in vast spazi da pensar e d’agir ubain a moda tradiziunala e fundamentalistica. Er entaifer las singulas religiuns existan numerusas scolas ch’interpreteschan ed applitgeschan la ductrina morala a moda fitg differenta. Entaifer il cristianissem datti per exempel moviments ch’han ina tenuta fitg sceptica envers il Vegl Testament, damai che Dieu agescha là a moda fitg violenta.

Las trais pli impurtantas religiuns che sa basan sin ina palentada collia però entaifer lur sistems etics l’idea d’ina apocalipsa (schebain ch’il giudaissem è main orientà a l’auter mund che las duas autras religiuns). Questa chapientscha lineara dal temp signifitga ch’ils cartents duain viver en quest mund tenor reglas che vegnan pretendidas da lur Dieu per alura retschaiver pli tard la paja persuenter; quai na sto betg exnum esser en l’auter mund, mabain po er gia s’effectuar en quest mund. Entaifer il protestantissem vegn percunter resguardada la grazia da Dieu sco decisiva, e quai er independent da l’observaziun da postulats morals. Il giudaissem e l’islam han in caracter da dretg pli exprimì ed in pli vast sistem da cumonds e scumonds ch’il cristianissem, quai che sa mussa per exempel en il pled ebreic per religiun, tora, che signifitga ‹lescha›. Sumegliant al hinduissem datti prescripziuns precisas areguard il cumportament en la gruppa. Las confessiuns cristianas enconuschan oz – en congual cun la baselgia catolic-romana dal temp medieval – per gronda part damain cumonds e scumonds rituals. Quai è tranter auter d’attribuir a la (re-)interpretaziun da pleds dal fundatur cuntegnidas en il Nov Testament, a influenzas neoplatonicas sco er a l’illuminissem.

Etica gidieua

Il fundament da l’etica gidieua furman la Tora – la part principala da la bibla gidieua –, il Talmud (qua surtut il Pirkej Avot) e la Halacha, in corpus da sentenzias rabinicas ch’è sa sviluppà sur 1500 onns. Er oz vegn l’etica gidieua sviluppada vinavant tras sentenzias da rabins da las pli differentas direcziuns dal giudaissem.

Central per l’etica gidieua è in passus davart l’amur per il proxim cuntegnì en il cudesch Leviticus (3. cudesch da Moses, 19,18) che sa cloma sco suonda: «Charezza tes proxim, pertge ch’el è sco tai.» Tar vastas parts dal Talmud e tar ina buna part dal cuntegn da la Tora sa tracti da commentaris co viver concretamain l’amur per il proxim.

L’etica gidieua furma ina part centrala da la filosofia gidieua. Tut en tut na sa lascha betg distinguer ina ‹posiziun gidieua› generala areguard dumondas eticas liadas al temp. Ins chatta anzi respostas fitg differentas sin talas dumondas en il giudaissem ultraortodox, ortodox, conservativ, liberal ed en il reconstructivissem giudaic.

Etica cristiana

Las direcziuns principalas cristianas (baselgia ortodoxa, catolic-romana e protestanta) – sco er autras cuminanzas cristianas – dumondan che la cretta cristiana saja colliada cun ina conduita da vita morala. Co che quella saja da chapir vegn er interpretà entaifer las singulas cuminanzas religiusas resp. baselgias a moda fitg differenta. En la teologia vegn differenzià tranter in’etica teoretica e la realisaziun pratica da quella. I dat tschertas zonas d’interferenza cun l’etica biblica, ma en general è il champ da l’etica cristiana pli vast.

Entaifer l’etica cristiana predomineschan duas posiziuns teoreticas: la posiziun teologic-cristiana e la posiziun deontologica, vul dir la ductrina dals duairs; savens vegnan questas duas posiziuns colliadas, dond però a l’ina u a l’autra dapli paisa. La teleologia tracta la dumonda suenter il senn e la finamira, per exempel davart il ‹bun›, ‹vair› u suenter la ‹fin› ch’ils cristians duain sa stentar da cuntanscher (tenor intgins concepts cristians è quai l’«uniun cun Dieu»). La deontologia cristiana chapescha la morala percunter sco obligaziun d’ademplir leschas d’autras prescripziuns religiusas e surtut ils diesch cumandaments ch’èn vegnids surpigliads da la cretta gidieua / dal Vegl Testament.

