Kondotjer
Kondotjer
condottiere | |
|---|---|
 | |
| Lokacija | Srednjovjekovna Italija |
Kondotjer ili kondotijer (talijanski: condottiere = četovođa, od talijanskog condotta= najamnički ugovor) je vođa najamničke vojske koje su unajmljivali talijanski gradovi komune i pape u 14. i 15. vijeku [1]
U prvo vrijeme kondotjeri su dolazili u Italiju iz Njemačke, Španjolske i Engleske te stupali u službu gradova, velikaša i papa. Njihove čete bile su poznate po pljačkanju, a često su bile opasne i onima koji su ih plaćali. Poslije su se razvile u dobro opremljene najamničke vojske.
Čuveni kondotjeri su bili Španjolac Raymondo Cardona i Englez John Harkwood zvan Giovanni Acuto, koji su za gvelfe ratovali protiv gibelina. Istaknuti talijanski kondotjeri bili su; Federico da Montefeltro, Francesco Bussone zvan Carmagnola, Bartolomeo Colleoni, Erasmo Gattamelata, Francesco Sforza i dr.
Za renesanse u 15. vijeku, kondotjeri su slavljeni i obasipani najvećim nagradama i počastima, portretiraju ih najpoznatiji slikari poput Paola Uccella (portret kondotjera Sir Johna Harkwooda ili Giovannija Acuta u Firenci) i Piera della Francesce (portret Sigismonda Pandolfa Malateste, kondotjera i gazde Riminija). Gradovi im u znak zahvale podižu prve konjaničke spomenike, na najljepšim gradskim prostorima; Donatellova konjanička skulptura kondotjera Gattamelate u Padovi i Verrocchijeva skulptura kondotjera Bartolomea Colleonia u Veneciji .
Tokom 13. i 14. vijeka, talijanski gradovi-države Venecija, Firenca i Genova obogatili su se na trgovini sa Levantom, istovremeno nisu imali neku veliku vojsku. Zbog tog su unajmljivali profesionalne vojnike da se bore za njih. Međusobne obaveze stavljali su u ugovor (condotta), koji je u ime vojničke družine potpisivao njihov vođa condottiere.
Kondotjeri su u ime svoje čete potpisivali s gradovima ugovore (condotte) za određeno razdoblje. Kad je to ugovorno razdoblje (ferma) prošlo, četa je bila u stanju čekanja (aspetto), tad je poslodavac (grad-država) mogao obnoviti ugovor, ili se definitivno odreći usluge. Ako je condotta definitivno istekla, Kondotjere nije mogao proglasiti rat protiv starog poslodavca u roku od dvije godine. Ovaj vojno-poslovni običaj je bio cijenjen i poštovan, zbog profesionalnog ugleda (poslovnog kredibiliteta kondotjera). Ukoliko bi kondotjer to pogazio i prevario svog poslodavca, uništio bi si ugled.
Sličan odnos imali su i najamnici na brodovima, čiji je contratto d'assento (ugovor o suglasnosti) propisivao uvjete mornarske službe. Na taj način su formirane posade brodova, kapetani i mornari tako unajmljeni zvali su se assentisti. Njihovi glavni poslodavci bili su Genova i Papinska države, od početka 14. vijeka. Mletačka republika nikada čak i za najveće opasnosti nije unajmljivala plaćenike za službu na brodovima, već se koristila vlastitom mornaricom.
Prvi dobro organizirani plaćenici u Italiji bile su njemačke družine zvane Poduzetnička četa (Compagnia di ventura), vojvode Wernera von Urslingena i grofa Konrada von Landaua. Wernerova četa razlikovala se je od ostalih najamničkih družina po vojničkoj disciplini, vojničkoj pravdi i jednakim ugovornim primanjima. Compagnia di venturaa narasla je brojem i postala strašna Velika četa od 3000 barbuta (svaka barbuta imala je viteza i narednika). Prva najamnička vojska kojoj je na čelu bio talijan bila je Četa sv. Đorđa osnovana 1339. koju je vodio Lodrisio Visconti. Tu četu razbio je i uništio milanski kondotjer Luchino Visconti (koji je usput bio ujak Lodrisija) u aprilu 1339. godine. Nešto kasnije (1377) osnovana je druga Četa sv. Đorđa koju je vodio kondotjer Alberico da Barbiano, u njegovoj četi služili su kasniji veliki kondotjeri Braccio da Montone i Giacomuzzo Attendolo Sforza.[2] Plaće kondotjera bile su visoke tako je Francesco Sforza milanski vojvoda plaćao 1448. 6600 florina na mjesec svom kondotjeru Williamu VIII markizu od Montferrata, njegovi vojnici dobijali su pola od te sume 3300 florina.
