Φωτογραφία από τονΝαό της Αναστάσεως κατά την τελετή της αφής του Αγίου Φωτός το 2022
ΤοΆγιο Φως ή Φως της Αναστάσεως είναι η φλόγα («φως») που συμβολίζει τηνΑνάσταση του Χριστού. Ανάβει στο ιερό κάθε ορθόδοξου ναούκαι μεταδίδεται από τονιερέα στους πιστούς κατά την τελετή της Αναστάσεως το βράδυ τουΜεγάλου Σαββάτου.
Τελετή αφής και μετάδοσης Αγίου Φωτός γίνεται πριντο μεσημέρι του Μεγάλου Σαββάτου καιστονΠανάγιο Τάφο, σταΙεροσόλυμα. Εκεί, ο ελληνορθόδοξος Πατριάρχης Ιεροσολύμων, κάνοντας χρήση σχετικού προνομίου, εισέρχεται στο λεγόμενο «κουβούκλιο» του Τάφου, ανάβει από κανδήλα δύο δέσμες 33 λαμπάδων διαβάζοντας ευχή καθαγιασμού και κατόπιν μεταδίδει το Άγιο Φως στους συγκεντρωμένους πιστούς καιστα άλλα δόγματα.
Ισχυρισμοί περί θαυματουργικού τρόπου αφής της φλόγας στον Πανάγιο Τάφο, οι οποίοι κατά καιρούς ανά τους αιώνες χρησιμοποιήθηκαν από κληρικούς για ισχυροποίηση της θέσης τους έναντι αλλοδόξων και αλλοπίστων, έχουν δημιουργήσει την πεποίθηση σε μερίδα πιστών ότι πρόκειται περί κατ'έτος επαναλαμβανόμενου θαύματος. Εντούτοις, δημοσιογραφικές έρευνες που περιλαμβάνουν μαρτυρίες κληρικών τουΠατριαρχείου Ιεροσολύμωνμε γνώση των λεπτομερειών της τελετής, έχουν αποδείξει[1] ότι το Άγιο Φως ανάβει από κανδήλα που έχει προηγουμένως τοποθετηθεί από τον Σκευοφύλακα εντός του κουβουκλίου και έχει ανάψει από αυτόν με αναπτήρα ή σπίρτα. Οι κληρικοί του Πατριαρχείου δηλώνουν ότι το θαύμα είναι ο καθαγιασμός της φυσικής φωτιάς που λαμβάνεται από την κανδήλα που εισέρχεται εντός του Πανάγιου Τάφου, και όχι το άναμμα με υπερφυσικό τρόπο σβησμένης κανδήλας ή κεριών. Το ίδιο το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων στις ανακοινώσεις του μιλάει μόνο για «τελετήτου Αγίου Φωτός[2]».
Μετάδοση του φωτός σε πιστούς από τον ιερέα το Μεγάλο Σάββατο ενώ ψάλλεται το τροπάριο «Δεύτε λάβετε φως». (Ορθόδοξος Ναός του Αγίου Γεωργίου, Αδελαΐδα, 2007).
Στους κατά τόπους Ορθόδοξους ναούς, το φως μεταδίδει ο ιερέας-λειτουργός στους πιστούς τη νύχτα του Μεγάλου Σαββάτου και λίγο πριντον εορτασμό της Αναστάσεως τουΙησού Χριστού, μετα λόγια:
«Δεύτε λάβετε φως εκτου ανεσπέρου φωτός και δοξάσατε Χριστόν τον αναστάντα εκ νεκρών».
Κατόπιν, ανάβουν όλα τα φώτα του ναού, συμβολίζοντας το φωτισμό της ανθρωπότητας δια μέσου της Ανάστασης του Χριστού.
Φωτογραφία της τελετής του Αγίου Φωτός το 1941 τραβηγμένη από τον θόλο του Ναού της Αναστάσεως.
Η τέλεσή της αποτελεί προνόμιο του ελληνορθόδοξου Πατριάρχη Ιεροσολύμων που επαναλαμβάνεται κάθε Μέγα Σάββατο μεσημέρι στονΠανάγιο ΤάφοτουΧριστού.
Η τελετή του Αγίου Φωτός αποτελείται από έξι στάδια:
Σφράγισμα με μαλακό κερί της θύρας του ιερού Κουβουκλίου, και σφραγίδες εις αυτό από τον θυρωρό του Ναού, εις ανάμνησιν του: «σφραγίσαντες τὸν λίθον μετὰ τῆς κουστωδίας» (Ματθ. κζ΄ 66)
Ξεσφράγισμα της θύρας, είσοδος και τοποθέτηση σβηστής κανδήλας στον Πανάγιο Τάφο από τον Σκευοφύλακα και Ηγούμενο του ναού της Αναστάσεως[3]. Στη συνέχεια άναμμα αυτής.[4]
Λιτανεία Πατριάρχη και αρχιερέων, τρεις φορές γύρω από το ιερό Κουβούκλιο.
Είσοδος του Πατριάρχη καιτου Αρμένιου ιερέα στον Πανάγιο Τάφο. (Τα τελευταία χρόνια εισέρχεται και ένας εκπρόσωπος της ισραηλινής αστυνομίας)[5]
Προσευχή του Πατριάρχη γιατον αγιασμό του Αγίου Φωτός. Στη συνέχεια λήψη αυτού από την αναμμένη κανδήλα[6][4].
Διαμοιρασμός του Αγίου Φωτός πρώτα από τις δύο οπές, δεξιά (από τον ορθόδοξο Πατριάρχη) και αριστερά (από τον Αρμένιο ιερέα) του Κουβουκλίου. Στη συνέχεια έξοδος Πατριάρχη και Αρμένιου ιερέα, και διαμοιρασμός του Αγίου Φωτός στους πιστούς έμπροσθεν του Κουβουκλίου.
Συστηματικές αναφορές στην αφή του Αγίου Φωτός υπάρχουν περίπου από τον 9ο αιώνα. Φαίνεται πως σχετικά μετην τελετή αυτή, «η πρώτη αδιαφιλονίκητη μαρτυρία πουτην περιγράφει με αναγνωρίσιμη μορφή χρονολογείται από τον ένατο αιώνα. Πολλές μετέπειτα περιγραφές...δείχνουν ότι έχει διατηρηθεί ουσιαστικά χωρίς διακοπή μέχρι σήμερα»[7]. Μετον τρόπο αυτό, η τελετή αφής του Αγίου Φωτός αναδεικνύει μια σπάνια περίπτωση ζωντανής παράδοσης, που επιβιώνει για τόσους αιώνες χωρίς να χαθεί στο πέρασμα του χρόνου[8].
Στις 3 Μαΐου1834, 198 Ορθόδοξοι προσκυνητές έχασαν τη ζωή τους όταν προκλήθηκε πανικός κατά τη διάρκεια της τελετής της αφής του Αγίου Φωτός. Ο Αιγύπτιος Ιμπραήμ Πασάς, που κατέλαβε τηνΠαλαιστίνητο1831, παρακολουθούσε την τελετή και μόλις κατάφερε να διαφύγει πριν από την φυγή του πανικόβλητου πλήθους[9], αφού πρώτα «μερικοί από τους ακολούθους του άνοιξαν δρόμο μετα σπαθιά τους μέσα από τις πυκνές τάξεις των προσκυνητών» ενώ «οι στρατιώτες του σκότωσαν αρκετούς από τους δυστυχείς εξαθλιωμένους με τις ξιφολόγχες τους» καιοι τοίχοι γέμισαν μετο αίμα των ανθρώπων που είχαν χτυπηθεί από τους υποκόπανους των μουσκέτων τους[α].
