Naxichevan (shahar)

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Bu atamaning boshqa maʼnolari ham mavjud. Qarang: Naxichevan (maʼnolari).
Naxichevan

Naxçıvan
Shahar
Flagpole
Flagshtok
Noah's Mausoleum
Nuh maqbarasi
Momine Khatun Mausoleum
Moʻmina xotun maqbarasi
Mausoleum of Huseyn Javid
Husayn Jovid maqbarasi
Jame Mosque of Nakhchivan
Naxchivan Jome masjidi
Palace of Nakhchivan Khans
Naxichevan xonlari saroyi
Naxichevan markaziy shifoxonasi
Naxichevan markaziy shifoxonasi
A street in Nakhchivan
Naxichevandagi koʻcha
Yusif ibn Kuseyir Mausoleum
Yusuf Ibn Qusayr Maqbarasi
Aerial view of Nakhchivan
Naxichevanning havodan koʻrinishi
39°12′58″N 45°24′38″E / 39.21611°N 45.41056°E / 39.21611; 45.41056 G OKoordinatalari: 39°12′58″N 45°24′38″E / 39.21611°N 45.41056°E / 39.21611; 45.41056 G O
Mamlakat Ozarbayjon
Mintaqa Naxichevan
Hukumat
Maydon 190 km2 (73 mi²)
Markazi balandligi 873 m
Rasmiy til(lar)i ozarbayjon tili
Aholisi
 (2020)
 94 500[1]
Vaqt mintaqasi UTC+4:00
Naxichevan xaritada
Naxichevan
Naxichevan

Naxichevan — Ozarbayjondagi shahar. Naxichevan Muxtor Respublikasi poytaxti. Naxichevanchayning (Araks irmogʻi) oʻng sohilida. Temir yoʻl stansiyasi. Avtomobil yoʻllari tuguni, aeroport bor. Aholisi 61,7 ming kishi (1990-yillar oʻrtalari). Oziq-ovqat va yengil sanoat korxonalari, elektrotexnika, radiotexnika zavodlari, mebel fabrikasi bor, qurilish materiallari ishlab chiqariladi, tosh tuzi qazib olinadi. Universitet, Ozarbayjon FAning ilmiy markazi, teatr, tarix, adabiyot muzeylari, suratlar galereyasi mavjud. Naxichevan miloddan avvalgi VI asrlarda vujudga kelgan. XI asrda Saljuqiylar davlati markazi, XII asrda Eldegiziylar davlati poytaxti, 1828-yildan Rossiya imperiyasi, 1923-yildan Ozarbayjon tarkibida, 1924-yil 9-fevraldan Naxichevan Muxtor Respublikasi poytaxti. Shaharda Ozarbayjon meʼmorligi yodgorliklaridan Yusuf Ibn Qusayir va Moʻmina xotun maqbaralari (XII asr) saqlangan[2].

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Klassik davr[tahrir | manbasini tahrirlash]

Arman anʼanalarida Naxichevan Toʻfondan keyin Nuh tomonidan asos solingan, u oʻlgan va dafn etilgan joy hisoblanadi[3]. Arman tarixchisi Movses Xorenatsining yozishicha, Armaniston qiroli Tigranes I miloddan avvalgi II asrda Midiya harbiy asirlarini Naxichevanga joylashtirgan[4]. Naxichevan birinchi marta Ptolemeyning Geographia asarida Naxuana (grekcha: Νにゅーαあるふぁξくしーοおみくろんυうぷしろんὰνにゅーαあるふぁ) nomi bilan tilga olingan[4].

Naxichevan 363-yilda Shahanshoh Shopur II tomonidan vayron qilingan va uning arman va yahudiy aholisi Eronga surgun qilingan[5]. 602—628-yillardagi Vizantiya-Sosoniylar urushi paytida imperator Irakliy 623-yilda Atropatenaga yoʻlda shahar boʻylab sayohat qilgan[6].

Oʻrta asrlar davri[tahrir | manbasini tahrirlash]

650-yilda Naxichevanni arablar qamal qilishlari Teodor Rshtuni sulh tuzishga olib keldi[5]. Milodiy 703-yildagi qoʻzgʻolondan soʻng Muhammad ibn Marvon isyonchi zodagonlarni 705-yilda Naxichevan va Goghtn cherkovlarida tiriklayin yoqib yubordi[5][7]. Taxminan 900-yilda Naxichevan vaqtinchalik Armaniston Bagratiylar qirolligining nazorati ostiga oʻtdi, lekin tezda Muhammad ibn Abi’l-Saj tomonidan qoʻlga kiritildi[4]. Shahar 1195-yilda Shamkor jangida magʻlubiyatga uchragan Otabeg Nusratiddin Abu Bakrning vaqtinchalik boshpanasi boʻlgan va 1197-yilda Naxichevan Gruziya qirolligi tomonidan bosib olingan[8].

