Іван Асень I

Іван Асень I
Иван Асен I
цар Балгарыі 1190 — 1196
Папярэднік	Пётр IV
Пераемнік	Пётр IV
Нараджэнне	невядома Мёзія
Смерць	1196 Вяліка-Тырнава, Другое Балгарскае царства
Род	Асені
Бацька	NN
Жонка	Марыя і Алена-Яўгенія Балгарская[d]
Дзеці	Іван Асень II, NN і Аляксандр Асень[d]
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Іва́н А́сень I (вядомы таксама пад мянушкай Belgun — «мудры») — балгарскі цар у 1190—1195 гадах, брат цара Пятра IV і цара Калаяна. Суправіцель Пятра IV (1185—1190). Бацька цара Івана Асеня II і севастакратара Аляксандра. Пад кіраўніцтвам братоў Асеняў Балгарыя вызвалілася ад візантыйскага валадарства.

Асабістыя якасці

Цара Івана Асеня апісвалі як актыўнага, рашучага і ваяўнічага чалавека. Пытанне аб яго талентах дзяржаўнага дзеяча звязаны з аднаўленнем незалежнасці Другога Балгарскага царства. Сваімі асабістымі якасцямі ён быў вельмі падобны да свайго брата Калаяна. Шматлікія факты пра жыццё Івана Асеня змешчаны ў працах візантыйскага гісторыка Мікіты Ханіята. Паводле іх, Іван Асень, быўшы бліскучым тактыкам, не быў бязлітасным да ворага. Пры гэтым Ханіят апісвае яго як чалавека ганарлівага і самаўпэўненага, схільнага да гарачнасці, што і стала прычынай смерці гэтага выдатнага балгарскага кіраўніка.

Аднаўленне балгарскай дзяржавы

У 1185 годзе Іван Асень і яго брат Феадор (Пётр IV) узначалілі паўстанне супраць візантыйскага панавання. Паводле Мікіты Ханіята, прычынай паўстання сталі павышэнне падаткаў у Балгарыі імператарам Ісакам II Ангелам. Увосень 1185 года і напачатку 1186 года паўстанцы дамагліся немалых поспехаў. Імператар пачаў кампанію супраць балгараў. У 1187 годзе, пасля няўдалай аблогі візантыйцамі крэпасці Лавеч, Ісак II Ангел быў вымушаны заключыць мір. Гэта азначала аднаўленне незалежнасці балгарскай дзяржавы пасля амаль двухстагоддзевага візантыйскага валадарства.

Трэці крыжовы паход

У 1189 годзе нямецкія рыцары на чале з Фрыдрыхам Барбаросам рушылі ў Трэці крыжовы паход. Асень і Пётр вырашылі, што нямецкі кароль можа ўзаконіць суверэнны статус Балгарыі. З гэтай мэтай яны двойчы прапанавалі крыжакам ваенную дапамогу супраць візантыйцаў (хоць у 1188 годзе ў Гамбургу быў падпісаны дагавор, які прадугледжваў праход крыжакоў праз Візантыю на Святую Зямлю, адносіны паміж дзвюма імперыямі былі напружанымі), у абмен на якую Фрыдрых I Барбароса павінен быў ускласці на галаву Пятра IV карону «грэчаскіх імператараў». Манарх адмовіўся, і канфлікт з Візантыяй быў вырашаны мірным шляхам. Больш за тое, балгары зноў праявілі імкненне да роўнасці і нават дамініраванні над Візантыйскай імперыяй, як гэта было ў часы цара Сімяона.

Бітва за Трэўненскі перавал

Іван Асень I паказаў сябе бліскучым вайскаводам. У 1190 годзе Ісак II Ангел вырашыў нанесці новы ўдар па балгарскай дзяржаве і пачаткаў маштабную кампанію. Яго армія прайшла Балканскія горы і накіравалася на Тырнава. Два браты Асеня разумелі, што яны не могуць выстаяць супраць візантыйцаў, і пакінулі горад. Яны адправіліся за дапамогай да полаўцаў. Акрамя таго, яны адправілі ў лагер візантыйцаў ілжывага перабежчыка, які заявіў, што да горада набліжаецца вялікае палавецкае войска. Не жадаючы патрапіць у аблогу ў горадзе, імператар павёў сваю армію ў Фракію. Праходзячы праз Трэўненскі перавал, яго армія патрапіла ў засаду балгараў і была разбіта. Пасля гэтай бітвы Пётр IV адышоў ад кіравання краінай і перадаў уладу Івану Асеню, захаваўшы пры гэтым тытул, але выдаліўшыся са сталіцы (Тырнава) у Праслаў. Фармальна ў дзяржаве ўсталявалася двоеўладдзе, але фактычна ўся ўлада была засяроджана ў руках Івана Асеня.