Etica islamica

Sumegliant al giudaissem è l’etica islamica orientada fitg ferm a cumonds per prest tut ils secturs da la vita. Il Coran fa cleras prescripziuns areguard il cumportament dal singul en la gruppa. Spezialmain impurtant è entaifer l’islam la responsabladad collectiva per il bun ed il nausch. Quai s’exprima per exempel en il dogma «Cumandar il dretg e scumandar il sbittaivel». En consequenza da quai exista la pussaivladad d’ina pussanza da cumandar illimitada da vart da la cuminanza. L’islam parta en sias duas direcziuns principalas dal sunnits e schiits da l’uschenumnada predestinaziun (determinaziun anticipada); tenor quella è la libertad d’agir da l’individi restrenschida. En stadis d’orientaziun fundamentalistica ha la scharia, il dretg islamic, ina rolla centrala.

Etica da las religiuns da l’Orient (Extrem)

Confuzius (purtret dal 8avel tschientaner)

En las religiuns d’origin indic sco il budissem, hinduissem, sikhissem e jainissem exista ina colliaziun directa tranter il cumportament etic resp. nunetic d’ina persuna e la repercussiun da quel sin la vita actuala e sin vitas futuras (reincarnaziun) resp. en in’existenza futura en l’auter mund. Questa correlaziun na resulta betg a moda indirecta tras l’intervenziun d’ina instanza divina che sentenziescha, remunerescha u punescha, mabain vegn chapida sco lescha da la natira. In’ovra vala sco colliada inevitablamain cun ses effects positivs u negativs sin la persuna ch’agescha (princip da karma). Perquai s’orienteschan las reglas eticas a las leschas universalas presupponidas resp. ad in princip mundial che vegn numnà en il hinduissem, budissem e jainissem dharma. Da quest princip vegnan deducidas instrucziuns eticas detagliadas.

Dals aderents da las cuminanzas religiusas vegn spetgà ch’els daventian conscients da las leschas existenzialas e ch’els ageschian tenor quellas. En tscherts cas sancziunescha la cuminanza cuntravenziuns cunter las reglas. Ma bler pli impurtantas èn per l’individi las consequenzas negativas presupponidas da malfatgs che vegnan a sa manifestar en ina furma d’existenza futura en quest mund u en l’auter mund.

Il tratg cuminaivel da questas religiuns è d’ir a fund als motivs mentals d’acziuns nungiavischadas per pudair influenzar quels en in stadi uschè tempriv sco pussaivel.

Ina rolla centrala en l’etica da questas religiuns gioga l’occupaziun cun la dumonda da la violenza. Tuttas s’expriman a moda fundamentala a favur da l’ideal da la nunviolenza (ahimsa). Damai ch’i na vegn fatg nagina differenza principala tranter l’uman ed autras furmas da vita, s’extenda la pretensiun da nunviolenza er sin la relaziun tar animals ed – almain teoreticamain – er tar plantas. Da vulair viver a moda consequenta l’ideal da la nunviolenza tschenta però la necessitad da surviver cunfins; quella va a donn e cust d’autras creatiras e pretenda er da sa defender cunter attatgas. Las concessiuns ed ils cumpromiss ch’èn necessaris pervi da quai, vegnan realisads differentamain en las singulas religiuns resp. moviments. La dumonda schebain violenza defensiva saja lubida e co che quella saja da legitimar en il singul cas vegn adina puspè discutada a moda cuntraversa.

Fitg differenta è er la moda e maniera co che quests princips vegnan realisads dals aderents da las singulas religiuns. Cuntrari a l’opiniun ch’è per part derasada en il vest, na scumondan ni il hinduissem, ni il budissem ni il jainissem categoricamain il diever da forza militara. Perquai na furman guerras che vegnan manadas d’aderents da questas religiuns betg automaticamain cuntravenziuns cunter lur obligaziuns religiusas. Ultra da quai vegnan applitgads en tuttas cuminanzas criteris etics bundant pli severs per muntgs e mungias che per laics.

