Монгол тили
| Мўғул тили | |
|---|---|
 | |
| Миллий номи |
Монгол хэл ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠬᠡᠯᠡ |
| Мамлакатлар |
 Монголия ,  Хитой ,  Россия ,  Тайван,  АҚШ,  Афғонистон |
| Расмийлик ҳолати |
|
| Сўзлашувчиларнинг умумий сони | 5,7 млн. |
| Туркумланиши | |
| Туркум | Мўғул тиллари |
| Тил оиласи | Олтой тиллари |
| Алифбоси | мўғул кирилл алифбоси, эски мўғул ёзуви |
| Тил кодлари | |
| ИСО 639-1 | мон 463 |
Монгол тили, мўғул тили — мўғул тилларидан бири, Монголиянинг расмий тили (1921-йилдан), халха лаҳжаси асосида ривожланмоқда, шунинг учун «халха монгол» деб ҳам аталади; ХХРнинг Ички Монголия ҳудудида хдм қабилалараро тил сифатида қўлланади. 5 млн.дан ортиқроқ киши сўзлашади. 14—15-асрларда шаклланган. Бир қанча лаҳжа ва шевалари бўлиб, улар, асосан, дж, дз, с, ч сингари қоришиқ ундошларнинг қўлланиш-қўлланмаслиги билан ўзаро ажралиб туради. Монголияда 1945-йилдан рус алифбоси асосида унга 2 та ҳарф қўшиш билан янги мўғул ёзуви жорий қилинган[1]. Синтаксиси аниқловчининг аниқланмишдан кейин келиши, кесимнинг одатда сўз охирида келиши ҳамда келишикларда аниқловчи аниқланмиш билан мослашмаслиги билан характерланади. Ҳозирги мўғул тилида 7 та унли мавжуд. Унлилар чўзиқ ва қисқа бўлиши мумкин, чўзиқ унлилар ҳарфни икки баравар кўпайтириш орқали ёзма равишда ифодаланади. Сўз ўртасида қисқа урғусиз унлилар ҳеч қачон талаффуз қилинмайди: болох «бўлмоқ» [болх], мэдэх «билмоқ» [мэдх][2]. Сингармонизм ҳодисаси мавжуд. Мўғул тилида урғу одатда биринчи бўғинга, чўзиқ унли ёки дифтонгга тушади. Мўғул тилида гапда қатъий сўз тартиби мавжуд. Эга ҳар доим гапни тугатадиган кесимдан олдин келади. Сўроқ гапларда гап охирида жойлаштирилган сўроқ юкламалари ишлатилади; уу юкламаси қаттиқ ундош билан тугайдиган сўзлардан кейин, үү — юмшоқ ундошлардан кейин келади: Энэ ном уу? «Бу китобми?», Энэ дэвтэр үү? «Бу дафтарми?», шунингдек ую ва юү юкламалари чўзиқ унли билан тугаган сўзлардан кейин ишлатилади (ую - қаттиқ сўзларда, юү - юмшоқ сўзларда қўлланади): Энэ ширээ юү? «Бу столми?», Энэ карандаа юу? «Бу қаламми?». Бе юкламаси (м, н, л дан кейин) ва ве (бошқа ҳолларда) сўроқ сўзлари бўлган сўроқ гапларда ишлатилади: Энэ хэн бэ? «Бу ким?». Муқобил савол сўроқ гапни тўлиқ такрорлаш орқали ҳосил бўлади: Энэ ном уу, дэвтэр үү? «Бу китобми ё дафтарми?»[3]. Мўғул тилида туркий тиллардан ўзлашган сўзлар мавжуд: оточ «шифокор», шат «нарвон, шоти», буурцаг «нўхат» ва бошқалар. Санскрит тилидан (диний буддизм адабиётидан, кўпинча тибет тили орқали): тив «қитъа», хийд «монастир» ва бошқалар. Тибет тилидан: даваа «душанба», лхагва «чоршанба», аравнайлах «ёритмоқ» ва бошқалар. Хитой тилидаги ўзлашмалар мўғул тилида қадим замонлардан бери пайдо мавжуд: энг кўп хитойча сўзлар мумтоз мўғул ёзма тилида кузатилган (ХВИ-ХХ асрлар); мўғулларнинг хитойлар билан савдоси натижасида ушбу ўзлашма сўзлари бир қисми тилга кириб борди ва уларнинг муҳим қисми мумтоз мўғул ёзма тилидан келиб чиқди; замонавий мўғул тилида ишлатиладиган хитойча сўзлар: цай «чой», байцаа «карам», лууван «сабзи», жанжин «қўмондон» ва бошқаларни айтиш ўтиш мумкин. Бошқа тиллардан олинган ўзлашмалар ҳам мавжуд: рус, тунгус-манжур, форс, араб, юнон (масалан, ном «китоб», уйғур тили орқали суғд тилидан ўзлашган) ва бошқа тиллардан ўзлашмалар бор[4].
