Ҳакам (футбол)

Ҳакамлар бригадаси (қора спорт кийимида).

Бош ҳакам ® ва унинг ёрдамчилари (АР)нинг майдонда схематик жойлашиши (соддалаштирилган).

Ҳакам — бу махсус маҳорат ва ваколатларга эга бўлган футбол ўйини иштирокчиси.

Ҳакамнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари Футбол ўйини қонунларининг 5-қоидасида белгиланган. Ҳар бир ўйин учун ҳакамлар (ҳакамлар) бригадаси тайинланади, улар қуйидагилардан иборат:

• (бош) ҳакам;
• иккита ёрдамчи ҳакам ;
• (мусобақа қоидаларига қараб) дарвоза чизиғи орқасида тўртинчи ҳакам, иккинчи ёрдамчи ва иккита қўшимча ҳакам ёрдамчиси.
• баъзи турнирларда: ВАР тизими доирасидаги видео ҳакамлар (мониторда ишора қилади), уларнинг сони ва ваколатлари ўзига хос футбол мусобақасига қараб ўзгаради.

Судянинг ваколатлари

Ҳар бир ўйинни ўзи тайинланган ўйинда Ўйин Қонунларини бажариш учун қуйида санаб ўтилган барча ваколат ва мажбуриятларга эга бўлган ҳакам бошқаради.

Мажбуриятлар

Судя қуйидагиларни бажариши шарт:

• ўйиннинг хронометражини (вақт мониторингини) юритиш ва ўйин воқеаларини қайд этиш;
• ишлатиладиган тўпларнинг 2-қоида талабларига мувофиқлигини таъминлаш;
• ўйинчиларнинг жиҳозлари 4-қоида талабларига мувофиқлигини таъминлаш;
• қон кетган тақдирда, ўйинчи майдонни тарк этишини таъминлаши керак. Ўйинчи майдонга фақат қон кетиши тўхтаганига қаноатланган ҳакамнинг рухсати билан қайтиши мумкин;
• майдонда рухсат этилмаган шахсларнинг йўқлигини таъминлаш;
• тегишли органларга ўйинчилар ва/ёки жамоа мутасаддиларига нисбатан қўлланилган ҳар қандай интизомий чоралар, шунингдек, ўйиндан олдин, давомида ёки ундан кейин содир бўлган бошқа ҳодисалар ҳақидаги маълумотларни ўз ичига олган ўйин ҳисоботини тақдим этиш.

Ҳуқуқлар

Судя қуйидаги ҳуқуқларга эга:

• Қоидаларнинг ҳар қандай бузилиши учун ўйинни тўхтатиш, вақтинча тўхтатиш ёки тугатиш;
• ҳар қандай ташқи аралашув бўлса, ўйинни тўхтатиш, вақтинча тўхтатиш ёки тўхтатиш;
• агар унинг фикрича, ўйинчи жиддий жароҳат олган бўлса, ўйинни тўхтатинг ва унинг майдондан чиқиб кетишини таъминлаш;
• агар ўйинчи, унинг фикрича, фақат енгил жароҳат олган бўлса, тўп ўйиндан ташқарига чиққунга қадар ўйинни давом эттириш;
• қоидабузар жамоа бундай устунликдан фойдаланса (масалан, тўпга эгалик қилиш) ўйинни давом эттириш ва агар жамоа мўлжалланган устунликдан фойдаланмаган бўлса, дастлабки қоидабузарликни жазолаш;
• агар ўйинчи бир вақтнинг ўзида бир нечта қоидабузарликларга йўл қўйган бўлса, Қоидаларни жиддийроқ бузганлиги учун жазолаш;
• огоҳлантириш ёки четлатиш билан жазоланадиган қоидабузарликларда айбдор бўлган ўйинчиларга нисбатан интизомий чоралар кўриш. Ундан бундай ҳаракатни зудлик билан амалга ошириш талаб қилинмайди, лекин тўп ўйиндан чиққан заҳоти буни амалга ошириши керак;
• ўзини ноўрин тутган жамоа мансабдор шахсларига нисбатан чора кўриш ва уларни ўз хоҳишига кўра майдондан ва майдонга туташ ҳудудлардан четлаштириши мумкин;
• унинг кўз ўнгида бўлмаган ҳодисаларда ёрдамчилари ва тўртинчи ҳакамнинг маслаҳати билан ҳаракат қилади.