Ina posiziun in pau differenta ha en questas dumondas il taoissem ch’è sa sviluppà en China. En furma dal dao parta quel bain er d’in princip universal, ma il sontg cudesch Daodejing accentuescha che l’urden universal saja indifferent areguard il cumportament etic u nunetic dals individis. ‹Tschiel e terra› na remunereschan betg bunas ovras e na puneschan betg nauschas ovras; il dao na s’orientescha betg a l’imaginaziun umana areguard il bun ed il nausch. In cumportament etic resulta tenor il taoissem betg d’ina ductrina da las vertids sco che fa quai il confuzianissem, mabain directamain d’in impuls spontan da l’individi autonom che suonda si’atgna natira, tant enavant ch’el na vegn betg impedì da far quai. Tuttina datti en il taoissem religius da pli tard er ductrinas eticas. L’alchemist Ge Hong per exempel ha represchentà virtids confuzianas ed il taoissem da Quanzhen ha surpiglià in’etica budistica per muntgs e mungias. En il medem senn èn ils spirituals dal taoissem, ils daoshi, dumandads da pratitgar la purezza dal pensar e da la cretta e da manar ina vita integra. Il taoissem dischapprovescha la guerra, ma na la refusa betg absolutamain en il senn d’in pacifissem radical.

Etica da culturas tradiziunalas indigenas

Er culturas indigenas enconuschan differents sistems da morala che servan a proteger la cuminanza. La survivenza da la gruppa sa lascha be segirar a basa d’ina schientscha sociala che funcziunescha; perquai stat l’exercizi d’in cumportament prosocial en il center da la tradiziun orala. Pli savens ch’en culturas cumplexas partan ins qua da consequenzas surnatiralas directas en cas ch’i vegn cuntrafatg a reglas.

Religiun e dretg

Tuttina sco che la religiun influenzescha sentenzias eticas, han persvasiuns religiusas er in effect sin il sistem da dretg. En la gronda part dals pajais dal vest ha il process da secularisaziun bain reducì quest’influenza; ma en bleras societads pli tradiziunalas è sa mantegnida vinavant in’influenza massiva da valurs religiusas. In exempel prominent furma la scharia en pajais muslims.

Religiun ed art

Mascras ritualas dal Congo Central

Numerusas furmas d’art èn sa sviluppadas a l’entschatta or d’ina intenziun principala religiusa ed èn pir pli tard sa fatgas independentas. L’exempel classic furma il teater occidental che deriva dal cult da Dionysos che vegniva pratitgà en la Grezia antica.

Savens han las religiuns in’influenza centrala sin la producziun culturala d’ina societad e sin il svilup dals differents arts. Quant ferm che quest’influenza sa manifestescha per propi entaifer la lavur artistica, dependa dal sistem da valurs e dals concepts teologics che prevalan mintgamai en la religiun. En la veneraziun da maletgs daventa la reproducziun artistica da scenas u motivs religius savens ina part centrala dal ritus ed i sa sviluppan per part tradiziuns artisticas specificas. Medemamain influenzescha la concepziun d’edifizis sacrals e d’objects cultics (sco reliquiaris u utensils sacrals) il svilup da tradiziuns architectonicas ed artisanalas che vegnan pli tard per part er surpigliadas en l’art secular.

En bleras religiuns eran ed èn ils arts a medem temp suttamess a restricziuns tematicas u formalas. Quai po resultar dal fatg che tschertas furmas d’art – surtut da l’art figurativ – vegnan resentidas sco memia mundanas, ma er da concepts teologics specifics, per exempel dal scumond da maletgs sever da tschertas religiuns; betg darar è quai s’effectuà a moda positiva sin il svilup da l’ornamentica e da la calligrafia. Ovras d’art pon schizunt vegnir diabolisadas sco blasfemicas. La refusa da tschertas concepziuns religiusas ha per exempel manà a l’iconoclassem bizantin e refurmatoric sco er a la siglientada da las statuas da Buda da Bamiyan tras ils Taliban.

Dapi il temp modern vegn l’art considerà en bleras societads sco autonom ed ovras d’art vegnan tractadas tenor il princip da la libertad da l’art. Quai maina adina puspè a la situaziun che tschertas ovras d’art vegnan resentidas da represchentants d’ina u l’autra cuminanza religiusa sco stgandelusas – quai che po chaschunar conflicts socials u schizunt politics.

