Dante Alighieri

Dr Dante in ere Freskeserii vom Andrea del Castagno, öbbe 1450 (Galleria degli Uffizi).

Dr Dante Alighieri (* 1265 z Floränz; † 14. Septämber 1321 z Ravenna) isch en italiänische Schriftsteller, Dichter, literarische Theoretiker, Moralphilosoph und politische Dänker gsi.

Dr Dante isch vor allem für sis monumentale epische Gedicht La commedia, spöter La divina commedia (Die göttligi Komödie) berüehmt. Das isch eins vo de grösste literarische Wärk vom Mittelalter, wo s menschlige Schiggsal us ere christlige Perspektive beschriibt. Dr Dante het vili vo siine persönlige Erfahrige, Sympathie und Vorliebe drin verewigt, aber es isch uf dr allgemeinste Ebeni en Allegorii, wo d Form von ere Reis dur d Höll, s Fägfüür und s Paradis het. S Gedicht isch e Zügnis von ere umfassende Glehrtheit, eme diefe Verständnis vo dr zitgenössische Gsellschaft und ere grosse sprochlige Erfindigschraft. Es isch in Terzine uf Italiänisch gschriibe und nit uf Latiinisch, wie me s zu siner Zit gwohnt gsi isch, und isch dr Afangspunggt vom Siigeszug vo de literarische Nationalsproche, zerst z Italie und spöter nördlig vo de Alpe wie z Ängland mit em Geoffrey Chaucer siine Canterbury Tales.

Dr Dante het au wichdigi theoretischi Wärk gschriibe über d Rhetorik, d Moralphilosophie und d Politik. Er het sich, wie noch im d Humaniste uf die klassischi Kultur gstützt, won er vo de Wärk vom Virgil, vom Cicero, vom Boethius und andere sehr guet kennt het. Aber, und das isch sälte gsi bi Nidkleriker, er het sich au in dr Scholastik und dr Theologii uskennt.

Läbe

Was men über s Läbe vom Dante weiss, stammt s meiste von em sälber. Er isch as Durante 1265 z Floränz uf d Wält cho, si Stärnbild si d Zwilling gsi, aso zwüschen em 21. Mai und em 20. Juni.

D Familie

Über si Familie weiss me wenig: si Ururgrossvater het Cacciaguida gheisse und vo däm siiner Frau stammt dr Familiename Alighieri, e Schwöster wird mögligerwiis in dr Vita nuova erwähnt und über si Vater git s beleidigendi Sonett, wo dr Dante und si Fründ Forese Donati enander as Witz gschiggt hai. Si Familie het politisch d Guelfe gege d Ghibelline understützt—dr Dante sälber het in dr Kavallerii kämpft—aber si isch nit prominänt gnue gsi, für dass si ins Exil hätt müesse go, wo d Ghibelline an dr Macht gsi si. Im Dante si Mueter, d Bella, isch gstorbe, won är no jung gsi isch, sicher vor siim vierzähte Geburtsdag. Si Vater het sich wider verhürotet mit dr Lapa di Chiarissimo Cialuffi und si hai e Bueb, dr Francesco und e Maitli, d Gaetana, uf d Wält brocht. Dr Vater isch vor 1283 gstorbe und het siine Chinder Land z Floränz und in dr Umgäbig hinderlo, nit vil aber gnueg für e bequems Läbe. Öbbe in dere Zit het dr Dante d Gemma Donati ghürotet, won er sit 1277 mit ere verlobt gsi isch.

S Ufwachse

Dr Dante redet vo siim grosse Lehrer, em Brunetto Latini und vom ene talentierte Fründ, em Guido Cavalcanti. Er isch in ere hochkulturelle Umgäbig gross worde, won er siini erste künstlerische Versuech gmacht het, beiiflusst vom Dichder Guido Guinizelli (* öbbe 1230-1240, † 1276). Er isch z Floränz ufgwachse, ere Stadt, wo sit dr Schlacht bi Benevento 1266 in de Händ vo de Guelfe gsi isch, und wo sich as Grossmacht gseh und agfange het, ihri Macht über d Toskana uszbreite. Mit dr politische Blüehte isch e kulturelli cho. Dr Brunetto Latini, wo im Exil gläbt gha het, isch noch em Siig vo de Guelfe zruggcho und het die intellektuelli Atmosphäre vo dr Stadt prägt, wo die jüngeri Generation, drunder dr Dante, dr Dichder Guido Cavalcanti (* 1255; † 1300) und dr Forese Donati drzue brocht het, sich für d Ideä vom Aristoteles, vom Cicero und vom Seneca z begeistere, sich politisch z engagiere und ihri Talänt as Schriiber z bruuche, für zum ihri Stadt stark z mache.