Pojava samostalnih družina profesionalnih vojnika, koje nude svoje usluge onima koji im obećaju bolju plaću i veće šanse za pljačku, uzrokovana je specifičnim prilikama u Italiji, ali također i dubokom krizom koja zahvatila cijelu Evropu u 14. vijeku. Slične se četovođe javljaju i drugdje u Evropi. Gube svoju moć od kraja 15. vijeka, kada se uzdižu apsolutne monarhije, sposobne organizirati velike disciplinirane vojske.
Apeninski poluotok, se prvi oporavio nakon propasti Zapadnog Rimskog carstva i postao relativno bogat (u odnosu na ostatak tadašnje Evrope), ali je ostao podijeljen na brojne gradove-države (comuni), od kojih su pet isplivale kao najmoćnije, i međusobno se borile za primat, često mijenjajući saveznike i protivnike: Mletačka republika, Firenca, Milano, Napulj i Papinska Država, manje komune su lavirale među njima nastojavši sačuvati svoju autonomiju sklapajući saveze sa nekim od većih.
Drugi ključan element uzroka borbi u Italiji vezan je za crkveni raskol i sukob njemačkih careva, francuskih kraljeva i papa, koji istovremeno polagali pravo na univerzalnu vladavinu nad Evropom (tj. nad kršćanskim zemljama). U to vrijeme dolazi do velikih crkvenih raskola kada istovremeno postoje dvojica ili čak trojica proglašenih papa, koji se bore za stolicu oslanjajući se na razne sile.
Treći su pak element socijalni sukobi koji potresaju svaki od talijanskih gradova i država. U njima se što zbog unutrašnjih tenzija, što pod uticajem vanjskih faktora, formiraju prve političke partije (Gvelfi i Gibelini) koje često ulaze i u oružane sukobe, te se povezuju sa istomišljenicima iz drugih gradova i država. Česti su građanski ratovi, zavjere i državni udari. Zbog toga vladari i vladajuća klasa često trebaju strane vojnike za borbu ne samo protiv vanjskih, nego i protiv unutrašnjih neprijatelja. Oni još nisu dovoljno ekonomski jaki da bi mogli uzdržavali stajaću vojsku koja bi održavala red (za vladajuće je lojalnost domaćih vojnika, zbog spomenutih klasnih i poitičkih sukoba, bila je vrlo upitna). Zbog tog su radije angažirali konddotjere koji su vodili koliko-toliko disciplinirane čete i bili spremni za novac ratovati.
Uspješni kondotjeri uspjeli su koncentrirati u svojim rukama znatnu moć i bogatsvo, tako su postali nezavisni faktor u talijanskim političkim prilikama onoga doba. Naravno, njihova vjernost poslodavcu često je upitna, jer lako mogu promijeniti stranu primamljeni boljom ponudom; a najveći mogući plijen je cijela država. Primjer prevrtljivosti bio je kondotjer Francesco Sforza koji je potekao iz kondotjerske porodice, on se isprva borio za papu i Napuljsku kraljevinu, ali je 1441. godine promijenio stranu i od milanskog vojvode Filipa Viscontija, kao dio plaće, dobio ruku njegove kćeri. Nakon smrti svojeg tasta, 1450., postao je vojvoda Milana. Njegovi potomci vladali su Milanom do 1535.
Istovremeno, cijelu Evropu (pa i cijelu hemisferu, do Kine) potresa ekonomska kriza, izazvana relativnom prenaseljenošću i iscrpljenošću prirodnih izvora, do kojih je dovela neprekidna ekspanzija u prethodna tri vijeka. "Oslobodi nas, Gospodine, gladi, kuge i rata!" bilo je prizivanje koje se ponavljalo se svake godine u svim crkvama Istoka i Zapada, ali je za vrijeme procvata i prosperiteta izgubilo svoju potresnu snagu, da bi u tijeku 14. vijeka, opet postalo dramatično stvarnim.[3] Velika glad vladala je 1315–1317. i otada se često ponavlja. Kuga od 1348. do kraja 14. vijeka ubija možda trećinu europskog stanovništva (u Italiji su stalne i epidemije malarije), a po gradovima i više.
