Kuzhina shqiptare
Kuzhina shqiptare është një përfaqësues i kuzhinës së Mesdheut. Është gjithashtu një shembull i dietës mesdhetare bazuar në rëndësinë e vajit të ullirit, frutave, perimeve dhe peshkut.[1] Traditat e gatimit të popullit shqiptar janë të larmishme për shkak të faktorëve mjedisorë që janë më kryesorja të përshtatshme për kultivimin e pothuajse të gjitha llojeve të bimëve, perimeve dhe frutave.[2] Vaji i ullirit është yndyra bimore më e lashtë dhe më e përdorur në gatimet shqiptare, e prodhuar që nga lashtësia në të gjithë vendin, veçanërisht përgjatë brigjeve.
Mikpritja është një zakon themelor i shoqërisë shqiptare dhe shërbimi i ushqimit është pjesë përbërëse e pritjes së mysafirëve dhe vizitorëve. Nuk është e rrallë që vizitorët të ftohen për të ngrënë e për të pirë me vendasit. Kodi i nderit mesjetar shqiptar, i quajtur besa, rezultoi të kujdesej për mysafirë dhe të huaj si një akt njohjeje dhe mirënjohjeje.[3]
Kuzhina shqiptare mund të ndahet në tre kuzhina kryesore rajonale.[4] Kuzhina e rajonit verior ka origjinë rurale, bregdetare dhe malore. Mishi, peshku dhe perimet janë qendrore për kuzhinën e rajonit verior. Njerëzit atje përdorin shumë lloje përbërësish, të cilët zakonisht rriten në rajon, duke përfshirë patatet, karrotat, misrin, fasulet, lakrat, por edhe qershitë, arrat dhe bajamet. Hudhra dhe qepa janë gjithashtu komponentë të rëndësishëm të kuzhinës lokale dhe shtohen pothuajse në çdo pjatë.
Kuzhina e rajonit qendror është e trefishtë ajo rurale, malore dhe bregdetare. Rajoni qendror është më i sheshtë dhe i pasur me bimësi dhe bioshumëllojshmëri, si dhe me specialitete kulinarie. Ka karakteristika mesdhetare për shkak të afërsisë me detin, i cili është i pasur me peshq. Gatimet këtu përfshijnë disa specialitete mishi dhe ëmbëlsira të të gjitha llojeve.
Në jug, kuzhina përbëhet nga dy komponentë: produktet rurale të fushës duke përfshirë produktet e qumështit, agrumet dhe vajin e ullirit, dhe produktet e bregdetit, d.m.th., ushqimet e detit. Këto rajone janë veçanërisht të favorshme për rritjen e kafshëve, pasi kullotat dhe burimet e ushqimit janë të bollshme.
Përveç hudhrës, qepët janë padyshim përbërësi më i përdorur në vend.[5] Shqipëria renditet e katërta në botë për sa i përket konsumit të qepës për frymë.[6][7]
Karakteristikat dhe ushqimet
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Vendndodhja e Shqipërisë në Gadishullin Ballkanik perëndimor dhe në Detin Mesdhe ka një ndikim të madh në kuzhinën shqiptare. Shumë ushqime që janë të zakonshme në pellgun e Mesdheut, si ullinjtë, gruri, qiqrat, produktet e qumështit, peshku, frutat dhe perimet janë të spikatura në traditën e gatimit shqiptar. Shqipëria ka një klimë të qartë mesdhetare.[8] Në të gjithë vendin, një sërë mikroklimash për shkak të llojeve të ndryshme të tokës dhe topografisë lejon që të rriten një shumëllojshmëri produktesh. Frutat e agrumeve si portokalli dhe limonët, fiqtë dhe ullinjtë lulëzojnë.
Çdo rajon ka mëngjesin e vet tipik. Mëngjesi është përgjithësisht i lehtë. Buka është e zakonshme, shërbehet me gjalpë, djathë, reçel dhe kos dhe shoqërohet me ullinj, kafe, qumësht, çaj ose raki. Trahana është gjithashtu një mëngjes i zakonshëm në shumë zona rurale. Është e zakonshme të hani vetëm fruta ose një fetë bukë dhe një filxhan kafe ose çaj për mëngjes. Kafeja dhe çaji shijohen si në shtëpi ashtu edhe në kafene.
Dreka është tradicionalisht vakti më i madh i ditës, për të gjithë, nga fëmijët e shkollës deri tek punonjësit e dyqaneve dhe zyrtarët e qeverisë. Në të kaluarën, njerëzit shkonin në shtëpi për të ngrënë drekë me familjet e tyre, por tani është e zakonshme të drekojnë me miqtë në restorante ose kafeteri. Dreka ndonjëherë përbëhet nga gjellë, një pjatë kryesore me mish të gatuar ngadalë me perime të ndryshme, e shoqëruar me një sallatë me perime të freskëta, si domate, tranguj, speca të gjelbër, qepë dhe ullinj. Sallatat zakonisht shërbehen me enët e mishit dhe vishen me kripë, vaj ulliri, uthull të bardhë ose lëng limoni. Gjithashtu hahen perime dhe salsiçe të pjekura ose të skuqura dhe forma të ndryshme omletash. Pijet e zakonshme janë kafeja, çaji, lëngjet e frutave dhe qumështi.