D Fründschaft mit em Cavalcanti

Im Dante si Fründschaft mit em Cavalcanti, siim primo amico, wien er em in dr Widmig vo dr Vita nuova gsait het, het agfange, won er em eis vo siine erste Sonett, wo spöter Deil vo dr Vita nuova worden isch, gschiggt het und wo dä positiv druf reagiert het. Es isch under anderem Dangg em Cavalcanti gsi, ass er siis erste Buech uf Italiänisch und nit uf Latiinisch gschriibe het. Er het s Bruuche vo dr Volkssproch spöter in Convivio und au uf Latiinisch in De vulgari eloquentia verdeidigt. Spöter aber, won er e Prior vo Floränz gsi isch, het er zuegstimmt, ass dr Cavalcanti muess ins Exil goh. Dä het denn in dr Verbannig d Malaria übercho und isch im August 1300 gstorbe. Im Inferno het dr Dante siim Fründ e Dänggmol gsetzt, het drüber gschriibe was er em verdanggt und wie gärn er en gha het, aber au wiso er sich von em drennt het.

D Beatrice, wo dr Cavalcanti nit vil für se übrig gha het, isch si neui Inspiration worde. Si isch eini vo de berüehmtiste Figure in dr Wältliteratur und het sich, je noch de Veränderige im Dante siim Läbe, sälber entwigglet: e Heiligi in Vita nouva, gstürzt im Convivio isch si in dr Göttlige Komödie mit eme diefere Verständnis beschriibe as je vorhär und haig dr Dante vo dr „ordinäre Härde“ ewäggfüehrt.

Dr Iifluss vom Guido Guinizelli

Dr Guinizelli isch ein vo de grösste Dichder vo dr Zit gsi. Siini Gedicht si die erste wo im, wie em dr Dante spöter gsait het, Dolce stil novo, im neue süesse Stil, gschriibe gsi si und si esthetisch, intellektuell und philosophisch aspruchsvoll gsi. Si hai von ere Dame ghandlet und vo dr gentilezza, dr Tugend, wo si in ihre Bewunderer erweggt het. Die Ideä hai e grosse Iifluss uf e Dante gha, won er si Vita nuova gschriibe het und er het s canzone »Donne ch'avete intelletto d'amore« (Dame wo s Härz verstöhn) und s Sonett »Amore e 'l cor gentil sono una cosa« (D Liebi und en edels Härz si s Gliiche) gschriibe.

Dr Dod vo dr Beatrice

Dr Dante verzellt, ass er noch em Dod vo dr Beatrice sich in d Schrifte vom Boethius, em Cicero und andere Philosophe haig afo versängge, für zum Drost z finde. Das isch denn zun ere läbenslange Liideschaft worde und het alli wiitere Wäek vom Dante beiiflusst. D donna gentile vo dr Vita nuova isch zur donna philosophia worde, won en in allne siine Gedanke begleitet het. Er isch uf die florentinische religiöse Schuele gange, für zum de Disputatione zuezlose. Si Stil isch stränger worde und er het die Veränderig im Gedicht »Voi che 'ntendendo il terzo ciel movete« (Dir, wo mit em Geist dr dritt Himmel beweget) beschriibe. D canzoni, won er noch däm intensive Studium dichdet het, si im Convivio si dichterische Basis.