Αρκετοί Ορθόδοξοι Χριστιανοί που έχουν επισκεφθεί τα Ιεροσόλυμα πιστεύουν ότι το Άγιο Φως που μεταδίδει κάθε χρόνο στους πιστούς ο ελληνορθόδοξος Πατριάρχης Ιεροσολύμων λίγο πριντον εορτασμό της Ανάστασης στοΝαό της Αναστάσεως ανάβει μεθαυματουργικό τρόπο εντός του Παναγίου Τάφου και μόνο υπό την παρουσία του. Πολλοί υποστηρίζουν ότι πρόκειται για ένα θαυματουργικό υπερκόσμιο φωςπου βλέπουν οι πιστοί. Αυτοί πουτο θεωρούν θαύμα, πιστεύουν ότι είναι το φως της Αναστάσεως του Χριστού, που συμβαίνει πάνω από τον τάφο του.
Ηπιο συνηθισμένη αναφορά αυτών που πιστεύουν στη θαυματουργή προέλευση του «Αγίου Φωτός» περιλαμβάνει την αυτανάφλεξη των κεριών, εντούτοις, σύμφωνα με άλλες μαρτυρίες πιστών τοΆγιο Φως είναι ένα σύνθετο φαινόμενο το οποίο εμφανίζεται στο θόλο εντός του Ναού της Αναστάσεως αλλά καικατ' άλλους έξω από αυτόν. Ορισμένοι πιστοί το περιγράφουν να εμφανίζεται σαν λευκογάλανες οριζόντιες ταινιώδεις αστραπές, περιστρεφόμενες ανταύγειες ή κινούμενες φλόγες άγνωστης προέλευσης[εκκρεμεί παραπομπή]. Στον Ναό υπάρχει ηλεκτρικό ρεύμα και ηλεκτροφωτισμός. Μαρτυρίες αναφέρουν ότι πολλές λαμπάδεςτων πιστών και κανδήλες ανάβουν μόνες τους, ενώ η φλόγα δεν τους καίει τα πρώτα λεπτά, χωρίς ωστόσο να υπάρχει κάποιο σχετικό βίντεο πουνα επιβεβαιώνει αυτό τον ισχυρισμό. Ορισμένα βίντεο δείχνουν ιερείς ή πιστούς να κινούν τα αναμμένα κεριά στο πρόσωπό τους ή στα χέρια τους για ελάχιστα δευτερόλεπτα,[β][εκκρεμεί παραπομπή]. Γιατον ισχυρισμό περί ακαΐας έκανε λόγο καιη παλιά ιστοσελίδα του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων πουπια έχει διαγραφεί.[11]
Ο ναΐσκος του Τάφου, το λεγόμενο «κουβούκλιο», μέσα στον Ναό της Ανάστασης, στηνΙερουσαλήμ.
Σε δημοσκόπηση που έγινε στην Ελλάδα τον Απρίλιο του 2019 περίπου 4 στους 10 ερωτηθέντες απάντησαν ότι πιστεύουν ότι η αφή του Αγίου Φωτός στον Πανάγιο Τάφο γίνεται με θαυματουργικό τρόπο, σχεδόν 4 στους 10 απάντησαν ότι γίνεται με ανθρώπινη παρέμβαση και ευλογείται από τον Πατριάρχη Ιεροσολύμων, ενώ σχεδόν 2 στους 10 δεν τοποθετήθηκαν σχετικά[12].
Ιστορικό αναφορών και μαρτυριών περί θαυματουργικής προέλευσης
Από τις πρώτες αναφορές στην τελετή αφής του Αγίου Φωτός στην Ιερουσαλήμ, βρίσκουμε στοοδοιπορικό της Αιθερίας[13], που αναφέρεται στην περιήγηση μιας μοναχής στους αγίους τόπους κατά τον4ο ή 6ο αιώνα. Ανκαιστην αφήγηση αυτή δεν υπάρχει αναφορά σε θαυματουργικό γεγονός[γ], κάποιοι θεωρούν ότι «το "Άγιο Φως" που ανανεώνεται ετησίως την εποχή του Πάσχα» ήταν «ένα θαύμα διάσημο ήδη στις ημέρες της[15]».
Επίσης, σε ένα μακροσκελές γράμμα του κληρικού Νικήτα Βασιλικού που είναι σχετικό μετο Άγιο Φως[16], χρονολογούμενου το έτος 547 (φμζ') μ.Χ. από τον Χρύσανθο Προύσης (ανκαιτο ορθότερο είναι το947μ.Χ.[17] αφού απευθύνεται στονΚωνσταντίνο Ζ' τον Πορφυρογέννητο[17]), αναφέρεται:
«Τηουν εβδόμη Απριλλίου μηνός...τουδε αγίου και μεγάλου Σαββάτου εγγίσαντος...τω Αρχιεπισκόπω...την αγίαν και πάνδημον εορτήν του Χριστού τελέσαι...οτων θαυμασίων Θεός, τη απερινοήτω και αμάχω αυτού δυνάμει, δύο τωντου τριφώτου κανδήλων θείου Φωτός επλήρωσε...ενδετωνυν χρόνω ανά πάσαν την Εκκλησίαν αναλάμψαι την θείαν φωτοχυσίαν»[δ]
Γύρω στον 9ο αιώνα αρχίζει να παρουσιάζεται από προσκυνητές τοεν λόγω φως ως θαύμα, ως θεόπεμπτο δώρο που «κατέρχεται ουρανόθεν στον Άγιο Τάφο[19]». Μια ακόμη μαρτυρία, από τις πρώτες που αποδίδουν υπερφυσικό χαρακτήρα στο άναμμα του Αγίου Φωτός ήταν αυτή του Γάλλου Βερνάρδου (Bernardus Monachus), Καθολικού μισιονάριου και μοναχού, ο οποίος έκανε προσκυνηματικό ταξίδι στηνΑίγυπτοκαιτηνΠαλαιστίνη μεταξύ του865 έως το870μ.Χ. και αποδίδει σε άγγελο τη μετάδοση του φωτός στον Πατριάρχη[20]. Στην καταγραφή του προσκυνηματικού ταξιδιού του αναφέρει:
«Αλλά είναι άξιο λόγου αυτό που συμβαίνει το Άγιο Σάββατο, κατά την Πασχαλινή Αγρυπνία. Το πρωί η λειτουργία ξεκινάει σε αυτόν τον Ναό [του Τάφου του Κυρίου]. Κατόπιν, όταν τελειώσει αρχίζουν να ψάλουν τοΚύριε Ελέησον μέχρις ότου ένας άγγελος έρθει και ανάψει το φως στα λυχνάρια που κρέμονται πάνω από τον τάφο. Ο πατριάρχης μεταδίδει από το φως στους επισκόπους καιτον υπόλοιπο λαό, καιο καθένας έχει φως εκεί όπου στέκεται[21].»