Ratovi nikada nisu prestali, a u 14. st. rasplamsali su se novom žestinom. Rezultat ovih nevolja je pojava masa "deklasiranih" ljudi, očajnih bjednika bez ikakve imovine i nade za zaradu, koji jedino pljačkom i nasiljem mogu preživjeti. Snažni pojedinci okupljaju takve grupe očajnika i stvaraju od njih čete, koje prestaju biti obični pljačkaši ako nađu nekoga tko će ih unajmiti kao vojnike. Italija je za to bila osobito pogodna, a slične situacije događale su se i drugdje u Evropi (u Francuskoj za vrijeme stogodišnjeg rata).
Za uspon kondotjera i najamnika općenito značajna je i promjena u načinu ratovanja, koju donosi 14. vijek, čete pješaka, uvježbanih za zajedničku borbu, oboružanih kopljima i dugim lukovima, počinju postizati pobjede nad feudalnim vojskama oklopljenih konjanika. To je donijelo pobjede Englezima protiv Francuza tokom Stogodišnjeg rata u bitkama kod Crécya 1346, Maupertuisa, 1356. i Agincourta 1415. U Bitci na Sempachu 1387. švicarski kopljanici su potukli vojsku njemačkih vitezova.
U Italiji, gradovi, koji ne mogu uzdržavati veći broj konja, stvaraju vlastite vojske pješaka koji su dobrovoljci ili obvezni na povremenu vojnu službu ("teritorijalna obrana", vojska tipa milicije). U borbi protiv njih pape, kraljevi, velikaši i oligarsi angažirat će i najamnike.
Definitivnu prevagu pješacima u 15. vijeku donosi vatreno oružje (bombarde, arkebuze, muskete), a od bitnog je značaja i pojava artiljerije. U odnosu na cijenu konja i skupu opremu i oružje srednjovjekovnog viteza, oružje pješaka znatno je jeftinije, a napretkom u strategiji i tehnici postaje i efikasno protiv oklopa koji štiti viteza i njegovog konja. Također je i uvježbavanje za korištenje koplja, dugog luka, puške ili topa, te za disciplinirano djelovanje unutar čete, znatno kraće od višegodišnjih vježbi koje mora proći vitez. Tako već 1530. konjica čini manje od jedne desetine francuske i španjolske armije.[4]
Tako obični seljaci i građani postaju vojnici koji su nadmoćni srednjovjekovnom staležu plemića-vitezova, profesionalnih ratnika. To donosi socijalni šok, koji je jedan od bitnih elemenata u nazadovanju feudalizma i uzdizanju građanskog društva, modernih nacija i kapitalizma. Oni postaju najamnici, koji odbacuju etički ideal viteštva (koji pak preživljava kao romantički ideal u literaturi, o čijoj nerealnosti u 17. vijeku piše Cervantes u romanu Don Kihot) i mnogo su skloniji pljački, razaranju, silovanjima, nepotrebnim mučenjima i ubojstvima nego što su to bili srednjovjekovni vitezovi (dakako, i vitezovi su stalno činili takve stvari, ali uobičajeno u manjem obimu, jer im je obično cilj osvojiti zemlju a ne prikupiti plijen koji se može odnijeti). Tako ratovi postaju razorniji i broj žrtava veći. Vojske su moćne, ali vojnici (osim naravno oficira) postaju najniži društveni sloj, omrznut od svih.
Mnogi plemići-vitezovi prilagođavaju se novoj situaciji tako da postaju oficiri koji zapovijedaju četama neplemića, često i kao najamnici, kondotjeri.
Kraj moći samostalnih kondotjera počinje od kraja 15. i tokom 16. vijeka, kada su vladari velikih država dovoljno ojačali da osiguraju stalne izvore prihoda, stvarajući apsolutne monarhije. Novcem prikupljenim od poreza, carina i dr. (često i posudbama od velikih bankara) oni postaju sposobni naoružati velike vojske, sposobne da suzbiju kako otpor feudalaca, tako i "odmetnute" samostalne vojske. (Veliki ih troškovi međutim često dovode do bankrota.)