Die politischi Dädikeit

Dr Dante het sich au sterker im politische Läbe vo dr Gmeind afo deilnäh. 1295 isch er e Mitgliid vo dr Gilde vo de Ärzt und Apitheker worde, wo Philosophen ufgnoh hai. Eso het er öffentlige Ämter chönne fülle. Das isch aber e Zit gsi, wo gföhrlig gsi isch für d Politiker. In de 1290er Johr isch d Florentiner Gsellschaft in zwei Lager deilt gsi, d Ghibelline und d Guelfe. D Guelfe, wo an dr Macht gsi si, hai sich ins Lager vo de „Schwarze“ under em Corso Donati und in d Partei vo de „Wiisse“, wo dr Dante drzue ghört het, gspalte. Die „Wiisse“ hai d Konfrontation gwunne und die „Schwarze“ us dr Stadt verbannt. Dr Dante isch z midst drin gsi. Im May 1300 isch er mit andere in d Nochberstadt San Gimignano gschiggt worde, zum dr Bund vo de toskanische Stedt gege dr Papst Bonifaz VIII. z versterke. Im däm Johr isch er in s Priorat gwehlt worde, wohrschiinlig as Sprächer vo de Papstgegner, won er doch früehner en Understützer von em gsi isch, und er het sich de päpstlige Gebietserwiiterige widersetzt. Im Convivio, dr Monarchia und dr Göttlige Komödie verdeidigt er denn d Position, ass s Riich si politischi Autoritet nit vom Papst wurd übercho.

Wo dr Brueder vom französische König Philipp IV., dr Charles de Valois, wo mit em Papst und de „Schwarze Guelfe“ verbündet gsi isch, het welle noch Floränz cho, si d Bürger unentschlosse gsi und hai welle e Botschft, drunder dr Dante, noch Rom schigge, für zum usefinde was dr Papst well. Dr Dante sälber het nit gwüsst, was mache noch em berüehmte Zitat: „Wenn i gang, wär bliibt, und wenn i bliib, wär goht?“ Z Rom het dr Papst die beide andere Botschafter zrugggschiggt und dr Dante dört bhalte. Im Novämber 1301 het d Stadt dr Charles iine glo und in dr gliiche Nacht si au die „Schwarze“ zruggcho. Sächs Dag lang hai si denn d Stadt terrorisiert. Dr Dante isch immer no z Rom gsi, won er drvo ghört het und gmerkt het, ass en dr Papst usmanövriert het. Im Januar 1302 het en die neui florentinischi Regierig vor sich zitiert, und won er nit gangen isch, het men en mit drei andere früehnere Priore verurdeilt für Verbräche, wo si nit begange hai. Won er am 10. Merz 1302 wider nit erschiine isch, si är und vierzäh anderi „Wiissi“ zum Dod dur Verbrenne verurdeilt worde. D Stadt, won ihm s wichdig gsi isch, het en verstosse, aber in dr Göttlige Komödie zeigt er, wien er über das persönlige Unglügg ewägcho isch, und so het er d Comedia zur divina comedia gmacht.

Im Exil

In dr erste Zit im Exil het dr Dante Kontakt mit de andere verbannte „Wiisse“ gha und e militärischi Lösig gsuecht, denn het er das aber ufge und sich uf s Schriibe konzentriert, in dr Hoffnig, ass im das wurd ermöglige, emol wider noch Floränz zruggzgoh. So isch öbbe 1304 bis 1307 Il convivio (S Gastmohl) entstande. Er het vorgha es Wärk in fufzäh Bänd zverfasse, het aber schliesslig nume vier gschriibe. Es isch meh worde as nume s Sammlig vo Kommentar uf siini Gedicht; er het drin brobiert die politische und ethische Broblem vo dr Zit z behandle und het im erste Band s Bruuche vo dr Volkssproch in literarische Wärk verdeidigt. Er het s Ändi vo dr klerikale Schriibkultur uf Latiinisch vorusgsait und ass d Zuekumft vo dr Literatur in dr Landessproch und bim stedtische Bürgerdum wurd ligge. Die italiänischi Literatur isch spöter mit em Humanismus im Norde verbreitet worde und Italiänisch isch zur füehrende Schriftsproch in Europa worde und s drei Johrhundertlang bliibe.