Litteratura

Manuals

• H.D. Betz e.a. (ed.): Religion in Geschichte und Gegenwart. Handwörterbuch für Theologie und Religionswissenschaft. 8 toms, Mohr-Siebeck, Tübingen 1998–2005 (4. ed.), ISBN 3-16-146941-0.
• Hubert Cancik, B. Gladigow, K.-H. Kohl (ed.): Handbuch religionswissenschaftlicher Grundbegriffe. 5 toms, Stuttgart 1988–2001.
• Erwin Fahlbusch (ed.): Taschenlexikon Religion und Theologie. 5 toms, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 1983, ISBN 3-525-50123-4.
• Hartwig Weber: Lexikon Religion. Reinbek, 2001, ISBN 3-499-60629-1.
• Douglas Charing e.a.: Das visuelle Lexikon der Weltreligionen. Gerstenberg Verlag, Hildesheim 2004, ISBN 3-8067-4591-9.

Survistas

• Ernst Feil e.a.: Religion. En: H.D. Betz e.a. (ed.): Religion in Geschichte und Gegenwart: Handwörterbuch für Theologie und Religionswissenschaft. 4. ed. elav. da nov, tom 7, Mohr Siebeck, Tübingen 2004, ISBN 3-16-146945-3, p. 263–304.
• Manfred Hutter: Die Weltreligionen. Beck Wissen, Minca 2005, ISBN 3-406-50865-0.
• Wulf Metz (ed.): Handbuch Weltreligionen: eine umfassende Einführung in Gedanken und Riten der Weltreligionen. Brockhaus, Wuppertal 2003, ISBN 3-417-24779-9.
• Anton Quack: Hexer, Heiler und Schamanen. Die Religion der Stammeskulturen. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2004, ISBN 3-534-17473-9.
• Harald Seubert: Religion. UTB, Stuttgart 2009, ISBN 978-3-8252-3279-5.
• Monika Tworuschka, Udo Tworuschka: Die Welt der Religionen. Geschichte, Glaubenssätze, Gegenwart. Chronik, Minca 2006, ISBN 3-577-14521-8.
• Georg Simmel: Die Religion. Dr. Klaus Fischer Verlag, Schutterwald/Baden 2006, ISBN 3-928640-84-4.

Istorgia da las religiuns

• Peter Antes: Grundriss der Religionsgeschichte. Von der Prähistorie bis zur Gegenwart. Kohlhammer, Stuttgart 2006, ISBN 3-17-016965-3.
• Hubert Cancik (ed.): Die Religionen der Menschheit. 36 toms, Kohlhammer, Stuttgart 1979.
• Mircea Eliade: Geschichte der religiösen Ideen. 4 toms, Herder, Freiburg i. Br. 2002, ISBN 3-451-05274-1.
• Julia Haslinger: Die Evolution der Religionen und der Religiosität. En: SocioloReligiosität in Switzerland: Sociology of Religion, publicaziun online, Turitg 2012.
• Karl-Heinz Golzio: Who’s who der Religionsstifter. Kreuz, Stuttgart / Turitg 2002, ISBN 3-7831-2106-X.
• Ina Wunn e.a.: Die Religionen in vorgeschichtlicher Zeit. Kohlhammer, Stuttgart 2005, ISBN 3-17-016726-X.
• Ina Wunn: Die Evolution der Religionen. Hannover 2004 – versiun pdf.