Shahar va uning atrofi 1201-yildan 1350-yilgacha bevosita yoki bilvosita Armaniston Zakariyi boshqaruvida boʻlgan, lekin koʻpincha hudud qisman mustaqillikka ega boʻlgan va koʻpincha boshqa imperiyalarning vassallari boʻlgan[9]. 1225-yilda Naxichevanni Otabeg Muhammad Jahon Pahlavonning qizi al-Malika al-Jaloliya egalladi[4]. 1236-yilda Naxichevan Moʻgʻullar davlati tomonidan bosib olindi, keyinroq Elxoniy Zakariy Armanistonni moʻgʻul beklariga soliq toʻlashga, shuningdek, ularga sodiq qolib, qoʻshinlar bilan taʼminlashga majbur qildi[10]. Genuyalik savdogarlar shaharda 1280-yilga kelib savdo bilan shugʻullanishgan[11]. Shahar 1401-yilda Amir Temur tomonidan bosib olingan[12], lekin 1405-yilda Gruziya qiroli Jorj VII tomonidan bosib olingan[13].

Zamonaviy davr[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bahruz Kangarli: Uy bilan manzara
Shahardagi arman kvartalining koʻrinishi, 1910-yillar

Naxichevan 1503-yilda Shahanshoh Ismoil I tomonidan bosib olingan[14]. Shahanshoh Abbos I 1603—1604-yillarda Naxichevanni Usmonlilar imperiyasidan qaytarib oldi[15]. Keyinchalik shahar Naxichevan xonligining poytaxti boʻlib xizmat qilgan.

Naxichevan xonligi 1828-yil Turkmanchoy tinchlik shartnomasiga koʻra Rossiya imperiyasiga qoʻshib olingan[16]. Shahar 1849-yilda Yerevan gubernatorligining Naxichevan uezdining markaziga aylandi[16]. 1896-yilda Naxichevanda 7433 kishi istiqomat qilgan, ularning taxminan uchdan ikki qismi ozariyzabon musulmonlar va uchdan bir qismi arman nasroniylari edi[4]. 1897-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, Naxichevan uyezd shahri maqomiga ega boʻlgan[17].

Chor Rossiyasi davrida Naxichevan shahri gerbi (1843-yilda ishlab chiqilgan)

1917-yil fevral inqilobidan keyin Naxichevanda sovet tuzildi, lekin shahar 1917-yil martidan noyabrigacha Kavkazorti maxsus qoʻmitasi, 1917-yil noyabridan 1918-yil martigacha uning vorisi Kavkazorti komissarligi nazorati ostida edi[18]. Turkiya iyun oyidan noyabrgacha Naxichevanni bosib oldi[18], shundan soʻng 1919-yil yanvar oyida shahar ingliz askarlari tomonidan bosib olindi[19] va Naxichevanni boshqarish uchun harbiy gubernator tayinlandi[18].

Naxichevan 1961-yilgi pochta markasida

1919-yil 6-aprelda Naxichevan Armanistonga berilishi toʻgʻrisida qaror qabul qilindi va shahar 1919-yil 6-iyunda qoʻshib olindi[20], biroq bir necha oy oʻtgach, shahar musulmonlarning mintaqaviy qoʻzgʻoloni va arman aholisiga qarshi pogrom markaziga aylandi[21]. Buyuk Britaniya, Fransiya, Italiya va AQSh, Armaniston va Ozarbayjonning roziligi bilan 1919-yil 25-oktyabrda amerikalik polkovnik Edmond D. Dailyni Naxichevanga general-gubernator etib tayinlashga kelishib oldilar, saylovlar boʻlib oʻtadi va Armaniston ham, Ozarbayjon ham oʻz tarkibidan chiqib ketadi. hududdan kuchlar[22]. Biroq 1920-yil mart oyida Qozim Qorabekir boshchiligidagi turk qoʻshinlari Naxichevanni egalladi[19].

Sovet Rossiyasi 1920-yil 28-iyulda Naxichevanni nazorat ostiga oldi va shahar yangi tashkil etilgan Naxichevan ASSR tarkibiga kirdi[23]. 1921-yil 16-martdagi Moskva shartnomasi, keyinroq 1921-yil 21-oktyabrdagi Kars shartnomasida Sovet Ittifoqi va Turkiya oʻrtasida Naxichevanning Ozarbayjon himoyasidagi avtonom hudud boʻlishi va uning Turkiya bilan chegaralari delimitatsiyasi belgilab qoʻyilgan[24][25]. 1923-yil fevralida shahar Ozarbayjon Sovet Sotsialistik Respublikasi tarkibidagi Naxichevan Muxtor oʻlkasi tarkibiga kirdi, biroq keyinchalik 1924-yil martida Ozarbayjon SSR tarkibidagi Naxichevan Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasining poytaxti boʻldi[23].