Im dütsche König si Italiezug

Im Novämber 1308 isch dr Luxeburger Heinrich VII. zum dütsche König gwehlt worde und im Johr druf het en dr Nochfolger vom Papst Bonifaz, dr Clemens V., zum König vo de Römer erklärt und ihn noch Rom iiglade, für zum en zum Kaiser z chröne. Das het in de Kreis vo de Imperialiste Begeisterig usglöst und au dr Dante het afo hoffe, ass e Kaiser Friide im Land wurd mache und die wältligi und geistligi Macht sich wurde ergänze. Aber wo dr Heinrich 1310 noch Italie cho isch, het er sich z lang im Norde vom Land ufghalte und so siine Find Zit geh, sich z organisiere. D Stadt Floränz isch en Afüehrere im Kampf gege die kaiserligi Ornig gsi. Dr Dante het si Stadt in siine Brief, won er in dere Zit gschriibe het, verurdeilt und dr Kaiser agspornt. Dr Clemens het sich denn gegen e Kaiser gwändet und das het dr Dante an d Hinderlist vom Bonifaz erinneret. Dorum het er 1313 si Polemik De Monarchia (Über d Monarchii) gschriibe, won er drin argumentiert het, ass die politische Herrscher im Papst nid Underdan siige, dass aber s Glück in dere Wält vom Glück in dr nechste wurd abhänge und für säll siig dr Papst as Pontifex zueständig.

Die Göttligi Komödie

Dr Dante het si Commedia wohrschiinlig vor 1308 agfange und s Schriibe vo siim grösste Wärk het em Halt ge im Exil, e schwiirigi Zit für en. Im „Paradiso“ het er si Ururgrossvater Cacciaguida lo säge: „Bitter isch dr Gschmack vom Brot vo öbber anderem … beschwerlig isch s d Stäge vom ene andere ufe und abe z goh.“ Me het en in vile Hüüser gärn ufgnoh, vor allem het er bim Herrscher vo Ravenna, em Guido Novello da Polenta gläbt, em Neveu vo dr berüehmte Francesca, wo dr Giovanni Malatesta ghürotet, sich aber in däm si Brueder Paolo verliebt het, und denn vom Giovanni umbrocht worden isch. Dr Dante het s Buech churz vor siim Dod im Johr 1321 fertig gschriibe.

D Gschicht vo dr Commedia isch eifach: e Maa, me nimmt im allgemeine a dass das dr Dante sälber siig, cha dur e Wunder im Johr 1300 e Reis mache dur d Höll, s Fägfüür und s Paradies. Si Füehrer in dr Höll und em Purgatorium isch dr antik römisch Dichder Vergil, und d Beatrice zeigt em s Paradies. Er drifft dört vili Seele und lehrt, ass er in dr Zuekumft in dr Verbannig müess läbe. Eso chan er beschriibe, wien er mit siim persönlige Unglück umgangen isch und cha au Lösige für d Problem vo siim Land vorschlo.

S Änd

Dr Dante isch vom Guido noch Venedig gschiggt worde und isch dört chrank worde. Er isch noch Ravenna zrugg und isch dört in dr Nacht vom 13. uf e 14. Septämber 1321 gstorbe. Me het en z Ravenna begrabe und die füehrende Literate vo siner Zit si zu siim Begräbnis cho. Dr Guido, sälber e Dichder, het d Liichered ghalte. D Stadt Floränz het meh as eimol brobiert, d Liiche vom Dante in si Heimetstadt z überfüehre—si hai in dr Basilika Santa Croce e Kenotaph für en baut—aber Ravenna het se nit usege, und das het zu Striit zwüsche de beide Gmeinde gfüehrt.

Iifluss vom Dante siim Wärk

Es isch vor allem si Commedia wo dr Dante berüehmt gmacht het. Scho am Ändi vom 14. Johrhundert het s zwölf Kommentar zu däm Wärk ge, wo brobiert hai es z erkläre. Dr Giovanni Boccaccio het e Biografii vom Dante gschriibe und denn 1373-74 die erste öffentlige Vorläsige über d Commedia ge, s erste modärne Wärk, wo zu sällere Zit zsämme mit de alterdümlige Klassiker an dr Universitet glehrt worden isch. Me het im Dante afo divino poeta säge und in ere wunderbare Uflag vom Gedicht, wo 1555 z Venedig usege worden isch, isch zum erste Mol dr Titel Divina commedia, die Göttligi Komödie bruucht worde. Au wo die epischi Dichdig us dr Mode cho isch und vom Roman und Drama as literarischi Form ersetzt worden isch, het das im Dante siim Ruef nit gschadet. Jedi Epochi het drin ihr Spegelbild gfunde: im 19. Johrhundert noch em Napoleon siine Chrieg hai sich d Lüt mit de dragische Figure in dr Höll identifiziert. Im früehje 20. Johrhundert isch die sprochligi Esthetik, wo mänggisch sogar im Gegesatz zur Struktur stoht, gschetzt worde. Spöter het me s as e polyphonischs Meisterstück agluegt, wo die einzelne Deil enander widerspiegle. Die Göttligi Komödie isch sit meh as hundert Johr ein vo de Grundstei vo dr höchere Erziehig in dr westlige Kultur und het die grosse modärne Dichder in alle Sproche inspiriert. Dr T. S. Eliot het dänggt, ass me vo allne modärne Dichder nume dr Dante mit em Shakespeare chönnt vergliiche: “[They] divide the modern world between them. There is no third.” (Si deile die modärni Wält underenander uf. Es git kei dritte.) Wie s nume no dr Shakespeare gmacht het, het dr Dante us historische Figure universelli Type erschaffe, wo Deil worde si vom westlige Dänke.

