Алтайская мова
Алтайская мова | |
Алтай тили | |
Ужываецца ў | Расеі |
---|---|
Рэгіён | Рэспубліка Алтай, Алтайскі край (Расея) |
Колькасьць карыстальнікаў | ад 65 534[1] да прыкладна 110 000 чал.[2] |
Клясыфікацыя | Алтайскія мовы
|
Афіцыйны статус | |
Афіцыйная мова ў | Рэспубліцы Алтай |
Пісьмо | кірыліца |
Коды мовы | |
ISO 639-2(Б) | alt |
ISO 639-2(Т) | alt |
Алта́йская мова (таксама як горна-алта́йскія мовы; саманазва: алтай тили) — цюрская мова, на якой размаўляе цюрскі народ алтайцы. Традыцыйна лічыцца адзінай мовай, аднак нярэдка можа лічыцца групай роднасных асобных моваў. Распаўсюджаная галоўным чынам у паўднёвай частцы Сыбіры, у прыватнасьці ў Рэспубліцы Алтай і Алтайскім краі.
Іншая назва, горна-алтайскія мовы, не зьяўляецца фармальнай або агульнапрызнанай у навуковай літаратуры, а ўласна мовы/дыялекты, што ўваходзяць у склад гэтае моўнае групы/мовы традыцыйна разглядаліся ў якасьці дыялектаў і/або групы дыялектаў адзінай алтайскай мовы[3].
Клясыфікацыя
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]З прычыны свайго ізаляванага геаграфічнага разьмешчаньня і кантактаваньня зь іншымі мовамі, пытаньне клясыфікацыі алтайскае мовы застаецца спрэчным. Праз сваю геаграфічную блізкасьць да шорскай і хакаскай моваў, некаторыя навукоўцы ўлучаюць алтайскую мову ў склад паўночнай галіны цюрскіх моваў[4], аднак з нагоды наяўнасьці пэўных падабенстваў з кыргыскай мовай мова таксама можа ўлучацца дасьледнікамі ў склад кыпчацкіх моваў. Між тым, дасьледнік Талат Тэкін высоўвае прапанову клясыфікацыі, згодна зь якой паўднёва- й паўночнаалтайскія дыялекты разам зь ніжнечулымскім і кондамскім дыялектамі шорскай мовы ўтвараюць уласную падгрупу ў складзе цюрскіх моваў[5].
На думку лінгвіста Н. Баскакава, дыялекты алтайскай мовы належаць да розных падгрупаў цюрскіх моваў (напрыклад, паўднёваалтайскія дыялекты Баскакаў адносіў у кыргыска-кыпчацкія мовы)[6][7]. Лінгвіст О. Мудрак у сваёй клясыфікацыі ўжывае для пазначэньня тэрміны «алтайская мова» ды «алтайская мова й дыялекты»[8]. Расейскае выданьне «СИГТЯ. Пратюркский язык-основа. Картина мира пратюркского этноса по данным языка» і А. Дыбо ў сваёй кнізе «Лингвистические контакты ранних тюрков. Лексический фонд» карыстаюцца тэрмінам «цэнтральна-ўсходнія мовы»[9][10].
Дыялекты
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Нягледзячы на тое, што алтайскую мову прынята лічыць адзінай мовай, паўднёвыя й паўночныя дыялекты мовы не зьяўляюцца ўзаемазразумелымі для іх носьбітаў.
Пісьмовая алтайская заснаваная на паўднёвым дыялекце і таму не зьяўляецца дастаткова зразумелай для паўночных алтайцаў[11].
Алтайская мова падзяляецца на наступныя дыялекты[12]:
- Паўднёваалтайскі дыялект
- Уласнаалтайскі паддыялект
- Маймінская гаворка
- Целянгіцкі паддыялект
- Талоская гаворка
- Чуйская гаворка
- Целяу́цкі паддыялект
- Уласнаалтайскі паддыялект
- Паўночнаалтайскі дыялект
- Тубінскі паддыялект
- Кумандзінскі паддыялект
- Турачацкая гаворка
- Салтонская гаворка
- Старабардзінская гаворка
- Чалканскі паддыялект (таксама званая як куў, лебядзінская)
Блізкія да паўночных гаворак кандомскі дыялект шорскае мовы і ніжнечулымская мова, у якіх протацюрскае інтэрвакальнае *d перайшло ў -j-, выразна адрозьніваюцца ад мраскага дыялекту шорскае мовы і сярэдняга дыялекту чулымскай, у якіх гэты інтэрвакальны гук перайшоў у -z-, і якія па шэрагу характарыстыкаў зьяўляюцца бліжэйшымі да хакаскае мовы.
Лінгвістычныя рысы
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Ніжэйпрыведзеныя рысы зьяўляюцца вынікам разьвіцьця агульных цюрскіх ізаглёсаў у паўночнаалтайскіх гаворках[13][14][15]:
- Рэалізацыя протацюрскага */ag/ у трох варыяцыях: /u/, /aw/, /aʁ/.
- Рэалізацыя протацюрскага */eb/ як /yj/ або /yg/ у залежнасьці да гаворкі.
- Захаваньне /VdV/ зь невялікімі лексычнымі выняткамі (верагодна запазычаньнямі), адлюстраваньне протацюрскага */d/ як /j/.
Фанэтыка
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Фанэтыка ў алтайскай мове крыху адрозьніваецца па дыялектах.