Ozarbayjon Sovet Ittifoqidan mustaqilligini eʼlon qilganida, Naxichevan Ozarbayjon Respublikasi tarkibida qoldi. 2020-yilgi Togʻli Qorabogʻ urushidan soʻng Armaniston, Ozarbayjon va Rossiya oʻrtasida uch tomonlama otashkesim imzolangan edi. Shartnomaga koʻra, Ozarbayjon Armaniston orqali Naxichevanga avtomobil yoʻli orqali kirish huquqiga ega boʻladi, bu yoʻl Rossiya tinchlikparvar kuchlari tomonidan taʼminlanadi[26].

2009-yil 9-iyundan boshlab Bobak tumanining Bulqon, Qarachuq, Qaraxanbəyli, Tumbul va Haciniyat qishloqlari Naxichevan shahri maʼmuriy-hududiy birligi tarkibiga kiritilgan[27].

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ „Population of Azerbaijan“. stat.gov.az. State Statistics Committee. Qaraldi: 2021-yil 22-fevral.
  2. ↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
  3. ↑ Lanser 2007.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Bosworth (2013)
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Lint (2018), p. 1055
  6. ↑ Chaumont (1986), pp. 418-438
  7. ↑ Blankinship (1994), p. 107
  8. ↑ Rayfield (2013), pp. 112-113
  9. ↑ Очерки истории СССР. Период феодализма IX-XV вв.: В 2 ч.. Moscow: SSSR Fanlar akademiyasi, 1953. OCLC 8470090. „…the political power of the Zakarids was formed and strengthened, heading the restored Armenian statehood in indigenous Armenia. The territory subject to the Zakarids was an Armenian state, vassal to the then reigning house of the Georgian Bagratids; The Zakharid government had the right to court and collect taxes. The main responsibility of the Armenian government to the Georgian government was to provide it with military militia during the war.“ 
  10. ↑ „Inner Asia 1100s-1405: The Making of Chinggisid Eurasia“,Empire in Asia: A New Global History: From Chinggisid to Qing. London: Bloomsbury Academic, 2018 — 20 bet. ISBN 9781472591234. „Vassal states such as the Uyghur kingdom of Qocho (until 1335), Zakarid Armenia, Cilicia, Georgia, and Korea similarly owed the empire taxes, troops, and loyalty, but were otherwise left to govern themselves.“ 
  11. ↑ Bernardini (2000), pp. 422-426
  12. ↑ Rayfield (2013), p. 150
  13. ↑ Rayfield (2013), p. 152
  14. ↑ Rayfield (2013), p. 164
  15. ↑ Herzig & Floor (2015), p. 5
  16. ↑ 16,0 16,1 Hille (2010), p. 66
  17. ↑ Troinitsky, N. A.. Населенные места Российской империи в 500 и более жителей с указанием всего наличного в них населения и числа жителей преобладающих вероисповеданий, по данным первой всеобщей переписи населения 1897 г. (ru). Saint Petersburg: Tipografiya Obshchestvennaya polza, 1905 — 54 bet. 
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 Hille (2010), p. 170
  19. ↑ 19,0 19,1 Hille (2010), p. 173
  20. ↑ Hille (2010), p. 171
  21. ↑ Karapetyan, Bakour. THE ROOTS OF KARABAGH PROBLEM — 119 bet. „Turkey instigated a Muslim revolt against the Republic of Armenia in Nakhichevan. The Armenian troops and refugees were forced to leave the region.“ 
  22. ↑ Hille (2010), pp. 171-172
  23. ↑ 23,0 23,1 Hille (2010), p. 172
  24. ↑ Hille (2010), p. 159
  25. ↑ Hille (2010), p. 191
  26. ↑ Dmitry Kuznets. „Another map redrawn in blood Six consequences of the six-week war for Nagorno-Karabakh“. Meduza (2020-yil 12-noyabr). 2021-yil 4-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 14-dekabr.
  27. ↑ „Milli Məclis“. www.meclis.gov.az. Qaraldi: 2018-yil 2-aprel.

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

 Vikiomborda Naxichevan (shahar)
haqida turkum mavjud 




"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Naxichevan_(shahar)&oldid=4320826" dan olindi