Kondotjeri gube moć nakon uspješnog pohoda francuskog kralja, vladara novog kova Charlesa VIII na Italiju 1494/1495. Njegova nadmoćna vojska osvaja Milano, Firencu, Rim i Napulj. Iz Italije se povukao, tek kada je protiv njega stvorena Sveta liga, savez Austrije, Španjolske, pape, Venecije i Milana (kojim vladaju Sforze, potomci kondotjera). Tzv. Talijanski ratovi potrajat će sve do 1559. godine, uz sudjelovanje novog tipa vojski.
U 16. vijeku, nekadašnji kondotjeri postaju oficiri u službi vladara (kraljeva, vojvoda, kneževa, pape), a njihovi najamnici postaju stajaća vojska. Okrutnim mjerama oni osiguravaju disciplinu u svojim jedinicama. Kao zamjena za nekadašnju vitešku etiku, javlja se također i rast nacionalne svijesti (u Engleskoj i Francuskoj nacionalna svijest postaje značajni faktor tokom stogodišnjeg rata, u 14. i 15. vijeku. U Italiji se to nije dogodilo sve do 19. vijeka.
Posljednji uspon kondotjera u Evropi dogodio se za Tridesetogodišnjeg rata koji je poharao Srednju Evropu od 1618. do 1648. godine, kada je Njemačka izgubila 40% stanovništva.
- Malatesta da Verruchio (1212–1312)
- Castruccio Castracani (1281–1328)
- John Hawkwood (oko 1320–1394), poznat kao Giovanni Acuto
- Alberico da Barbiano († 1409)
- Facino Cane de Casale (1360–1412)
- Andrea Fortebracci (1368–1424), poznat kao Braccio da Montone
- Muzio Attendolo Sforza (1369–1424)
- Biordo Michelotti (1352–1398)
- Giovanni Vitelleschi († 1440)
- Prospero Colonna (1452–1523)
- Erasmo da Narni (1370–1443), poznat kao Gattamelata
- Niccolò Piccinino (1380–1444)
- Francesco Bussone da Carmagnola (1390–1432)
- Bartolomeo Colleoni (oko 1400–1475)
- Francesco Sforza (1401–1466)
- Sigismondo Malatesta (1417–1468)
- Federico da Montefeltro (1422–1482)
- Cesare Borgia (1475–1507)
- Andrea Doria, (1468–1560)
- Giovanni dalle Bande Nere (1498–1526)
- Albertino Mussato (1261–1329)
- Ettore Fieramosca (1476–1515)
- Michael Mallett: Der Condottiere. In: Eugenio Garin (Hrsg.): Der Mensch der Renaissance. Campus-Verl., Frankfurt am Main 1990; Fischer-Taschenbuch-Verl., Frankfurt am Main 1996; Magnus-Verl., Essen 2004. S. 49–78. ISBN 3-593-34270-7 ISBN 3-596-12605-3 ISBN 3-88400-403-4
- Huizinga, Johan: Jesen srednjeg vijeka, Zagreb: Naprijed, 1991.
- Lopez, Roberto: Rođenje Europe. Stoljeća V-XIV, Zagreb: Školska knjiga, 1978. (str. 345-351)
- Rosenberg, Nathan i & Birdzel, L.E.: Kako se Zapad obogatio. Ekonomska preobrazba industrijskog svijeta, Zagreb: August Cesarec, 1993. (str. 101-104)
- Tuchman, Barbara W: Daleko zrcalo : zlosretno 14. stoljeće, Zagreb: Grafički zavod Hrvatske, 1984.
- Živojinović, Dragoljub R: Uspon Evrope (1450-1789), Beograd: Matica Srpska, 1985.
- ↑ B. Lenman, B., Anderson: Chambers Dictionary of World History, Edinburgh: Chambers Harrap Publishers Ltd., ISBN 0-550-13000-4, str. 200
- ↑ Machiavelli, Niccolò. The Prince, trans. & ed. Rebhorn, Wayne A. Ch. 12, note 12, str. 57. ISBN 1-59308-328-9
- ↑ Lopez, str. 345.
- ↑ Živojinović, str. 97