- Зычныя
Білябіяльныя (вусна-вуснавыя) |
Зубныя | Альвэалярныя | Палятальныя | Вэлярныя (заднеязычныя) | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Выбухныя | p | b | t | d | c | ɟ | k | ɡ | ||
Насавыя | m | n | ŋ | |||||||
Фрыкатыўныя | s | z | ʃ | ʒ | x | ɣ | ||||
Аднаўдарныя | ɾ | |||||||||
Апраксыманты | j | |||||||||
Лятэральныя апраксыманты |
l |
Рэалізацыя звонкага палятальнага выбухнога /ɟ/ заўважна адрозьніваецца па розных дыялектах (напрыклад, слова јок (па-беларуску: «не») можа выражацца як [coq] (дыялект куў), альбо як [joq] (кумандзінскі))[16][17].
- Галосныя
У алтайскай мове прысутнічае восем галосных гукаў, якія могуць адрозьнівацца паводле даўжыні (доўгія й кароткія).
Кароткія | Доўгія | ||||
---|---|---|---|---|---|
Закрытыя | Адкрытыя | Закрытыя | Адкрытыя | ||
Пярэдняга шэрагу |
Неакругленыя | i | e | iː | eː |
Акругленыя | y | ø | yː | øː | |
Задняга шэрагу |
Неакругленыя | ɯ | a | ɯː | aː |
Акругленыя | u | o | uː | oː |
Марфалёгія ды сынтаксіс
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]У алтайскай мове існуе шэсьць асабовых займеньнікаў. У якасьці прыкладу ніжэй прыведзеныя асабовыя займеньнікі з паўднёвага літаратурнага стандарту.
Адзіночныя | Множныя | ||
---|---|---|---|
Па-алтайску | Па-беларуску | Па-алтайску | Па-беларуску |
мен | я | бис | мы |
сен | ты (адзіночны лік) | слер | вы (множны лік, паважлівы зваротак) |
ол | ён, яна, яно | олор | яны |
На прыкладзе кумандзінскага дыялекту[18] бачнае існаваньне адрозьненьняў у займеньніках паміж дыялектамі.
Адзіночныя | Множныя | |||
---|---|---|---|---|
Па-алтайску | Па-беларуску | Па-алтайску | Па-беларуску | |
мен | я | пис | мы | |
сен | ты (адзіночны лік) | снер | вы (множны лік, паважлівы зваротак) | |
ол | ён, яна, яно | анар | яны |
Пісьмовасьць
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]У часе 1928-1938 гадоў у алтайскай пісьмовасьці меў выкарыстаньне лацінскі альфабэт, пазьней пісьмовасьць была пераведзеная на кірылічную аснову з даданьнем літараў Јј, Ҥҥ, Ӧӧ, Ӱӱ. Пачынаючы зь 2006 року сваю пісьмовасьць мае таксама кумандзінская гаворка[19].
Літаратура
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- Баскаков Н. А. Алтайский язык. М., 1958.
- Коргунбаева Н. И. Алтайско-русский — русско-алтайский словарь. Горно-Алтайск, 1991
Вонкавыя спасылкі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу] Вікіпэдыя ў інкубатары мае вэрсію паўночнаалтайскай мовай |
Вікіпэдыя ў інкубатары мае вэрсію паўднёваалтайскай мовай |
Крыніцы
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- ^ Паводле зьвестак перапісу насельніцтва ў Расеі 2002 року.
- ^ Агулам пры складаньні зьвестак Ethnologue для паўночнаалтайскае ды паўднёваалтайскае моваў.
- ^ Напрыклад, інфармацыя паводле «Лингвистический энциклопедический словарь», Масква, 1990
- ^ Gordon, Raymond G., Jr. (2005) Ethnologue report for Northern Turkic. SIL International. Праверана 14 верасьня 2007 г.
- ^ Tekin, Tâlat 5 // A New Classification of the Chuvash-Turkic Languages. — Erdem, студзень, 1989. — С. 129-139. — (13). — ISBN ISSN 1010-867X
- ^ Н. А. Баскаков Введение в изучение тюркских языков. — Москва: 1969.
- ^ Н. А. Баскаков Очерк истории функционального развития тюркских языков. — Ашхабад: 1988.
- ^ О. А. Мудрак Об усточнении классификации тюркских языков с помощью морфологической лингвостатистики // Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструции. — Москва: 2002.
- ^ Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Пратюркский язык-основа. Картина мира пратюркского этноса по данным языка, 2006
- ^ А. В. Дыбо Лингвистические контакты ранних тюрков. — Лексический фонд. — 2007.
- ^ Raymond G. Gordon, Jr, ed. 2005. Ethnologue: Languages of the World. 15th edition. Dallas: Summer Institute of Linguistics.
- ^ Baskakov, N. A. 8 // La Classification des Dialectes de la Langue Turque d'Altaï. — Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 1958. — С. 9-15. — ISBN 0001-6446
- ^ Баскаков, Николай Александрович Диалект Черневых Татар (Туба-Кижи): грамматический очерк и словарь. — Москва: Наука, 1966.
- ^ Баскаков, Николай Александрович Диалект Кумандинцев (Куманды-Кижи): грамматический очерк, тексты, переводы и словарь. — Москва: Наука, 1972.
- ^ Баскаков, Николай Александрович Диалект Лебединских Татар-Чалканцев (Куу-Кижи). — Москва: Наука, 1985.
- ^ Baskakov, N.A. Диалект Лебединских Татар-Чалканцев (Куу-Кижи). — Moscow: Издательство «Наука», 1985. — (Северные Диалекты Алтайского (Ойротского) Языка). — ISBN 0-8285-3393-8
- ^ Baskakov, N.A. Диалект Кумандынцев (Куманды-Кижи). — Moscow: Издательство «Наука», 1972. — (Северные Диалекты Алтайского (Ойротского) Языка). — ISBN 0-8285-3393-8
- ^ Сатлаев, Ф.А. Учитесь говорить по-кумандински, русско-кумандинский разговорник. — Горно-Алтайская типография.
- ^ В Алтайском крае издана азбука кумандинского языка. 2006