Баявыя дзеянні ў 1191—1196 гадах

Балгарыя ў часы Пятра IV і Івана Асеня.

У 1193—1194 гадах балгарскія войскі ўварваліся ў Македонію, а таксама захапілі Сафію і паселішчы ў даліне ракі Струмы. У 1195 яны занялі важныя крэпасці Сяр, Струміцу і яшчэ шэраг гарадоў у Фракіі. У тым жа годзе Іван Асень перанёс мошчы Святога Іаана Рыльскага з Сафіі ў Тырнава. У 1194—1195 балгары адбілі напад венгерскіх войскаў і здолелі вярнуць сабе Ніш, Бялград і частку рэгіёна Бранічава.

Смерць

У 1196 годзе Іван Асень стаў ахвярай змовы — ён быў забіты ў наваколлях Тырнава ад рукі свайго блізкага паплечніка, Іванкі, які спрабаваў заняць трон, але не атрымаў абяцанай падтрымкі з Візантыі.

Візантыйскі летапісец Мікіта Ханіят падрабязна апісвае акалічнасці яго смерці. Асноўнай яе прычынай, паводле меркавання летапісца, была жорсткасць кіраўніка. Мікіта Ханіят піша, што падчас захопу Сяра ў палон патрапіў нейкі святар. Святар пачаў маліць Івана Асеня адпусціць яго, паказваючы, што ведае балгарскую мову. Цар, аднак, адмовіўся памілаваць святара, заявіўшы, што даў слова не верыць візантыйцам. Са слёзамі на вачах святар прадказаў, што гэтак жа, як Іван Асень неміласэрны да няшчаснага Божага чалавека, так і Бог не памілуе цара, і што ён хутка прыйдзе да канца свайго жыцця і загіне ад мяча. Прароцтва святара, у той ступені, у якой мы можам давяраць візантыйскаму летапісцу, спраўдзілася з дакладнасцю да дэталяў.

Іванка быў блізкі да цара, больш за тое, меў раман з сястрой яго жонкі. Калі цар даведаўся пра гэта, ён вельмі разгневіўся. У абуранасці Іван Асень запатрабаваў ад Іванкі з’явіцца да яго ў тую ж ноч, але апошні адказаў, што з’явіцца на наступную раніцу. Але цар палічыў такі адказ непавагай і загадаў Іванку з’явіцца неадкладна. Іванка спалохаўся за сваё жыццё і звярнуўся за саветам да сваіх высокапастаўленых сяброў і сваякоў. Яны параілі яму схаваць меч у сваёй адзенні. Калі цар будзе крытыкаваць і лаяць яго, то Іванка павінен праявіць мужнасць, атрымаць прабачэнне і падпарадкавацца волі кіраўніка. Калі ж Іван Асень загадае яго забіць, то яму трэба было абараняцца і забіць жорсткага самадзержца.

Іванка ўсё зрабіў так, як яму параілі. Неўзабаве стала ясна, што Іван Асень, відавочна, не збіраўся яго прабачаць і ў прыступе лютасці пацягнуўся за дзідай. Але Іванка апынуўся больш спрытным і забіў цара. Пасля яго смерці Іванка скарыстаўся сітуацыяй, захапіў уладу ў сталіцы і звярнуўся па дапамогу да візантыйцаў, каб выступіць супраць брата забітага караля — Пятра IV.

Сям’я

Доўгі час балгарскія гісторыкі лічылі, што Іван Асень I быў жанаты толькі адзін раз на Алене, ад якой меў двух сыноў:

• Івана Асеня II, будучага цара;
• Аляксандра, севастакратара.

Аднак падчас раскопак у сярэднявечным горадзе Чэрвен было знойдзена надмагілле, на якім напісана: «На…ден поставих кръст на жена си Мария, Асен цар на Търново…». Запіс у Барылавым сінодзіку, дзе Алена згадваецца як «новая каралева Алена», даказвае, што Марыя была першай жонкай цара Івана Асеня I, ад якой ён, верагодна, меў дачку па імі Ганна.

Гл. таксама

• Другое Балгарскае царства
• Візантыйска-балгарскія войны

Літаратура

• Асень // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.}

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Іван Асень I
• Златарски, Васил, «История на българската държава през Средните векове», Т.3 «Второ българско царство. България при Асеновци (1187—1280)», С. 1940, 2^-ро изд. С.
• Fine, Jr., John V.A. (1987). The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. Ann Arbor: University of Michigan Press. ISBN 978-0-472-10079-8.
• Томов, Т. Добромир Хриз, който владееше Просек и Струмица — Анамнеза, Т. 6 (2008), 97-114
• Лазаров, Ив. Петър и Асен.- Бележити българи (отг.ред. и съст. Пл. Павлов), т. ІІІ. С., 2012.