Ενδιαφέρον παρουσιάζει καιη καταγραφή του γεγονότος από τον Φουσέ της Σαρτρ (Foucher de Chartres, 1059-1127), τον Γάλλο ιερέα και χρονικογράφο της Α' Σταυροφορίας, έναν από τους αξιόπιστους[22] μάρτυρες των ιστορικών γεγονότων της εποχής:
«...το πολυαναμενόμενο φως εμφανίστηκε σε μία από τις κανδήλες του Αγίου Τάφου, και εκείνοι που βρίσκονταν πιο κοντά μπορούσαν ναδουντο κοκκινωπό χρώμα του. [Ο πατριάρχης] αμέσως επιτάχυνε το βήμα τουκαι ανοίγοντας την πόρτα του Τάφου μετο κλειδί που κρατούσε στο χέρι του...άναψε μια λαμπάδα και βγήκε έξω γιανα δείξει σε όλους το Άγιο Φως...[είχαν] χαρά στις καρδιές τους και δάκρυα στα μάτια[23]»
Μάλιστα, τέτοια ήταν η φήμη της αφής του Αγίου Φωτός, πουο Γκιμπέρ ντε Νοζάν (Γάλλος μοναχός και ιστορικός, πέθανε το1130) «εξέτασε τα στοιχεία του θαύματος και δήλωσε ότι ήταν ένα γνήσιο θαύμα[ε].
Επίσης «ο ηγούμενος της Βερντέν επισκέφτηκε την Ιερουσαλήμ το1026και είδε το νέο φως να κατεβαίνει επάνω στο φανάρι του», ενώ «ο Ρώσος ηγούμενος Δανιήλ είδε το Άγιο Φως με δέος, και προχώρησε μπροστά ώστε να εξασφαλίσει έναν σπινθήρα γιατο φανάρι του. Η σημασία του θαύματος ήταν...ο συμβολισμός της Ανάστασης[ζ].
Τις παραμονές της Β' Σταυροφορίας, ο Πέτρος ο Σεβάσμιος του Κλυνύ (1094-1156), χωρίς να προσδιορίζει ακριβώς τον χρόνο εμφάνισης του «θαύματος» της αφής του Αγίου Φωτός στην Ιερουσαλήμ, το τοποθετεί μέσα στη διάρκεια των πέντε αιώνων κατοχής των αγίων τόπων από τους μουσουλμάνους (δηλ. από το637μ.Χ. και μετά) καιτο ερμηνεύει ως σίγουρη απόδειξη της προτίμησης του Θεού για τους χριστιανούς και εναντίωσης τουστο ισλάμ[η][25]».
Την θαυματουργική εμφάνιση του Αγίου Φωτός περιγράφει καιη μαρτυρία ενός ισλανδού προσκυνητή που επισκέφτηκε την Ιερουσαλήμ στα μέσα του 12ου αιώνα αιώνα και υποστήριξε ότι το άγιο φως εμφανίζεται στα κεριά το βράδυ του Πάσχα, και μάλιστα «όταν χριστιανοί κυβερνούν την πόλη[θ]».
Παρομοίως, μαρτυρία περί θαύματος καταθέτει καιο Φίλιππος της Φλάνδρας «που είχε παρευρεθεί στο θαύμα του Αγίου Φωτός στην Ιερουσαλήμ, το Πάσχα του1178[ι]».
Το ίδιο μαρτυρά καιο λόγιος, πρώην Βυζαντινός αυτοκράτορας (1347-1355) και μετέπειτα μοναχός, Ιωάννης Καντακουζηνός, στηνγ' απολογίατου:
«Αλλά και περί τουκατ' έτος γινομένου εν Ιεροσολύμοις εντω Τάφω του Χριστού θαύματος, κατά τον καιρόν της αυτού Αναστάσεως...κατέρχεται φως ουρανόθεν, ανάπτον τας εις τον Τάφον του Χριστού ευρισκομένας λαμπάδας[27]».
Επίσης, στα τέλη του15ου αιώνα ένας Γερμανός Δομινικανός μοναχός ονόματι Φέλιξ Φάμπρι (Felix Fabri) κατέγραψε τις εμπειρίες του από τα δύο προσκυνηματικά του ταξίδια στους Αγίους Τόπους. Σε έργο του αναφέρεται στο «θαύμα» του αγίου φωτός:
«Καθώς οι κληρικοί καιο λαός προσεύχονταν, ιδού! ξαφνικά μια αστραπή ήρθε από τον ουρανό και άναψε τα Πασχαλινά κεριά και όλες τις κανδήλες...Όπου κιαν ήταν οι άνθρωποι, τόσο στον ναό όσο καιστα σπίτια τους, παρέμεναν ακίνητοι προσευχόμενοι γιατο Άγιο Φως το οποίο θεωρούσαν ως τοπιο βέβαιο σημάδι της εύνοιας του Θεού προς εκείνους. Όταν κατερχόταν από τον ουρανό, όλοι τους άναβαν τα λυχνάρια τους και μετέφεραν τη φλόγα σε άλλες εκκλησίες παντού...καθώς καιστα σπίτια των ανθρώπων, οι οποίοι συνήθιζαν νατο κρατούν αναμμένο σε όλη τη διάρκεια του έτους[28]».
Αναφορά για θαυματουργή κάθοδο του Αγίου Φωτός συναντάμε καιγιατοΠάσχατου1634, οπότε θέλησαν οιΑρμένιοινα εμποδίσουν τους Έλληνεςνα διεξάγουν την τελετή τουΑγιου Φωτός καινατην τελέσουν εκείνοι αφού έπειθαν πρώτα τις αρχές. «Αν κατόρθωναν να διεξάγουν την τελετή του Αγίου Φωτός και Αρμένης Πατριάρχης έβγαζε το Άγιο Φως...πιθανώς από το έτος αυτό να αφαιρούσαν για πάντα το προνόμιο τούτο από τους Έλληνες Αγιοταφίτες...Με δωροδοκία των διοικητών της Παλαιστίνης καιτου σατράπη της Δαμασκού Κουτζούκ Αχμέτ πασά κατόρθωσε...να απαγορευτεί στους Έλληνες η είσοδος στον Πανάγιο Τάφο[29]».
Τελικά, και ενώ ο ορθόδοξος κλήρος και λαός ήταν συγκεντρωμένος και προσευχόταν έξω από το Ναό της Ανάστασης το Μεγάλο Σάββατο, ο Πανάγιος Τάφος:
«τρις ένδον μεγαλοφώνως εβρόντησε καιτο Άγιον Φως ως αστραπή ένδον έλαμψε και παρρησία εις όλους εφάνη[30]».
ενώ το παρευρισκόμενο πλήθος των ορθόδοξων αλλά καιοι Φράγκοι ακόμη, πιστοποίησαν την αλήθεια του υπερφυούς αυτού θαύματος και ομολόγησαν ότι το άγιο και Μεγάλο Σάββατο, την ενάτη περίπου πρωινή, παράξενο φως εκλάμπει ο Πανάγιος Τάφος[30]. «Παρόλη τη θαυμαστή αλήθεια του πράγματος δόθηκε εντολή στους φύλακες στρατιώτες ναμην αφήσουν κανένα να ανάψει κεριά από το Άγιο Φως που εξήλθε από τον Πανάγιο Τάφο...ενώ οι Αρμένιοι το ίδιο ακριβώς έτος κίνησαν μεγαλύτερο αγώνα εναντίον των Ελλήνων[31]».
