Kar ayakkabısı
Kar ayakkabısı, kar üzerinde batmadan rahat yürüyebilmek için dıştan ayakkabı altına kenetlenen ayak giyeceği. Ağırlığı kar yüzeyine yayıp batmamak için ayakkabı boyutundan daha geniş ve delikli olarak tasarlanır. Geleneksel kar ayakkabıları daha çok söğüt, melez ve huş ağacı gibi ağaçların dal ve kabuklarından dar deri kayışlarla örülerek yapılırken, modern tasarımlarda hafif metal, plastik ve sentetik kumaş kullanılabilmektedir. Esnek ve hafif olan kar ayakkabıları rahat manevra yapabilmek için ön ucu yukarı kalkık olarak dizayn edilir. Arktik ve Subarktik bölgeler başta olmak üzere yıllık kar yağışı yoğun olarak görülen yerlerde daha yaygın kullanılır. Tarihöncesinde tekerleğin icadından daha önce bulunduğu düşünülüyor. Etnografik olarak kar ayakkabılarını en yoğun biçimde kullanan yerli halklar, Kuzey Amerika'da Eskimolar ile Kızılderililer, Doğu Sibirya'da ise Çukçiler, Koryaklar ve İtelmenler gibi Çukçi-Kamçatka halklarıdır. Günümüzde geleneksel örme kar ayakkabılarını en yoğun biçimde kullanan yerli halklar Alaska yerlileri ile Kanada Kızılderilileridir. Sportif faaliyet olarak kar ayakkabılı yürüyüş (snowshoeing) Arktik Kış Oyunlarına 1974 yılından beri dahil edilmektedir.
Adlandırma
[değiştir | kaynağı değiştir]Dünya dillerinde iki temel adlandırma yaygındır. Bunlardan en yaygını İngilizceden çevrilen «Kar Ayakkabısı», diğeri ise Fransızcadan çevrilen «Kar Raketi» adlandırmasıdır.
- Kar ayakkabısı : İngilizce snowshoe, Almanca Schneeschuh, Felemenkçe sneeuwschoen, Danca snesko, Norveççe snøsko, İsveççe snöskor, Fince lumikenkä, Macarca hócipő, Türkçe kar ayakkabısı, İbranice נעלי שלג, Tamilce பனித்தூவி காலணி, Çince
雪 鞋, Esperanto neĝŝuo - Kar raketi : Fransızca raquette à neige, Katalanca raquetes de neu, İspanyolca raquetas de nieve, Portekizce raquete de neve, İtalyanca racchette da neve, Lehçe rakiety śnieżne
- Kar tabanı : Macarca hótalp
- Kar üzümü : İzlandaca snjóþrúgur[1]
- Kar + Basmak : Rusça снегоступы
- Kar + Ek : Çekçe sněžnice
Tarih
[değiştir | kaynağı değiştir]
Gelişimi tarihöncesine uzanır. Kar ayakkabılarının MÖ 3.500 yılındaki tekerleğin bulunuşundan daha önce bulunduğu düşünülüyor. Norveç'te MÖ 6.000 yılına tarihlenen kayaya çizilmiş kayak resmi de bunu destekliyor.[2]
Bir hipoteze göre kar ayakkabılarının ana merkezi olarak bugünkü Baykal Gölü civarındaki o zamanın Orta Asya halkları gösterilmektedir. Orta Asya'dan Arktika (Avrasya ve Amerika) bölgesine dağıldığı sanılıyor. MÖ. 30.000 den 5.000 lere kadar Buz Devrinde (Ice age) Bering kara köprüsünden Kuzey Amerika'ya ulaştığı muhtemeldir.[2]
Büyük Britanyalı arkeolog Jacqui Wood'un hipotezine göre, Avrupa'da 5.300 yıllık olduğu tahmin edilen Ötzi mumyasındaki daha önce sırt çantası olarak yorumlanan parçanın aslında kar ayakkabısı olabileceği de düşünülmektedir.[3]
Yunan tarihçi ve coğrafyacı Strabon (MÖ 64 - M.S. 24) Kafkasya'daki yerli halkların ayakları altında deriden ve yuvarlak tahtadan blok benzeri düz yüzeyler iliştirerek kullandıklarını yazar.