Wärk

Rime (dt. Riim)
Vita nuova (dt. S neue Läbe), 1292–1295
Il convivio (dt. S Gastmohl) öbbe 1303–1306
De vulgari eloquentia (dt. Über d Usdruckskraft vo dr Volkssproch) uf Latiinisch, öbbe 1304
De Monarchia libri tres (dt. Drei Büecher über d Monarchi)
Eclogae 1319/20
Quaestio de situ et forma aquae et terrae (dt. Undersuechig über d Lag und Form vom Wasser und vo dr Ärde) 1320
La Comedia (dt. Die göttligi Komödie) 1307–1320
Il Fiore (dt. D Blueme), es isch umstritte öbs dr Dante gschriibe het
Detto d'Amore (dt. Gedicht über d Liebi), wohrschiinlig vom gliiche Verfasser wie Il fiore.

Literatur

Friedrich Wilhelm Bautz: Dante Alighieri. In: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon (BBKL). Band 1, Hamm 1975, Sp. 1212-1221.
Dante. In: Encyclopædia Britannica. Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopædia Britannica, 2009.
Ralf Jeremias: Vernunft und Charisma. Die Begründung der Politischen Theorie bei Dante und Machiavelli – im Blick Max Webers. Konstanz 2005.
Robert L. John: Dante. Springer, Wien 1946.
Kurt Leonhard: Dante. Mit Selbstzeugnissen und Bilddokumenten. Rowohlt, Reinbek 1998 (Rowohlts Monographien; Bd. 167), ISBN 3-499-50167-8
Ulrich Prill: Dante. Metzler, Stuttgart 1999 (Sammlung Metzler; Bd. 318), ISBN 3-476-10318-8
Winfried Wehle: Dichtung über Dichtung. Dantes 'Vita Nuova': Die Aufhebung des Minnesangs im Epos. Fink, München 1986.
Heinz-Willi Wittschier: Dantes Divina Commedia. Einführung und Handbuch. Erzählte Transzendenz. Frankfurt a. M. 2004.
Heinz-Willi Wittschier: Dantes Convivio. Einführung und Handbuch. Erschriebene Immanenz. Frankfurt a. M. 2009.

Weblink

Commons: Dante Alighieri – Sammlig vo Multimediadateie

Yytrag in dr Stanford Encyclopedia of Philosophy (änglisch, mit Literaturaagabe)
Dante Online – umfangryych Aagebot vu dr Società Dantesca Italiana mit Wärch im Volltext (italienisch/änglisch)
Wärch vu Dante Alighieri. In: Zeno.org.
World of Dante (italienisch/änglisch)
Princeton Dante Project (änglisch)
Dütschi Dante-Gsellschaft
Società Dante Alighieri – Italia
Società Dante Alighieri – Comitato di Berlino, Berliner Niderlassig vo dr Società Dante Alighieri
Dante im Projäkt Gutenberg
Einführung in Dante und seine Werke, insbesondere in die Göttliche Komödie
Dante-Ausgaben 1472–1629, in italienischer Sprache
Dante Alighieri: Wärch in dr IntraText Digitale Bibliothek
Illustratione vo dr Göttliche Komödie un Freske vo dr Hölle vom Joseph Anton Koch
Di Göttlechi Komödie vom Dante Alighieri – D Höll – Der Lüterigsbärg – Ds Paradys. Bärndütsch