Έτσι περίπου περιγράφει το γεγονός της καθόδου του Αγίου Φωτός καιο Χρύσανθος Προύσης:
«Επάνω τούτου του Παναγίου Τάφου εκλάμπει το άγιον φως τω αγίω και μεγάλω Σαββάτω, ώρα εβδόμη ή ογδόη της ημέρας, ηδε τάξις έχει ούτω: σβυσάντων ημών πρότερον πάσας τας εντω θείω ναώ κανδήλας, έρχονται οι προρηθέντες πορτάρηδες Τούρκοι, μετά του Μουτεβελή, καιτου επιτρόπου του ηγεμόνος, και άλλων πολλών εξουσιαστών, και κλείοντες την πόρταν του αγιωτάτου Κουβουκλίου, και σφραγίζοντες αύτην επιμελώς, οιμεν ανέρχονται εις τα Κατηχούμενα...και γίνονται θεαταί του μεγίστου τούτου θαύματος...πλησιάζει μόνος ο Αρχιερεύς εις την θύραν του αγίον Κουβουκλίου και προσεύχεται...και εισερχόμενος μόνος...μετά φόβου πολλού και μεγάλης ευλαβείας...θεωρεί θαυμασίως το άγιον φως επάνω του αγίου τάφου...[32]»
Σύμφωνα μετηνRuth-Inge Heinze:
«Για εκείνους που εξακολουθούν νατο αναγνωρίζουν ως θαύμα, η δύναμη πουτο γεγονός αυτό μεταδίδει, όχι μόνο επικυρώνει την πεποίθησή τους, αλλά επανατοποθετεί την εμπιστοσύνη τους με τέτοιο τρόπο, ώστε να κατεδαφίζει την τυραννία του χρόνου καινα αναπαράγει μια ζωτικής σημασίας αίσθηση της ύπαρξης στο παρόν καινα γίνεται μάρτυρας σεμια υπέρτατη σκηνή της θείας δόξας που αφαιρεί εντελώς κάθε ανθρώπινη ματαιοδοξία, ζηλοτυπία, και φόβο. Ώστε ναδει, να αισθανθεί, καινα ξέρει, ότι πέρα από τις ανθρώπινες μετρήσεις ή εξηγήσεις...το γεγονός ότι ο θάνατος έχει νικηθεί, είναι ο πραγματικός σπινθήρας που αναφλέγεται σε αυτή την ιεροτελεστία[κ]».
Όπως γράφει ο ισραηλινός συγγραφέας Αμώς Ελυόν:
«Μεταξύ των τελετουργιών που έχουν καθαγιαστεί από την παράδοση, ίσως ηπιο εκπληκτική είναι το ετήσιο θαύμα του Αγίου Φωτός[λ][34]».
Στις αραβικές μουσουλμανικές πηγές υπάρχει το ίδιο ενδιαφέρον γιατο Άγιο Φως όπως και στους Χριστιανούς. Η πρώτη αναφορά βρίσκεται στον συγγραφέα Al-Jahiz (776-869), ο οποίος αναφέρει ότι το λάδι μέσα στα καντήλια στην Εκκλησία της Αναστάσεως ανάβει χωρίς φωτιά. Σε άλλες παλαιές αραβικές πηγές αναφέρεται ότι Μουσουλμάνοι, περιλαμβανομένων και ιερωμένων, συμμετείχαν στις τελετές του Αγίου Φωτός. Περισσότερες λεπτομέρειες βρίσκονται σε βιβλίο του Biruni (10ος-11ος αι.). Αναφέρει ότι στην εποχή του ήδη υπήρχαν αμφιλεγόμενες απόψεις το θέμα, και ότι στις τελετές αφής του Φωτός παρευρίσκονταν και Μουσουλμάνοι λαϊκοί, ιερωμένοι και άρχοντες. Μεταξύ των Μουσουλμάνων συγγραφέων υπήρχαν άλλοι που αποδέχονταν το θαύμα και άλλοι πουτο θεωρούσαν μαγεία ή αγυρτεία[35].
Ισχυρισμοί γιαμη θαυματουργική προέλευση και τέχνασμα
Το θαύμα του Αγίου Φωτός είναι πίνακας τουΟυίλιαμ Χόλμαν Χαντο οποίος απεικονίζει την τελετή αφής του Αγίου Φωτός στον Ναό της Αναστάσεως στην Ιερουσαλήμ. ΟΧαντ πίστευε πως πρόκειται γιαμια θρησκευτική απάτη η οποία αποτελούσε παράδειγμα θεσμοποιημένης δεισιδαιμονίας και προσέβαλλε το χριστιανισμό. Ο πίνακας είναι σατιρικός[μ][ν].
Ο Αιγύπτιος Σιίτης χαλίφης Χακίμ (Αλ-Χακίμ μπι-αμρ-Αλλάχ, 996-1021), διώκτης των Χριστιανών ανκαι γιος Χριστιανής ο ίδιος, διέταξε το1009να καταστραφεί ολοκληρωτικά ο Ναός του Αγίου Τάφου. Άραβες χρονικογράφοι αναφέρουν, ότι ο Ναός του Αγίου Τάφου ήταν αξιοκατάκριτος καθώς «εξαπατούσε τους πιστούς» μέσω του «"θαύματος" του Αγίου Φωτός» καθώς οι αυτοκράτορες, οι στρατηγοί και άλλοι υψηλόβαθμοι αξιωματούχοι κυρίως από τοΒυζαντινή Αυτοκρατορία έφερναν σε πομπές χρήματα και άλλα τιμαλφή γιανατα προσφέρουν στον ναό, αλλά και «οιπιο αδαείς προσκυνητές οι οποίοι πίστευαν ότι το Πάσχα το άγιο φως κατέρχεται θαυματουργικά από τον ουρανό και ανάβει τα κεριά του ναού»[38]. Ο λόγος για αυτή τουτην ενέργεια ήταν ότι το θαύμα του αγίου φωτός (που ήδη υφίστατο εκείνη την εποχή) αποτελούσε μια «σκανδαλώδη απάτη». Η είδηση γιατην καταστροφή των κτισμάτων, όταν έφτασε στην Ευρώπη, προκάλεσε έντονες αντιδράσεις, οι οποίες οδήγησαν τελικά στηνΠρώτη Σταυροφορία[39].
Σύμφωνα μετον Shihab al-Din al-Qarafi, τον 13ο αιώνα ο κυβερνήτης των Αγιουβίδων Al-Muazzam Turanshah αναφέρεται ότι ανακάλυψε την απάτη του Άγιου Φωτός. Ωστόσο, επέτρεψε στους μοναχούς να συνεχίσουν την απάτη τους έναντι χρημάτων. Αυτό περιγράφεται στο έργο Ajwibaτου al-Qarafi, το οποίο γράφτηκε στα πλαίσια μιας αντιπαράθεσης («πολεμικής» κατά τον D.S.Sarrió) μεταξύ Χριστιανών και Μουσουλμάνων εκείνης της εποχής[40].
Το 1238, οΠάπας Γρηγόριος Θ΄ (αρχιερατεία: 1227-1241) αποκήρυξε το Άγιο Φως ως απάτη και απαγόρευσε στους Φραγκισκανούςνα έχουν οποιαδήποτε σχέση με αυτό[41]. Επακολούθησε η καταγραφή χρονικών των Αγίων Τόπων στα οποία οι Φραγκισκανοί καυτηρίαζαν μαρτυρίες σχετικά μετην τελετή. Ένας Φραγκισκανός του15ου αιώνα, ο Φραντσέσκο Σουριάνο (Fra Francesco Suriano), εξιστόρησε λεπτομερώς την απείθαρχη έξαψη συναισθημάτων, της οποίας υπήρξε μάρτυρας, πριν καταγράψει την εξής παρατήρηση: «Η λεγόμενη φωτιά, όμως, δεν κατέρχεται αληθινά (και κατά τη δική μας γνώμη, των μοναχών), ανκαι όλα τα έθνη εξαιτίας ημών των μοναχών προσποιούνται, ότι αυτό το ψεύδος είναι αληθές»[42].
Ο Οθωμανός ταξιδιώτης, Εβλιγιά Τσελεμπή, ισχυρίστηκε ότι ένα κρυμμένο βάζο ψευδαργύρου νάφθας στάχτηκε κάτω από μια αλυσίδα από έναν κρυμμένο μοναχό[43].