Bununla birlikte, tenis raketini andıran (Fransızcada raquette de neige «kar raketi» denmesi bu yüzdendir) ağ gibi örgülü delikli klasik kar ayakkabılarının Kuzey Amerika yerli halklarınca Avrupalılardan önce de kullanıldığı biliniyor. Fransız kâşif Samuel de Champlain'in seyahat anılarında (V.III, sayfa: 164) Huronlar ve Kriler gibi yerli halkların karın çok olduğu yerlerde kar üzerinde batmadan gitmek üzere Fransa'daki kravatların biçiminde ve onların iki ya da üç katı büyüklüğünde kar ayakkabıları kullandığını yazar.
Etnografya
[değiştir | kaynağı değiştir]
Etnografik olarak kar ayakkabılarını en yoğun biçimde kullanan yerli halklar, Kuzey Amerika'da Eskimolar ile Kızılderililer, Doğu Sibirya'da ise Çukçiler, Koryaklar ve İtelmenlerdir. Kar ayakkabılarının yapımında yöre malzemeleri kullanılır. Tahta iskeleti daha çok melez, huş ve söğüt ağaçlarından, örgü şeritleri ise rengeyiği ya da fok derisinden, son zamanlarda ise ayı ve at derisinden de yapılır.
Kuzey Amerika'nın Batı dünyası tarafından keşfinden önceleri Eskimo-Aleut halkları ve Kızılderililer gibi Amerika yerlileri farklı stillerde kar ayakkabıları geliştirmiştir. Keşiften sonra özellikle Kanada ve Amerika Birleşik Devletlerinin kuzey eyaletlerinde beyazlarca da yaygın olarak kullanılmaya başlamıştır.
Alaska'da kar ayakkabısını en fazla kullanan yerli halk Kızılderili Alaska Atabasklarıdır ve bunlar kar ayakkabılarını daha çok huş ağacının kabuğundan imal ederler. Alaska Atabaskları kışın çok yaygın biçimde kar ayakkabılarını kullanarak yaya yürür ve seyahat ederler.[4] Kanada'da kar ayakkabısını en fazla kullanan yerliler ise yine Kızılderili Algonkin halkları ile Kanada Atabasklarıdır. ABD ve Kanada'da Büyük Düzlüklerde yaşayan Ova Kızılderililerinden Karaayaklar, Arapaholar, Nakotalar, Nakodalar, Şayenler, Komançiler, Apsalokeler, Atsinalar, Kiowa, Lakotalar, Siyular, Apaçiler ve Kriler gibi Ova Kızılderilileri kışın Amerika bizonunu önceleri kar ayakkabılarını takarak yaya avlarken, atın Avrupalılarca getirilmesinden sonra atlı avlamaya başlamışlardı. Kuzey Kızılderililerinin yumuşak karlı arazide beslenen rengeyiği ve sığın gibi hayvanları avlamasının ön koşulu kar ayakkabısı kullanmaktır.[5]
Atabask dillerinde kar ayakkabısı için kullanılan adlar: Denağinaca ush, Ahtnaca ‘aas, Değinakça oyh, Holikaçukça oyh, Koyukonca osh (Yukarı Koyukonca), oyh (Aşağı ve Merkezî Koyukonca), Tanakrosça aayh, Yukarı Tananaca aayh ya da aay, Guçince aih, Hanca ‘a, Tlınçonca ʔah Denetaca ʔah, Danezaca maaahéʔ («onun kar ayakkabısı»), Denesulinece ʔaih, Nadoten-Vetsuvetence ‘ayh, Çilkotince ʔash. Ahtnalar ‘aas dışında da tsidatl’uuni, tsedatl’uun, tsistl’uuni (hill snowshoe) ve datsaaggi (temporary snowshoe) gibi farklı kar ayakkabıları da kullanır.