Tractats teoretics / perscrutaziun sistematica da la religiun

• Edmund Arens: Gottesverständigung. Eine kommunikative Religionstheologie. Herder, Freiburg 2007, ISBN 978-3-451-29670-3.
• Pierre Bourdieu: Das religiöse Feld. Texte zur Ökonomie des Heilsgeschehens. UVK, Constanza 2000, ISBN 3-87940-580-8.
• Volker Drehsen, Wilhelm Gräb, Birgit Weyel (ed.): Kompendium Religionstheorie. Vandenhoeck & Ruprecht / UTB, Göttingen 2005, ISBN 3-8252-2705-7.
• Émile Durkheim: Die elementaren Formen des religiösen Lebens. [1912], Suhrkamp, Francfurt a.M. 2005 (restampa), ISBN 3-518-28725-7.
• Clifford Geertz: Dichte Beschreibung. Beiträge zum Verstehen kultureller Systeme. Suhrkamp, Francfurt a.M. 2003 (cumparì il 1983).
• Felicitas Goodman: Die andere Wirklichkeit. Über das Religiöse in den Kulturen der Welt. Trickster, Minca 1994, ISBN 3-923804-61-X.
• Vilhelm Grønbech: Vor folkeæt i oldtiden. 4 toms, [1909–1912], 2. ed. Kopenhagen 1955. (Tudestg: Kultur und Religion der Germanen. 2 toms, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1954).
• Hans-Michael Haußig: Der Religionsbegriff in den Religionen. Studien zum Selbst- und Religionsverständnis in Hinduismus, Buddhismus, Judentum und Islam. Philo, Berlin 1999, ISBN 3-8257-0129-8.
• Christian Henning, Sebastian Murken, Erich Nestler (ed.): Einführung in die Religionspsychologie. Schöningh / UTB, Paderborn e.a. 2003, ISBN 3-8252-2435-X.
• Klaus Hock: Einführung in die Religionswissenschaft. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2002, ISBN 3-534-15081-3.
• William James: The varieties of religious experience: a study in human nature. Longmans, Green & Co, New York 1902.
• Günter Kehrer: Organisierte Religion. Kohlhammer, Stuttgart 1982, ISBN 3-17-007528-4.
• Hubert Knoblauch: Religionssoziologie. de Gruyter (Sammlung Göschen), Berlin 1999, ISBN 3-11-016347-0.
• Niklas Luhmann: Funktion der Religion. 6. ed. Suhrkamp, Francfurt a.M. 2004, ISBN 3-518-28007-4.
• Georg Simmel: Die Religion. Dr. Klaus Fischer Verlag, Schutterwald/Baden 2006, ISBN 3-928640-84-4.
• Fritz Stolz: Grundzüge der Religionswissenschaft. 3. ed. Vandenhoeck & Ruprecht / UTB, Göttingen 2001, ISBN 3-525-03291-9.
• Martin Riesebrodt: Cultus und Heilsversprechen. Eine Theorie der Religionen. C.H. Beck, Minca 2007, ISBN 978-3-406-56213-6.
• Walter Burkert: Kulte des Altertums. Biologische Grundlagen der Religion. C.H. Beck, 1998, ISBN 3-406-43355-3.
• Felix Müller: Götter, Gaben, Rituale. Religion der Frühgeschichte Europas. Zabern, 2002, ISBN 3-8053-2801-X.
• Martha Nussbaum: Die neue religiöse Intoleranz. Ein Ausweg aus der Politik der Angst. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2014, ISBN 978-3-534-26460-5.
• A. Karl R. Wernhart: Ethnische Religionen – Universale Elemente des Religiösen. Topos, Kevelaer 2004, ISBN 3-7867-8545-7.

Etica / filosofia / dretg

• Detlef Clas, Gábor Paál (ed.): Gottes Bilder – Warum wir glauben. Markstein, Filderstadt 2006, ISBN 3-935129-28-9.
• Peter Fischer: Philosophie der Religion. Vandenhoeck & Ruprecht / UTB, Göttingen 2007, ISBN 978-3-8252-2887-3.
• Gritt M. Klinkhammer (ed.): Religionen und Recht. Eine interdisziplinäre Diskussion um die Integration von Religionen in demokratischen Gesellschaften. Diagonal, Marburg 2002, ISBN 3-927165-82-4.
• Michael Klöcker, Udo Tworuschka (ed.): Ethik der Weltreligionen. Ein Handbuch. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2005, ISBN 3-534-17253-1.
• Stuart Kauffman: Reinventing the Sacred: A New View of Science, Reason, and Religion. Basic Books, New York 2008, ISBN 978-0-465-00300-6.

Colliaziuns

 Commons: Religiun – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Bundeszentrale für politische Bildung: Religion und Gesellschaft
• Consultar texts sontgs da differentas religiuns
• Sagen alle Religionen dasselbe?, Marbourg Journal of religion, tom 12, nr. 1 (matg 2007)
• IZPP, carnet tematic 1/2010: Religion und Religiosität
• Grafica: Religionszugehörigkeit – Europa, or da: Zahlen und Fakten: Europa, www.bpb.de