ΟΈντουαρντ Γκίμπον έγραψε γιατο φερόμενο φαινόμενο στοThe History of the Decline and Fall of the Roman Empire:
Αυτή η ευσεβής απάτη, που επινοήθηκε για πρώτη φορά τον 9ο αιώνα, προσευχήθηκε ευλαβικά από τους Λατίνους σταυροφόρους και επαναλαμβάνεται ετησίως από τους κληρικούς των ελληνικών, αρμενικών και κοπτικών αιρέσεων, που επιβάλλουν στους πιστούς θεατές για δικό τους όφελος καιγια τους Τυράννους.[44]
Σύμφωνα με ισχυρισμό τουΝεοφύτου Καυσοκαλυβίτη, ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων Εφραίμ Β΄ (1766-1771) κατάργησε την τελετή του αγίου φωτός ως «χειροποίητον μηχανουργίαν» και, καθώς ο ίδιος γνώριζε από την προσωπική του εμπειρία τον μηχανισμό εμφάνισής του, το περιέγραψε ως το «το χειροποίητον εκείνο φως, ού καγώ, φησι, την δραματουργίαν αυτοψεί κατανοήσας»[ξ].
Γιατονπ. Γεώργιο Μεταλληνό, υπάρχει ζήτημα αξιοπιστίας γιατην μαρτυρία αυτή, αφού ούτε γραπτή δήλωση του πατριάρχη Εφραίμ υπάρχει, ούτε και στήριξη από τη βιβλιογραφία για τους ισχυρισμούς του Νεοφύτου περί κατάργησης της τελετής:
«Ο Νεόφυτος...μνημονεύει προφορική απάντηση του Πατριάρχη Ιεροσολύμων Έφραίμ (1766-1771), στην οποία εδήλωσε (1769), ότι αυτός κατάργησε την "χειροποίητον" του "Αγίου Φωτός" "μηχανουργίαν", ως μη θαυματουργική ενέργεια, αλλά απάτη, που απέβλεπε στη "φωτεμπορία". Γραπτή δήλωση του Εφραίμ δεν υπάρχει, άρα η διάσωσή της οφείλεται στον Νεόφυτο, όχι σε όλα αξιόπιστο συγγραφέα. Διότι είναι ανάγκη να εξιχνιασθεί η περίπτωση, ότι ο Εφραίμ κατάργησε το έθιμο του "Αγίου Φωτός", το επανέφεραν δεοι διάδοχοι του, διότι η γνωστή σε μας βιβλιογραφία δεν θίγει αυτό το θέμα[46]».
Την ίδια μαρτυρία, αυτή του Νεοφύτου, σχετικά μετην εξομολόγηση της αλήθειας από τον Πατριάρχη σε κάποιον ανώνυμο στο Βουκουρέστι, οΚωνσταντίνος Οικονόμου οεξ Οικονόμωντην αντιμετωπίζει με ειρωνεία και ελέγχει τον Κοραή πουτην υιοθετεί, αποκρύπτοντας μάλιστα την πηγή του, γιανα φανεί, όπως λέει, ότι εκείνος πρώτος αποκάλυψε την υποτιθέμενη απάτη:
«Κανμη ήθελεν συγκρύψαι ότι ανέγνω καιτην περί του επιταφίου φωτός διατριβήν του Καυσοκαλυβίτου, φιλοτιμούμενος όπως αυτός φανή πρώτος του πλάσματος ελεγκτής και προσέχων μη τις άλλος κύδος άροιτο οδε δεύτερος έλθη, είχεν ανκαιεξ εκείνης προσθείναι μάρτυρας του πλάσματος αυτόν τετον Καυσοκαλυβίτην (όστις ουχί τους Φραγκοπατέρας, αλλά τους ημετέρους άντικρυς κατηγορεί) και ότι εκείνος μόνος (καθό λίαν αξιόπιστος!) συνεπιφέρει ως ομόγνωμον εαυτώ, Εφραίμ τον Ιεροσολύμων Πατριάρχην, εξομολογηθέντα δήθεν προς τίνα (ανώνυμον) την μηχανουργίαν εν Βουκουρεστίω τω 1769[47]».
Μια άλλη όμως μαρτυρία, που προέρχεται από τον Νικόλαο Λογάδη και αφορά τον πατριάρχη Εφραίμ, αναφέρει:
«Εις δετα 1766 παρητήσατο ο Παρθένιος εις Έφραίμ [...] Ετύπωσεν εκ δευτέρου το "Εγχειρίδιον" του Χρύσανθου, ποιήσας εν αυτώ καλόν Πρόλογον και συντυπώσας καιτην "Εγκύκλιον Συνοδικήν Επιστολήν" υπέρ βοηθείας του παναγίου Τάφου, του Παναγιότατου και Οικουμενικού Πατριάρχου Παϊσίου, διακοινωθείσαν τοις απανταχού Ορθοδόξοις εις τα 1727. Εν ταύτη τη Επιστολή είναι καιο αφορισμός "Οσοιδετων Χριστιανών [...] από ανευλάβειαν και ολιγοπιστίαν [...] εμποδίζουσι και αποκόπτουσι με ματαιολόγους φλυαρίας και ψυχρολογίας ή με κανένα άλλον τρόπον σατανικής απάτης τους Χριστιανούς από τονα απέρχωνται εις προσκύνησιν του αγίου Τάφου [...] οι τοιούτοι, ανδεν παύσωσιν, αφωρισμένοι είησαν" κ.λπ. Μετά την Έγκύκλιον ταύτην επρόσθεσεν ο Έφραίμ και συντομωτάτην χριστιανικήν διδασκαλίαν, δίγλωσσον, ελληνιστί τεκαι τουρκιστί, προς ωφέλειαν των εντυγχανόντων[48]».
Τα παραπάνω, φαίνεται να δημιουργούν κάποια επιπλέον ερωτηματικά γιατη μαρτυρία του Νεοφύτου Καυσοκαλυβίτου: ο πατριάρχης Εφραίμ φαίνεται να προσπαθεί να στηρίξει το προσκύνημα καιγι' αυτό τυπώνει εκ νέου, καιμε προσθήκες, την επιστολή περί αφορισμού εκείνων, πουμε λόγια ή έργα εμποδίζουν τη μετάβαση των πιστών στους Αγίους Τόπους. Ταυτόχρονα όμως ο Νεόφυτος ισχυρίζεται, ότι ο Εφραίμ καταργεί την τελετή αφής του Αγίου Φωτός ως «χειροποίητον μηχανουργίαν» και «το ερώτημα είναι, πως μετά από αυτά ο Εφραίμ στράφηκε εναντίον του θαύματος του "Αγίου Φωτός", αν βέβαια η μαρτυρία του Νεοφύτου Καυσοκαλυβίτου είναι ορθή[49]».
ΟΤόμας Τεγκ, ένας Άγγλος του 19ου αιώνα, περιέλαβε έναν αποπληθωριστικό απολογισμό της εκδήλωσης στην Εγκυκλοπαίδεια του Λονδίνου, που δημοσιεύθηκε το 1828, διατυπώνοντας ότι η εκδήλωση είναι καθαρά φυσική και υποκινούμενη από οικονομικό συμφέρον[50]. Ο επίσης Άγγλος περιηγητής και διπλωμάτης Robert Curzon καταγράφει ότι, κατά την επίσκεψή τουστην Ιερουσαλήμ το1833, την ίδια χρονιά πουοι Αρμένιοι είχαν αποτύχει για άλλη μια φορά να πάρουν δια της βίας τα δικαιώματα του Παναγίου Τάφου[51], ο Αρμένιος Ορθόδοξος πατριάρχης είχε απευθυνθεί στο εκκλησίασμά τουκαι «εξήγησε, ότι ήταν ψεύδος το θαύμα του αγίου φωτός», προς έκπληξη όλων, «οι οποίοι για αιώνες είχαν αμετακίνητη πίστη σε αυτό το ετήσιο θαύμα ως ένα από τα πρωτεύοντα άρθρα της πίστης τους». Περιγράφει, ότι «η συμπεριφορά των προσκυνητών ήταν ταραχώδης σε υπερβολικό βαθμό [...] σαννα ήταν δαιμονισμένοι» και ότι αποτελούσε «σκηνικό απερίγραπτης αταξίας και βεβήλωσης[52]».