Algonkin dillerinde kar ayakkabısı için kullanılan adlar: İnnuca asham, Ova Kricesi asāmak (ᐊᓵᒪᐠ), Güney ve Kuzey Doğu Kricesi asaamich (ᐊᓵᒥᒡ) ya da asaam (ᐊᓵᒻ),[6] Naskapice asaam (ᐊᓵᒻ), Ojibvaca aagim (ᐋᑭᒻ),[7] Abenakice ôgem (eski yazı: ȣgem[8]), Potavatomice agmoseʼ, Karaayakça awámi,[9] Mikmakça alaqami'g ya da lasguaw.[10] Algonkin halklarından Ojibvalar kar ayakkabısının (aagim) kasnağını yani çerçevesini (Severn şivesinde: aagimaakwaatig, kuzeybatı Ontario ve Manitoba şivesinde: aagimaatig) tahtadan, bağcıklarını (ashkimaneyaab) ve yan bağcıklarını (bizhimaaneyaab) ham deriden yaparlar. Minnesota ve Wisconsin Ojibvaları (Chippewa) makwaasagim adlı ayı pençesi kar ayakkabısı (bear paw snowshoe) da kullanırlar. Ojibvalardan Québec Algonkinleri kar ayakkabısının ön ve arka çapraz braceʼlerine okogaatig, kuyruk bölümü için kullanılan tahtaya da ozhedoowaatig adını verirler.[11]
Batı dillerindeki “Eskimo” kelimesinin etimolojilerinden en yaygın olarak kabul göreni Smithsonian Institution'dan Ives Goddard'ın ileri sürdüğü Algonkin dillerinden İnnuca (Montagnais) “snowshoe-netter” («kar ayakkabısı [ağ gibi] ören») anlamına gelen kelimedir.[12] İnnucada assime·w kelimesi «she laces a snowshoe» anlamına gelir.[13][14]
Bütün Eskimo-Aleut halkları kar ayakkabısı kullanır ve bunlar birkaç çeşittir. Kuzey Alaska'daki İnyupikçe tagluk, Kanada Nunavut'taki Doğu Kanada İnuitçesi talluk (ᑕᓪᓗᒃ), Kanada Labrador'daki Nunatsiavut İnuitçesi talluk, Batı Alaska'daki Yupikçe tangluk, Güney Alaska'daki Supikçe tangluk en yaygın kar ayakkabısıdır. İnyupikler tagluk denen uzun kar ayakkabılarını tundradaki çalılık alanlarda yumuşak karda kullanırken, puyyugiak denen kısa kar ayakkabıları daha çok kaba deniz buzu üzerinde yürümek içindir.[15] Alaska Yupikleri de tangluk[16] dışında ayrıca pupsugcetaat[17] adını verdikleri kar ayakkabılarını da kullanır. Nunivak Çupikleri ise buna pupsugcet'ar adını verirler. Doğu Kanada İnuitçesinde talluk (ᑕᓪᓗᒃ) dışında da değişik kar ayakkabısı türleri vardır. Kızılderililerin yuvarlak kar ayakkabılarına allaatautik (ᐊᓪᓛᑕᐅᑎᒃ), uzun kar ayakkabılarına amittukaaq (ᐊᒥᑦᑐᑳᖅ), kısa yuvarlak ve geniş olanları ise ammalukitaak (ᐊᒻᒪᓗᑭᑖᒃ) ya da angmalukitaak (ᐊᖓᒪᓗᑭᑖᒃ) olarak adlandırılır. Kar ayakkabısı için Grönland İnuitçesinde aput («kar») kelimesinden köken alan apusiut ya da apusiuut adı kullanılır. Aleutça qaniigim sapuugii («kar'ın ayakkabısı») adlandırması İngilizce karşılığının (snow shoe) birebir çevirisidir.
Eskimolar kar ayakkabılarını yörelerindeki malzemeyi kullanarak yaparlar. Kuzey Alaska İnyupikleri Grönland balinasının balina çubuğu denen çok uzun esnek lifli dişlerini kullanır. Kuzeybatı Alaskadaki Malimiut İnyupikleri ise ise söğüt dallarından yaparlar. Çerçevesi (kasnağı) ladin ya da melez ağacı daha yeşil taze iken bükülerek yapılır ve rengeyiği ya da fokun derisinden kayışlarla örülür. Topuk ve burun kısımları rengeyiğinin sinir ipliğiyle çok sarmalanır.[15] Yupikler fok derisinden kesilen kayışlarla örerler.