Darka në Shqipëri është një vakt më i vogël, shpesh i përbërë vetëm nga një shumëllojshmëri buke, mish, peshk të freskët ose ushqim deti, djathë, vezë dhe lloje të ndryshme perimesh, të ngjashme me mëngjesin, ose ndoshta sanduiçe.
Pijet
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- Artikulli kryesor: Vreshtaria në Shqipëri
Çaji është një pije e konsumuar gjerësisht në të gjithë Shqipërinë dhe shërbehet veçanërisht në kafene, restorante apo në shtëpi. Vendi është i pasur me kultivimin e një game të gjerë bimësh. Varietetet më të njohura të pirjes së çajit në Shqipëri përfshijnë çajin e malit të stilit shqiptar, i cili rritet në malet dhe fshatrat shqiptare, dhe çajin e zi të stilit rus dhe turk me sheqer deri tek çaji me limon, qumësht ose mjaltë.[9][10]
Kafeja është një tjetër pije e njohur në Shqipëri, por më veçanërisht në qytete dhe fshatra. Ka varietete të ndryshme kafeje të njohura në Shqipëri, duke përfshirë kafe filtri dhe kafe të çastit si espresso, cappuccino, macchiato, mocha dhe latte. Kafenetë gjenden kudo në zonat urbane dhe funksionojnë si vende takimi për shoqërimin dhe zhvillimin e biznesit. Pothuajse të gjithë shërbejnë ushqime të pjekura dhe sanduiçe dhe shumë prej tyre shërbejnë edhe ushqime të lehta. Tirana është veçanërisht e njohur për kulturën e saj të kafenesë.[11]
Në vitin 2016, Shqipëria kaloi Spanjën duke u bërë vendi me më shumë kafene për frymë në botë. Në fakt, në Shqipëri ka 654 kafene për 100 mijë banorë, një vend me vetëm 2.5 milionë banorë.
Dhalla është një pije tradicionale dhe e shëndetshme me bazë kosin në Shqipëri, e bërë nga përzierja e kosit me ujë ose qumësht dhe erëza. Është veçanërisht i njohur gjatë muajit të verës dhe mund të shërbehet me kripë, sipas shijes.
Boza, është një pije malti e prodhuar nga misri dhe gruri e cila konsumohet gjerësisht me ëmbëlsirat në Shqipëri.
Raki është pija më popullore në Shqipëri. Konsiderohet si pije shpirtërore kombëtare e vendit.[12] Llojet më të zakonshme të rakisë në vend janë rrushi, kumbulla ose manaferra. Zakonisht u shërbehet të moshuarve dhe nxehet dhe ëmbëlsohet me mjaltë ose sheqer, me erëza të shtuara. Ndonëse në jug të vendit, raki rigoni është shumë i popullarizuar në popull dhe është i bërë nga rigoni i bardhë, që kultivohet në këtë rajon.
Shqipëria është një vend tradicionalisht që pi Vera (pije alkoolike)verë. Shqiptarët pinë verë me mesatar dhe pothuajse gjithmonë në vakte apo raste sociale. Islami është feja e shumicës në Shqipëri dhe ndërsa muslimanët e kujdesshëm priren të shmangin konsumimin e alkoolit, ai është i disponueshëm në vend. Shqiptarët pinë rreth 5,83 litra verë për person në vit, e cila ka ardhur duke u rritur pasi prodhimi shqiptar i verës së cilësisë së lartë rritet për të përmbushur kërkesën.[13] Origjina e prodhimit të verës në Shqipëri mund të gjurmohet në 6000 vjet dhe dëshmitë që sugjerojnë prodhimin e verës konfirmojnë se Shqipëria është ndër prodhuesit më të hershëm të verës në Evropë.[14][15][16]
Pitet
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Byrekët shqiptarë janë ndër gatimet më karakteristike dhe emblematike në kuzhinën tradicionale. Ato mund të jenë ose të ëmbla ose të shijshme. Kështu, një pjesë e një byreku të tillë mund të shërbejë fare mirë si pjata kryesore e një vakti.
Pitja konsiderohet si një nga ushqimet kombëtare të Shqipërisë dhe shumicës së shqiptarëve. Disa muzikantë me famë ndërkombëtare të trashëgimisë shqiptare si Rita Ora, Dua Lipa dhe Action Bronson përhapën pasionin e tyre për këtë pjatë shqiptare.[17][18][19]
Shpesh shërbehet i nxehtë, i freskët dhe me perime turshi, mjaltë, kos ose reçel frutash. Në ditët e sotme flia kryesisht shfaqet në tubime të mëdha shoqërore, dasma, lindje dhe ceremoni e ngjarje të tjera. Flia është një pjatë e gatuar kryesisht në Kosovë. Është e rëndësishme të theksohet se pjatat mund të ndryshojnë në varësi të rajonit të Shqipërisë.[20] Bakllasarëm është një byrek me shtresa, i njohur ndryshe si pite, pa asgjë brenda, i cili mbulohet me kos dhe hudhër dhe më pas nxehet sërish. Konsumohet veçanërisht për drekë. Një tjetër pjatë e njohur është Kungullur, e cila përbëhet nga shtresa pastiçerie të mbushura me pure kungulli, gjalpë, kripë ose sheqer.