Формаси

РФИ ва „Адидас“ тимсоллари туширилган майдонда ҳакамлар (ҳакамлар) бригадасининг формаси, шахмат катакларига ўхшаш сигнал байроқлари билан ҳакам ёрдамчилари

Ҳакам, унинг ёрдамчилари ва захира ҳакам иккала жамоанинг ўйинчилари ва дарвозабонларидан ранги билан ажралиб турадиган жиҳозлардан фойдаланишлари керак. Қоидага кўра, жамоалар биринчи навбатда форма рангини, кейин ҳакамни, ундан кейин эса дарвозабонларни танлайдилар. Барча ҳакамлар жамоаси бир хил формага эга. Ҳакамлар анжомлари махсус синтетик матодан тайёрланган бўлиб, у терни чиқаради ва тана ҳароратини қулай ушлаб туради. Ўйин формасидан фарқли ўлароқ, ҳакамлар формада чўнтаклари бор. ФИФА энди ҳакамларга 5 рангда — қора, қизил, сариқ, яшил ва кўк рангда кийишга рухсат беради. Аммо шортиклар ва поябзаллар қора бўлиши керак. Гетралар ҳар доим ҳам қора эмас, улар футболканинг рангида ҳам бўлиши мумкин.

Ҳакамларнинг жиҳозлари бош кийимларини ўз ичига олмайди, диний сабабларга кўра мажбурий қопламалар бундан мустасно. Қуёш кўзойнакларига ҳам рухсат берилмайди. Улар ўйинчилар билан кўз билан алоқа қилиш учун тўсиқ яратади ва шунингдек, ёмон кўриш иллюзиясини беради.

Ўйинга карточкалар, ҳакам дафтарчаси ва ҳуштакдан ташқари, ҳакамлар соат, танга, ёрдамчилар билан мулоқот қилиш учун қулоқчинларни олиб кетишади, улар ўйинга рация каби ишлайди. Баъзи чемпионатларда ҳакамлар ўчиб кетадиган спрейни ҳам ишлатишади.

Судя қарорлари

Ўйин билан боғлиқ фактлар бўйича ҳакамнинг қарорлари якуний ҳисобланади. Ҳакам ўз қарорини ўзгартириши мумкин, агар у ўз хатосини тушунса ёки (ўз хоҳишига кўра) ёрдамчиси ёки тўртинчи ҳакамнинг тавсиясига кўра, лекин ўйинни қайта бошламаслик ва ўйинни тўхтатмаслик шарти билан.

Судя хатолари

Ҳам кичик, ҳам катта (бу муҳим футбол ўйинлари натижасига таъсир қилган), ҳакамларнинг хатолари доимо содир бўлади. Хуллас, 2006-йилги Жаҳон чемпионатида ҳакам Граҳам Полл иккинчи сариқ карточкадан сўнг футболчини четлатишни унутган бўлса, кейинги Жаҳон чемпионатида ҳакам Жорге Ларрионда Франк Лампарднинг аниқ голини ҳисобламади.

Босим

Кўпинча ҳакамлар ҳал қилувчи ўйинлардаги хатолар учун кечирилмайди. Секин такрорий ўйинлар туфайли мухлислар ҳакамнинг нотўғри қарорини кўришлари осон. Мисол учун, 2002-йилги Жаҳон чемпионати ўйинларидан бирида Туркия терма жамоаси футболчиси Ҳакан Üнсал бразилиялик Ривалдонинг оёғига зарба берди ва у юзини ушлаб турди. Унсалга қизил карточка кўрсатилди, бироқ ўйиндан бир оз ўтиб Ривалдо симуляция қилгани учун 5180 фунт жаримага тортилди.

Техник воситалардан фойдаланиш

Ҳакамлар томонидан қарор қабул қилишнинг жуда мураккаблиги ва натижада тез-тез учрайдиган хатолар туфайли уларга техник воситалардан фойдаланишга рухсат бериш масаласи бир неча бор кўтарилган. Энг муҳим вазиятларда — жарима майдончасида ўйнаш ва гол уришда вақтни енгиллаштириш учун УЭФА 2012-йилда қўшимча дарвоза ортидаги ҳакамларини, 2013-йилги Конфедерациялар кубоги ва 2014 йил Бразилияда бўлиб ўтган Жаҳон чемпионатидан бошлаб эса голни автоматик аниқлаш тизимини жорий қилинди. 2017-йилда Конфедерациялар кубоги ва Россияда бўлиб ўтган футбол бўйича Жаҳон чемпионатидан бошлаб ВАР видеотакрорлар тизими қўлланила бошланди.