Ανάμεσα στους Έλληνες συγγραφείς και λογίους που επικρίνουν το Άγιο Φως, αναφέρεται οΑδαμάντιος Κοραής, ο οποίος, μαζί με τις περισσότερες παραδόσεις και πρακτικές της Ορθόδοξης Εκκλησίας, απέρριπτε καιτην ερμηνεία του Αγίου Φωτός ως θαύματος, υποστηρίζοντας πως επρόκειτο για μηχανορραφία και «απάτη» με σκοπό οικονομικά οφέλη (ανκαιο ίδιος δεν είχε ταξιδέψει ποτέ από τοΠαρίσισταΙεροσόλυμαγιανα παραβρεθεί στο γεγονός)[ο][53]. «[Ο Κοραής] γράφοντας πάλι το διάλογο γιατο άγιο φως, με λιγοστές πηγές, έφτασε σε συμπεράσματα, που επιβεβαιώνει η σύγχρονη λειτουργική. Σήμερα δηλαδή, από πηγές πουδεν κατείχε ο Κοραής, ξέρομε ότι η αθώα παλαιοχριστιανική και βυζαντινή ευλογία του εσπερινού φωτός, μεταβλήθηκε σε θαύμα, που επαναλαμβάνεται τακτικά[54]».
Υπάρχει η άποψη ότι πρόκειται γιαμια απόκρυφη εφαρμογή, που οργανώνουν οι κληρικοί τουΠατριαρχείου Ιεροσολύμων εδώ και αιώνες. Μία εκδοχή που προβάλλεται σύμφωνα μετην άποψη αυτή, είναι ότι τα κεριά έχουν εμβαπτιστεί προηγουμένως σεφώσφορο, ο οποίος έχει την ιδιότητα της αυτοανάφλεξης μετά από κάποιο χρονικό διάστημα. Ο φωσφόρος από την άλλη ως χημικό στοιχείο ανακαλύφθηκε κατά τον17ο αιώνακαιδεν απαντάται ελεύθερος στη φύση. Για τους υποστηρικτές αυτής της άποψης ήταν παρ' όλα αυτά γνωστές από πολύ παλαιότερα στην περιοχή της Μέσης Ανατολής κάποιες «θαυματουργές ουσίες» ή «κρήνες» (πηγές) που παρουσίαζαν τέτοιου είδους φαινόμενα. Αυτό μετη σειρά του μπορεί να σημαίνει, ότι είτε ολόκληρος ο Πανάγιος Τάφος βρίσκεται σεμια τέτοια περιοχή, είτε ότι χρησιμοποιείται αυτούσια κάποια πανάρχαιη «θαυματουργή ουσία» (χημική ένωση), της οποίας το όνομα καιη σύσταση διατηρούνται μέχρι σήμερα ως ιερατικό «επτασφράγιστο» μυστικό. Εντούτοις, όπως υποστηρίζεται από πιστούς, η φλόγα που προέρχεται από το Άγιο Φως, φέρεται να φωτοβολεί, αλλά ναμην προκαλεί καύση κατά τα πρώτα 33 λεπτά, σε αντίθεση μετη φυσική δράση της φωτιάς. Βέβαια, σε αυτή την περίπτωση καταφανής είναι η σύγκριση, που γίνεται αναφορικά όχι μετοφως αλλά μετηφωτιά.
Ο συγγραφέας Μιχάλης Καλόπουλος έχει δημοσιεύσει έρευνα, που υποδεικνύει ότι τα αυτοαναφλεγόμενα υλικά καιη θρησκευτική πυροτεχνουργία, που ήταν γνωστή στην αρχαιότητα, είναι επαρκή γιανα παράγουν το αποτέλεσμα, που περιγράφεται ως «άγιο φως»[55]. Βεβαίως η εκτίμηση αυτή παραβλέπει το γεγονός, ότι τα κεριά δεν αυταναφλέγονται άκαιρα, ανκαιη προμήθειά τους γίνεται από υπαίθριους χώρους ή καταστήματα, τα οποία έχουν τα εμπορεύματα εκτεθειμένα στον αέρα, και μάλιστα η προμήθεια των κεριών, συχνά γίνεται αρκετές ημέρες πριντην Ανάσταση, ενώ σε άλλες περιπτώσεις, οι πιστοί παραμένουν στον Ναό της Αναστάσεως από το βράδυ της Μ. Παρασκευής[56].
ΤοΠατριαρχείο Ιεροσολύμων, υπό την αιγίδα του οποίου γίνεται η τελετή της αφής, το χαρακτήριζε παλαιότερα στον ιστότοπό του ως «θαύμα, το οποίο δεν χωρά αμφισβήτηση»[11]και ανέφερε ότι ο χώρος ελέγχεται από τους ετερόδοξους «διὰ νὰ πιστοποιήσουν ὅτιδὲν ὑπάρχει ἀναμμένον κανδήλιον ἢ ἄλληπηγὴ φωτὸς»[π].
Σύμφωνα με παλαιότερη επίσημη ανάρτηση από τον ιστότοπό του, η οποία έχει πια διαγραφεί:[58]
Τῇ 12.30’ ἄρχεται ἡ λιτανεία ἐκτοῦ Ἁγίου Βήματος. Από την εσωτερική είσοδο του Ναού του Αποστόλου Ιακώβου μπαίνει ο Πατριάρχης στο Ιερό Βήμα του Καθολικού και κάθεται στον πατριαρχικό θρόνο. Από αυτό το σημείο περνάνε και ασπάζονται το χέρι του Πατριάρχη οι εκπρόσωποι των Αρμενίων, των Αράβων, των Κοπτών και άλλων γιανα τους δοθεί το Άγιο Φως. Σύμφωνα μετα προνόμια, ανδεν ασπαστούν το χέρι του Ορθόδοξου Πατριάρχη δεν έχουν το δικαίωμα να λάβουν το Άγιο Φως από τα χέρια του. Αμέσως μετά αρχίζει η Ιερή Λιτανεία η οποία περιφέρεται τρεις φορές γύρω από τον Πανάγιο Τάφο και μετά ο Πατριάρχης σταματάει μπροστά στον Πανάγιο Τάφο όπου βρίσκονται καιοι επίσημοι.
Σύμφωνα μετο Πατριαρχείο Ιεροσολύμων, μετά τη Λιτανεία ο Πατριάρχης βγάζει την αρχιερατική στολή τουκαι μένει μόνο μετο λευκό στιχάριο. Ακολούθως λαμβάνει τους σβηστούς πυρσούς και εισέρχεται στο Ιερό Κουβούκλιο.
