Heliopol

Heliopol
30°07′46″ şm. e. 31°17′20″ ş. u.
Ölkə	Misir
Tarixi və coğrafiyası
Mərkəzin hündürlüyü	22 m
Saat qurşağı	UTC+02:00
Heliopol
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Heliopol (q.misir 𓉺𓏌𓊖; qibt. ⲱⲛ; ivr. ‏Ἡλιούπολις‏‎) — qədim Misirin böyük şəhərlərindən biri. Aşağı Misirin 13-cü və ya Heliopolit nomunun paytaxtı və böyük dini mərkəz idi. Hazırda Qahirənin şimal-şərqində yerləşən Əyn-Şəmsdə yerləşir.

Heliopol tarix öncəsi dövrdən bəri qədim Misirin ən qədim şəhərlərindən biri idi. Qədim və Orta Krallıqlar dövründə çox genişləndi, lakin bu günə qədər onun yalnız dağıntıları gəlib çıxıb, məbədləri və digər binaları orta əsr Qahirəsinin tikintisi üçün təmizləndi. Qədim şəhər haqqında mövcud məlumatın əksəriyyəti qorunub saxlanmış qeydlərdən gəlir.

Heliopolun günümüzədək çatmış əsas qalığı XII sülalədən olan I Senusret tərəfindən ucaldılmış Ra-Atum Məbədinin obeliskidir. Hələ də orijinal mövqeyində, indi Qahirənin Əl-Matariya şəhərində Əl-Masalla daxilində dayanır. 21 m (69 fut) hündürlüyündə olan qırmızı qranit obelisk 120 ton (240.000 funt) ağırlığındadır və dünyada günümüzədək gəlib çıxmış ən qədim obelisk olduğuna inanılır. Romalılar Monteçitorio Obeliskini şəhərə, Avqustun rəhbərliyi altında Romaya apardılar və orada qaldı. London və Nyu-Yorkdakı Kleopatra İynəsi adlanan iki kiçik obelisk də bu şəhərdən aparılıb.

Adları

Heliopol q.misir 𓉺𓏌𓊖 Heroqliflərdə

Heliopol yunanca "Ἡλιούπολις" adının latın dilinə tərcümə edilmiş formasıdır, mənası "Günəş şəhəri" deməkdir. Günəşin təcəssüm olunmuş və ilahiləşdirilmiş forması olan Helios, yunanlar tərəfindən əsas kultu şəhərdə yerləşən yerli Misir tanrıları Ra və Atum ilə eyniləşdirildi.

Onun yerli adı "𓉺𓏌𓊖" ("Sütunlar") idi, onun dəqiq tələffüzü qeyri-müəyyəndir, çünki qədim Misir dilində yalnız samit səslər qeydə olunurdu. Onun ənənəvi misiroloji transkripsiyası İunudur, lakin Bibliyada ibrani dilində "אֹ֖ן; אֽוֹן" və "אָ֛וֶן" kimi göstərilir, bəzi alimlər onun tələffüzünü qədim misir dilində orjinal variantı kimi yenidən qurmağa çalışıblar. Variant transkripsiyalarına Avnu və Annu dadaxildir. Adı qibti dilində "ⲱⲛ" kimi günümüzədək gəlib çatdı.

Şəhər həm də Qədim Krallığın Piramida Mətnlərində "Ra Evi" kimi göstərilir.

Tarixi

Heliopolu göstərən qədim Aşağı Misirin xəritəsi.

Qədim dövr tarixi

Qədim Misirdə Heliopol tarix öncəsi dövrdən bəri regional mərkəz idi.

Heliopoldaki Nəzir Məbəd Qapısının modeli, XIX sülalə.

Əsasən Ra, sonra Horus ilə eyniləşdirilən günəş tanrısı Atumun dini mərkəzi kimi diqqəti cəlb edirdi. Şəhərin əsas məbədi Böyük Ev və ya Atum Evi kimi tanınırdı. Onun kahinləri iddia edirdilər ki, Atum və ya Ra ilkin sulardan öz-özünə yaranan ilk varlıqlardırlar. V sülalə dövründə Ra kultunun əhəmiyyətinin azalması, digərlərini Ra-Atumun tabeliyində olan doqquz əsas Misir tanrısının birləşməsi olan Enneadanın inkişafına səbəb oldu. VI sülalənin (e.ə. 2345-e.ə. 2181) baş kahinləri aşkar edilmiş və qazılmış olsa da, Ra baş kahinləri digər tanrılarınki kimi sənədləşdirilməmişdir. XVIII sülalənin Amarna dövründə firon Exnaton tanrılaşmış günəş diski olan Atonə henoteist ibadət etdi. Tikinti layihələrinin bir hissəsi olaraq o, Qahirənin orta əsr şəhər divarının bəzi qapılarında hələ də daşları görünən "Yüksələn Aton" adlı heliopolitan məbədi tikdi. Günəşin digər təcəssümü olan Mnevis öküzünün də burada qurbangahı var idi. Buğaların məzarlığı şəhərin şimalında yerləşirdi.

Pifom şəhəri bir dəfə İbrani İncilində xatırlanır (Çıxış 1:11) və bir nəzəriyyəyə görə, bu Heliopol idi.

Ellinistik dövr tarixi

Makedoniyalı İsgəndər Peluziydən Memfisə yürüş edərkən bu şəhərdə dayandı.