Avrupa ve Asya kar ayakkabısı örnekleri binlerce yıldır ilkel kalmışken, Kuzey Amerika Kızılderililerininkiler mükemmelleşmişlerdir.[2]
Geleneksel Kızılderili ve Sibirya yerli kar ayakkabıları 4 tipte görülür:
- 1. Kunduz kuyruğu : pist, parkur ve açık alanlarda kullanılır.
- 2. Kırlangıç kuyruğu : ucu kalkıktır.
- 3. Yuvarlak uçlu : dağlık ve tepelik arazide kullanılır.
- 4. Ayı pençesi : yuvarlak ve düz olup ormanlık ve engebeli arazide kullanılır.
Alaska'da modern sanat ürünleri olarak kar ayakkabısı küpeleri de yapılmaktadır.[18]
Spor
[değiştir | kaynağı değiştir]Arktik Kış Oyunlarına ilk kez 1974 yılında Anchorage, Alaska'da yapılan oyunlarla giren kar ayakkabılı yürüyüş sporu (snowshoeing) o tarihten itibarek kış oyunlarının en gözde ve önemli sporları arasında yer almıştır.[19]
Hayvanlarda
[değiştir | kaynağı değiştir]Alaska ve Kanada'da Atabask ve Algonkin halklarının coğrafyasında yaşayan kar ayakkabılı tavşanın (Lepus americanus) arka ayakları kara batmamak için evrim geçirmiş ve oldukça büyüyüp genişlemiş ve kalın ve uzun tüylerle kaplanmıştır.
Karlı yüzeylerde daha iyi yürüyebilmek için Sibirya haskisi adlı köpek ırkının ayak parmakları tüylüdür ve “kar ayakkabılı ayak” (snow shoe feet) olarak adlandırılır.[20]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Þættir úr sögu Austfirðinga. Austri, 18. tbl. 1887, bls. 72. (İzlandaca)
- ^ a b c "History of the Snowshoe in Canada". 13 Şubat 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2012.
- ^ "Times Online - Iceman was wearing 'earliest snowshoes'". 18 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2012.
- ^ "Alaska's Heritage: Alaskan Athabaskans". 22 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2012.
- ^ Kaj Birket-Smith: "Folke- og kulturvandringer i det nordlige Nord-Amerika. Foredrag holdt ved det 18. skandinaviske naturforskermøde i København 1929" (Geografisk Tidsskrift, Bind 33; 1930) 19 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Danca)
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 2 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ekim 2012.
- ^ "Kwayaciiwin Anishinaabemowin". 2 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ekim 2012.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 29 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ekim 2012.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 9 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ekim 2012.
- ^ "Miqmaq : Listuguj". 14 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ekim 2012.
- ^ "Ojibwe Concrete Noun Final Examples" (PDF). 19 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 31 Ekim 2012.
- ^ Israel, Mark. "Eskimo". Alt-usage-english.org. 16 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2012.
- ^ Goddard, Ives (1984). "Synonymy." In Arctic, ed. David Damas. Vol. 5 of Handbook of North American Indians, ed. William C. Sturtevant, pp. 5–7. Washington, D.C.: Smithsonian Institution. Cited in Campbell 1997
- ^ Campbell, Lyle (1997). American Indian Languages: The Historical Linguistics of Native America, pg. 394. New York: Oxford University Press
- ^ a b "Smithsonian Institution: Alaska native Collections". 18 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ekim 2012.
- ^ "National Museum of the American Indian". 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ekim 2012.
- ^ "Yuungnaqpiallerput : Pissurcuutet Imarpigmi". 2 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2012.
- ^ "Alaska Native Crafts: Snow Shoe ear rings". 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Kasım 2012.
- ^ "Arctic Winter Games Whitehorse 2012". 2 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2012.
- ^ "The Dog Guide: The Siberian Husky!". 2 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2012.