Pitet e shquar përfshijnë Byrek, Pepeq, Shaprak, Qollopita ose Lakror. Lakrori është një byrek që ka shtresa brumi më të holla se një byrek dhe tradicionalisht gatuhet në prush, i mbuluar me një kapak metalik gjysmësferik. Mbushjet e zakonshme janë preshi dhe gjiza ose domatja dhe qepa. Është një specialitet i trevave të Shqipërisë së Jugut, si Lunxhëria apo Korça.
Referime
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- ^ Mediterranean Diet: Dietary Guidelines and Impact on Health and Disease (në anglisht) (bot. Donato F. Romagnolo, Ornella I. Selmin). Humana Press, 2016. 2016-02-29. fq. 47. ISBN 9783319279695.
- ^ L. Maggioni, European Cooperative Programme for Plant Genetic Resources (2006). Report of a Working Group on Prunus: Sixth Meeting, 20-21 June, 2003, Budapest, Hungary : Seventh Meeting, 1-3 December 2005, Larnaca, Cyprus (në anglisht). Bioversity International. fq. 29–32. ISBN 9789290437321.
- ^ Mirjona SADIKU. "Page 1 A Tradition of Honor, Hospitality and Blood Feuds: Exploring the Kanun Customary Law inContemporary Albania" (PDF). js.ugd.edu.mk (në anglisht). fq. 11–14. Arkivuar nga origjinali më 2017-07-05.
- ^ "Traditional Food of Albania". albaniainside.com (në anglisht).
Albanian cuisine can be nominally divided into three regions
- ^ Martha Jay (2016-06-15). Onions and Garlic: A Global History (në anglisht). Reaktion Books, 2016. ISBN 9781780236209.
- ^ "Onion Consumption Per Capita by Country". helgilibrary.com (në anglisht).
- ^ agroweb. "Red Onions vs White Onions, Which One's Healthier?". agroweb.org (në anglisht). Tirana. fq. 1. Arkivuar nga origjinali më 6 janar 2018. Marrë më 16 shtator 2022.
- ^ Ministria e Mjedisit e Shqipërisë. "Albania's Second National Communication to the Conference of Parties under the United Nations Framework Convention on Climate Change" (PDF). unfccc.int (në anglisht). Tirana. fq. 28.
- ^ "Medicinal & Aromatic Plants (MAPs) Sector in Albania" (PDF). usaid.gov (në anglisht). fq. 7.
- ^ "Assessment report on Sideritis scardica Griseb.; Sideritis clandestina (Bory & Chaub.) Hayek; Sideritis raeseri Boiss. & Heldr.; Sideritis syriaca L., herba" (PDF). ema.europa.eu (në anglisht). fq. 9, 11.
- ^ Mark Hillsdon (27 shkurt 2017). "The European capital you'd never thought to visit (but really should)". telegraph.co.uk (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 2022-01-12.
- ^ "Encyclopædia Britannica" (në anglisht). Marrë më 4 shtator 2013.
- ^ "PER CAPITA WINE CONSUMPTION BY COUNTRY - RANKED BY PER CAPITA CONSUMPTION 2008 - 2011 AND % CHANGE 201112008LITERS PER CAPITA" (PDF). wineinstitute.org (në anglisht). fq. 2. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 2017-11-18. Marrë më 2017-12-17.
- ^ PATTI MORROW (5 janar 2017). "Why Albania Is A Great Destination For Wine Drinkers". epicureandculture.com (në anglisht).
- ^ The Oxford Companion to Wine (në anglisht) (bot. Julia Harding, Jancis Robinson). Oxford University Press, 2015. 2015. ISBN 9780198705383.
- ^ The Sotheby's Wine Encyclopedia (në anglisht) (bot. Tom Stevenson). London: Dorling Kindersley. 2005. ISBN 0-7566-1324-8.
- ^ "Action Bronson i thotë në sy Rita Orës: Do të bëja "fli" për ty (Video)". telegrafi.com. 26 mars 2015.
- ^ "Dua Lipa bëri pite duke folur shqip me Action Bronson teksa Merita Halili dhe Raif Hyseni kënduan "Doli Goca n'Penxhere" (Video)". telegrafi.com. 20 dhjetor 2017.
- ^ "Dua Lipa gatuan pite në emisionin e reperit shqiptar". koha.net. 30 nëntor 2017.
- ^ "Fli". Britannica (në anglisht). Marrë më 2 prill 2021.