Σύμφωνα μετην παλαιά αυτή περιγραφή, «η λυχνία, της οποίας γίνεται χρήση στην ιερή τελετή, μεταφέρεται και (...) τοποθετείται στον Πανάγιο Τάφο», χωρίς να διευκρινίζεται αν αυτή είναι αναμμένη ή όχι. Σύμφωνα μετη νέα περιγραφή στον επίσημο ιστότοπο[59], που αναρτήθηκε στις 23 Ιουνίου 2018, δεν γίνεται πουθενά λόγος για «θαύμα», αλλά για «τελετή». Επίσης, στη σχετική ετήσια ανακοίνωση της Αρχιγραμματείας του Πατριαρχείου γιατο Πάσχα δεν γίνεται κανένας λόγος για θαυματουργή αφή του Αγίου Φωτός[60].
Η ευχή την οποία αναπέμπει ο Πατριάρχης προ της αφής πάνω από τον Πανάγιο Τάφο σε ανάμνηση της θυσίας και της τριημέρου αναστάσεως του Χριστού και απευθυνόμενος στο Θεό είναι:
Από αυτό το εδάφιο συνάγεται ότι δεν κατεβαίνει κάποιο υπερκόσμιο φως εξ ουρανού, αλλά χρησιμοποιείται το φως κανδήλας, που καίει επί του Παναγίου Τάφου.
Σε συνέντευξή τουομητροπολίτης Πέτρας Κορνήλιος, ο αρχαιότερος της Αδελφότητας και δύο φορές τοποτηρητής του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων, ο οποίος ως τοποτηρητής του Πατριαρχικού Θρόνου τέλεσε ο ίδιος την αφή του Αγίου Φωτός το 2001, σε συνέντευξή τουσε ελληνικό τηλεοπτικό κανάλι στις 11-4-2001, στην εκπομπή Γκρίζες Ζώνες δήλωσε, ότι το θαύμα είναι ο καθαγιασμός τουφυσικού φωτός, που προέρχεται από την κανδήλα, που είναι ήδη αναμμένη εντός του Ιερού Κουβουκλίου[62]. Τα ίδια επανέλαβε το 2018 στον δημοσιογράφο Δημήτρη Αλικάκο[6], λέγοντας ότι καιο ίδιος είχε ανάψει τα κεριά του Αγίου Φωτός από την Κανδήλα, και περιγράφοντας με κάθε λεπτομέρεια τι είδε όταν μπήκε στον Πανάγιο Τάφο («αναμμένη Κανδήλα»): «Εγώ ξέρω ότι βρήκα το καντήλι αναμμένο και αναμμένο το άφησα. Θαύμα με ραντεβού κάθε χρόνο δεν γίνεται[63]».
Ο δημοσιογράφος Δημήτρης Αλικάκος κατέγραψε σε βιβλίο του αυτή και άλλες μαρτυρίες σχετικά μετη αφή του Αγίου Φωτός. Σε αυτό παρουσιάζει καιτην πρώτη ιστορικά καταγεγραμμένη συνέντευξη εν ενεργεία σκευοφύλακα του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων (Αρχιεπίσκοπος Ιεραπόλεως Ισίδωρος) στην οποία παραδέχεται πως την «ακοίμητη κανδήλα», που βάζει σβηστή όπως λέει από το 2006 μέσα στον Πανάγιο Τάφο το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου, την ανάβει ο ίδιος με αναπτήρα γιανατηβρει αναμμένη ο Πατριάρχης[1][64][65]. Μάλιστα ανάβει και δεύτερη ως «ασφαλιστική δικλίδα[66]». Την ίδια ακριβώς παραδοχή κάνει καιο πρώην (1984-1988) σκευοφύλακας Αρχιεπίσκοπος Νικηφόρος, μετη διαφορά ότι εκείνος για τέσσερα χρόνια χρησιμοποιούσε σπίρτα[67]. Στο ίδιο βιβλίο, οΑρχιεπίσκοπος Γεράσων Θεοφάνης (πρώην Έξαρχος του Παναγίου Τάφου στην Αθήνα), δηλώνει ότι το Άγιο Φως δεν ανάβει με θαυματουργικό, αλλά με φυσικό τρόπο και καθαγιάζεται εκτων υστέρων από τον Πατριάρχη μετην Ευχή, προσθέτοντας ότι το λέει ξεκάθαρα η Ευχή: «ἐνδελεχῶς καί ἀειφώτως ἐκκαιομένου φωτός εὐλαβῶς λαμβάνοντες», δηλαδή άπτεται το Άγιο Φως από την «ακοίμητη Κανδήλα». Και προσθέτει: «κοροϊδεύουμε τους πιστούς αφήνοντάς τους να πιστεύουν ότι πρόκειται για θαύμα. Αυτό είναι απαράδεκτο, δεν μας τιμάει[68]». Ο ίδιος αποδίδει την απάτη στους καθολικούς σταυροφόρους οι οποίοι επινόησαν το «θαύμα» πριν μερικούς αιώνες και δυστυχώς συνεχίστηκε αργότερα από το Ελληνορθόδοξο Πατριαρχείο[69][70]. Τέλος, στο βιβλίο τουο δημοσιογράφος αναφέρει το χρονικό της διαγραφής της λέξης «θαύμα» από την επίσημη ιστοσελίδα του Πατριαρχείου στις 23 Ιουνίου 2018 με εντολή τουΠατριάρχη Θεόφιλου Γ'[71].
Μετά τη δημοσίευση του βιβλίου, οι Αρχιεπίσκοποι Κωνσταντίνης Αρίσταρχος και Ιεραπόλεως Ισίδωρος υπέβαλαν μηνύσεις κατά του δημοσιογράφου Δημήτρη Αλικάκου καιτου υπευθύνου του εκδοτικού οίκου Εκκρεμές για συκοφαντική δυσφήμηση διά του Τύπου κατά συρροή καικατ’ εξακολούθηση, παράβαση απορρήτου ιδιωτικής συνομιλίας και παράβαση του νόμου περί προσωπικών δεδομένων, καθώς και σχετικές αγωγές. Τον Μάρτιο του 2024, τομεν αστικό δικαστήριο απέρριψε ως ουσιαστικά αβάσιμες τις αγωγές[72], τοδε ποινικό έκρινε αθώους τους μηνυθέντες[73].
Κατόπιν των παραπάνω, το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων στις ανακοινώσεις του μιλάει μόνο για «τελετήτου Αγίου Φωτός[2]», ενώ η ενότητα «Άγιο Φως» στην επίσημη ιστοσελίδα του παραμένει κενή (Μάιος 2024)[57].
Ο καθηγητής Κωνσταντίνος Καλοκύρης, στο βιβλίο τουΤο Αρχιτεκτονικό Συγκρότημα του Ναού της Αναστάσεως Ιεροσολύμων καιτο θέμα του Αγίου Φωτός, ερμηνεύοντας την ευχή που διαβάζει ο Πατριάρχης, γράφει ότι «πουθενά δεν γίνεται λόγος (ούτε καν υπαινιγμός) περί «άνωθεν κατερχόμενου αΰλου Φωτός» κατά τη στιγμή εκείνη, αλλά νοείται μόνο φως φυσικό, που ανάβεται στην ανάμνηση του Αναστάντος Χριστού» και ότι το άγιο φως είναι απλώς «το ιερό σύμβολο του "ανεσπέρου Φωτός" Χριστού, το Άγιο Φως, το νέο Φως της Αναστάσεως».