Алифбоси[edit | edit source]
Мўғул алифбосида 35 та ҳарф бўлиб, к, ф, щ ва п ҳарфлари фақатгина ўзлашма сўзларда учрайди; в ва р ҳарфлари эса, сўз бошида келмайди[5]:
| №. | Кўриниши | Номи | ХФА[6] | ИСО 9 | Лотинчада |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Аа | а | а | а | а |
| 2 | Бб | бэ | п, пʲ, б | б | б |
| 3 | Вв | вэ | w, wʲ | в | в |
| 4 | Гг | гэ | ɡ, ɡʲ, к, ɢ | г | г |
| 5 | Дд | дэ | т, тʲ, д | д | д |
| 6 | Ее | е | жɛ~жɜ, э | э | е |
| 7 | Ёё | ё | жɔ | ë | ё, йö |
| 8 | Жж | жэ | тʃ, дʒ | ž (зҳ) | ж |
| 9 | Зз | зэ | ц, дз | з | з |
| 10 | Ии | и | и | и | и |
| 11 | Йй | хагас и | и | ж | ĭ |
| 12 | Кк | ка | (кʰ, кʰʲ) | к | к |
| 13 | Лл | эл | ɮ, ɮʲ | л | л |
| 14 | Мм | эм | м, мʲ | м | м |
| 15 | Нн | эн | н, нʲ, ŋ | н | н |
| 16 | Оо | о | ɔ | о | о |
| 17 | Өө | ө | о | ô | ö |
| 18 | Пп | пэ | (пʰ, пʰʲ) | п | п |
| 19 | Рр | эр | р, рʲ | р | р |
| 20 | Сс | эс | с | с | с |
| 21 | Тт | тэ | тʰ, тʰʲ | т | т |
| 22 | Уу | у | ʊ | у | у |
| 23 | Үү]] | ү | у | ù | ü |
| 24 | Фф | фэ, фа, эф | (ф) | ф | ф |
| 25 | Хх | хэ, ха | х, хʲ | ҳ | х (кҳ) |
| 26 | Цц | цэ | цʰ | c | c (ц) |
| 27 | Чч | чэ | тʃʰ | č | ч |
| 28 | Шш | ша, эш | ʃ | š | ш |
| 29 | Щщ | ща, эшчэ | (стʃ) | ŝ | šč |
| 30 | Ъъ | хатуугийн тэмдэг | ʺ | ъ | |
| 31 | Ыы | эр үгийн ы | и | й | й |
| 32 | Ьь | зөөлний тэмдэг | ʲ | ʹ | |
| 33 | Ээ | э | э | è | э |
| 34 | Юю | ю | жʊ, жу | û | ю, йü |
| 35 | Яя | я | жа, ж | â | я |
Манбалар[edit | edit source]
- ↑ ЎзМЕ
- ↑ Скородумова 2002, с. 5.
- ↑ Скородумова 2002, с. 17.
- ↑ Ульзетуева, З. Д. Современный монгольский язык. — Чита: ЧитГУ, 2010. — 230 с.
- ↑ Скородумова 2002, с. 4.
- ↑ Свантессон, Жан-Олоф, Анна Цендина, Анастасиа Карлссон, Виван Франзéн. 2005. Тҳе Пҳонологй оф Монголиан. Неw Ёрк: Охфорд Университй Пресс: 30-40.
 | Ушбу мақолада Ўзбекистон миллий энсиклопедияси (2000-2005) маълумотларидан фойдаланилган. |
 |