Ra Məbədinin xüsusi dərəcədə kral qeydlərinin saxlandığı yer olduğu deyilirdi və Herodot qeyd edir ki, Heliopol kahinləri bütün misirlilərin tarixi məsələlərində ən yaxşı məlumatlı olan şəxslər idilər. Heliopol yunanlar dövründə öyrənmə ocağı kimi çiçəkləndi; fəlsəfə və astronomiya məktəblərinə Orfey, Homer, Pifaqor, Platon, Solon və digər yunan filosoflarının müraciət etdiyi iddia edilir. Eramızdan əvvəl 308-ci ildə İxonufis orada mühazirə oxuyurdu və onun şagirdlərindən biri olan yunan riyaziyyatçısı Knidli Evdoks ondan ilin və ayın həqiqi uzunluğunu öyrəndi və bu zaman onun oktaeteridini, yəni 8 il və ya 99 ay müddətini formalaşdırdı. II Ptolomey Heliopolun baş keşişi Manefona onun arxivindən Misirin qədim padşahlarının tarixini toplamasını tapşırdı. Sonrakı ptolemeylər, yəqin ki, öz "ataları" Ra ilə az maraqlanırdılar və İsgəndəriyyə Heliopol haqqındakı öyrənməni kölgədə qoydu; beləliklə, kral lütfünün geri çəkilməsi ilə Heliopol tez bir zamanda tənəzzülə uğradı və yerli irfan tələbələri onu dindar vətəndaşlardan ibarət zəngin əhalinin dəstəklədiyi digər məbədlər üçün tərk etdilər. Eramızdan əvvəl I əsrə qədər Strabon məbədləri boş və şəhərin özündə demək olar ki, yaşayış olmadığını gördü, baxmayaraq ki, kahinlər hələ də orada idi.

Heliopol qədim yunanlar və romalılara yaxşı məlum idi, dövrün əksər böyük coğrafiyaşünasları, o cümlədən Ptolemey, Herodot, Bizans coğrafiyaşünası bizanslı Stefana qədər qeyd etdiyi bildirilir.

Roma dövrü tarixi

Roma Misirində Heliopol Avqustamnika əyalətinə aid idi və bu, Roma Heliopolundan fərqləndirilməsi lazım olduqda, bu onun Avqustamnika Heliopolu kimi tanınmasına səbəb oldu. Onun əhalisi yəqin ki, xeyli ərəb elementini ehtiva edirdi. Delta və Romanın daha şimal şəhərlərini bəzəmək üçün şəhərin bir çox obeliskləri söküldü. Bunlardan ikisi nəticədə Londonun Kleopatra İynəsi və Nyu-Yorkun Mərkəzi Parkında quraşdırıldı.

1800-cü ildə Napoleonun Misirə hücumu zamanı Heliopol döyüşü.

İslam dövrü tarixi

Orta əsrlərdə Fustat və Qahirənin cəmi bir neçə kilometr aralıda böyüməsi onun xarabalıqlarının tikinti materialları, o cümlədən şəhər divarları üçün kütləvi şəkildə yığılmasına səbəb oldu. Ərazi "Günəşin gözü" (Əyn-Şəms) və Ərəb Əl-Hisn kimi tanındı.

Mirası

Heliopoldakı günəş kultunun əhəmiyyəti həm qədim bütpərəstlik, həm də indiki monoteist inanclarda əks olunur. Misir və yunan-roma mifologiyasına görə, bennu və ya feniks hər dəfə yenidən doğulanda Heliopoldakı günəş tanrısının qurbangahına sələfinin külünü gətirirdi. İbranicə Müqəddəs Yazılarda Heliopola birbaşa və dolayı şəkildə, adətən onun görkəmli bütpərəstlik kultuna istinad edilir. Yeşua Misirə aid peyğəmbərliklərində yazırdı ki, "Günəş şəhəri" (İrhaşemeş) Göylərin Rəbbinin ordusunun ardınca gedən və ibranicə danışan beş Misir şəhərindən biri olacaq. Yeremya və Yezekel "Günəş Evi" (Betşemeş) və Anın adını çəkərək, babilli Navuxodonosorun onun obelisklərini sındıracağını və məbədini yandıracağını və "Folli cavanlarının" (Aven) "qılıncdan keçiriləcəyini" yazdılar.

"Suriya Heliopolu" Bəəlbəkin günəş kultunu Misirdən köç edən keşiş koloniyasından aldığı iddia edilir.

Avqustamnikadakı Heliopol həm Roma Katolik Kilsəsinin, həm də Şərq Pravoslav Kilsəsinin görməli yeri olaraq qalır.

Hazırkı yeri

Qədim şəhər hazırda Qahirənin şimalındakı Əl-Matariya, Əyn-Şəms və Təll Əl-Hisnin orta və aşağı sinifə aid şəhərətrafı qəsəbələrinin küçələrindən təxminən 15–20 metr (49–66 fut) aşağıda yerləşir. Ərazi onun adını daşıyan müasir şəhərətrafı qəsəbədən təxminən 1,5 kilometr (1 mil) qərbdədir.

Çöllük ərazilərdən xam kərpicdən tikilmiş bəzi qədim şəhər divarları görünür, II Ramzesin adını daşıyan bir neçə qranit blok orada durur və böyük Ra-Atum Məbədinin mövqeyi Əl-Masalla obeliski ilə qeyd olunur. Arxeoloqlar 2004-cü ildə onun qəbirlərinin bir hissəsini qazdılar. 2017-ci ildə I Psamtikin nəhəng heykəlinin hissələri tapılaraq qazıldı.

Həmçinin bax

• Benben