Σε δημοσίευμα του πρωτοπρεσβυτέρου τουΟικουμενικού Πατριαρχείου, οπ. Γεώργιος Τσέτσης συμφωνεί μετη θέση του καθηγητή Κωνσταντίνου Καλοκύρη (στο έργο τουΤο Αρχιτεκτονικό Συγκρότημα του Ναού της Αναστάσεως Ιεροσολύμων καιτο θέμα του Αγίου Φωτός) ότι «πρόκειται για έναν θρύλο», ο οποίος αναπτύχθηκε στους Αγίους Τόπους μετά την εισβολή των Σταυροφόρων και μέσα στα πλαίσια της διαμάχης, που υπήρχε μεταξύ των Ορθοδόξων, των Λατίνων καιτων Αρμενίων, καθένας από τους οποίους διεκδικούσε γιατον εαυτό τουτο προνόμιο τού «λαμβάνειν εξ ουρανού» το Άγιο Φως. «Υπάρχει, αιώνες τώρα, διάχυτη η πεποίθηση στον ευσεβή μεν, αλλά θεολογικά και λειτουργικά απαίδευτο ορθόδοξο πιστό, που ψάχνει για «θαύματα» προκειμένου να πληρώσει το πνευματικό του κενό, ότι κατά την τελετή της αφής το άγιον φως κατέρχεται θαυματουργικά «ουρανόθεν» γιανα ανάψει την λαμπάδα του πατριάρχου», αλλά διευκρινίζεται, ότι ο Πατριάρχης «δεν προσεύχεται γιατην διενέργεια θαύματος», αλλά απλώς «"αναμιμνήσκεται" της θυσίας και της τριημέρου Αναστάσεως του Χριστού». Ο ίδιος ο Πατριάρχης «ανάβει την λαμπάδα του από την ακοίμητη κανδήλα, που βρίσκεται επάνω στον Πανάγιο Τάφο [...], όπως ακριβώς πράττει ο κάθε Πατριάρχης καιο κάθε κληρικός την ημέρα της Λαμπρής». Τέλος, οι υπερβολικές τιμές που παραδοσιακά και κατά εθιμικό τυπικό αποδίδονται στο Άγιο Φως, χαρακτηρίζονται ως «διασυρμός των Θείων» και γεγονός «σόλοικοπου αποτελεί ασέβεια[ρ]». Έτσι, το Άγιο Φως χαίρει σεβασμού, όπως κάθε εκκλησιαστικό δρώμενο και όπως το φως που δίνει ο ιερέας στους πιστούς σε κάθε εκκλησία το βράδυ της Ανάστασης, χωρίς όμως υπερφυσικές προεκτάσεις.
Ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος κ. Ιερώνυμος, σε συνέντευξή του στις 4 Απριλίου 2020, δήλωσε ότι: «Παλαιότερα πριν γίνουν αυτά που γίνονται σήμερα γιατην υποδοχή του Αγίου Φωτός, έπαιρναν το φως από το καντήλι της Αγίας Τραπέζης» και συμπλήρωσε τονίζοντας: «Δεν υπάρχει λοιπόν Άγιο Φως 1ης κατηγορίας και 2ης κατηγορίας[75]».
Λίγες μέρες νωρίτερα, ανάλογη δήλωση είχε κάνει καιο Μητροπολίτης Αλεξανδρουπόλεως κ. Άνθιμος: «Το Άγιο Φως δεν ξεχνάμε ποτέ είναι το ίδιο που βγάζει κάθε μεγάλο Μεγάλο Σάββατο βράδυ ο κάθε απλός ιερέας πίσω από την Αγία Τράπεζα, λέγοντας τα ίδια λόγια που λέγονται στο Ναό της Αναστάσεως στα Ιεροσόλυμα. […] Είναι ακριβώς το ίδιο Φως[76]».
Επικριτικός απέναντι στην υπόθεση Άγιο Φως στέκει καιοΧρήστος Γιανναράς, που χαρακτηρίζει την όλη διαδικασία «θρησκευτικό πρωτογονισμό»[77]καιο ακαδημαϊκός, συγγραφέας και πρέσβυς εκείνη την εποχή Άγγελος Βλάχοςστον Δ΄ Τόμο του εξάτομου έργου του «Μια φορά κι ένα καιρό διπλωμάτης» .
Σύμφωνα μετον καθηγητή της Ελληνικού Κολεγίου-Θεολογικής Σχολής του Τιμίου Σταυρού της Βοστώνης πρωτοπρεσβύτερο Αλκιβιάδη Καλύβα, οι πιστοί των πρώτων χριστιανικών χρόνων άναβαν λαμπάδες κάθε βράδυ, αλλά καιτο πρωί γιανα εξυμνείται με αυτόν τον τρόπο ο Χριστός, ο οποίος είναι «φως ιλαρόν». Στο έργο τουΗ Μεγάλη Εβδομάδα καιτο Πάσχα στην ελληνορθόδοξη εκκλησία, ο καθηγητής αναφέρει, ότι το άναμμα της λαμπάδας της Αναστάσεως μετο Άγιο Φως διασώζει δύο κυρίως χριστιανικές παραδόσεις: Πρώτον, το άναμμα της κανδήλας στην Ακολουθία του Εσπερινού και, δεύτερον, το άναμμα της καινούργιας φλόγας, που άναβε μόνο τις ημέρες του Πάσχα. Κατά τη διάρκεια του10ουκαιτου11ου αιώνα πίστευαν, ότι το φως «παράγεται» μεθαυματουργικό τρόπο. Την ίδια εκείνη περίοδο, στον Καθεδρικό Ναό της Ιερουσαλήμ ο πατριάρχης Ιεροσολύμων άρχισε να εισέρχεται στον Πανάγιο Τάφο και, αφού πρώτα προσευχόταν, έδινε στον αρχιδιάκονό τουτο Φως. Εκείνος μετη σειρά τουτο προσέφερε στον λαό. Αυτός είναι ο λόγος, που ακόμη και στις ημέρες μας το Φως από τον Πανάγιο Τάφο μεταφέρεται από εκεί στις υπόλοιπες Ορθόδοξες εκκλησίες. Έτσι, σε χιλιάδες Ορθόδοξους ναούς σε ολόκληρο τον κόσμο οι ιερείς παίρνουν το Φως από την «ακοίμητη κανδήλα», η οποία βρίσκεται πάνω στην Αγία Τράπεζα του ναού τους και συμβολίζει τον Τάφο του Κυρίου
[σ].
Αεροπορική άφιξη του Αγίου Φωτός στην Αθήνα συνοδεία του Έλληνα ΥφΥπΕξ (2013).
Έως το 1988 το Άγιο Φως έφτανε στηνΕλλάδαμε πλοίο μια βδομάδα μετά τοΜεγάλο Σάββατο. Το 1988, με πρωτοβουλία του ιδιοκτήτη ταξιδιωτικού πρακτορείου Ιάκωβου Οικονομίδη, στον οποίον αργότερα απονεμήθηκαν οι τίτλοι του «Μεγάλου Άρχοντα Ρεφερενδάριου» καιτου «Μεγαλόσταυρου», καισε συνεργασία μετον Θόδωρο Τσακιρίδη (μετέπειτα πρόεδρο τωνΟλυμπιακών Αερογραμμών) καιτον τότε έξαρχο του Πανάγιου Τάφου στην Αθήνα (και μετέπειτα πατριάρχη Ιεροσολύμων) Ειρηναίο ξεκίνησε η μεταφορά του Αγίου Φωτός στην Ελλάδα με αεροπλάνο αμέσως μετά την αφή τουστον Πανάγιο Τάφο με ειδική πτήση της Ολυμπιακής, τα έξοδα της οποίας κάλυπτε το ελληνικό κράτος. Η αεροπορική μεταφορά του Αγίου Φωτός γινόταν μετην ευθύνη ταξιδιωτικού γραφείου ως το 2002, οπότε την ανέλαβε τοελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών.[78] Κάθε χρόνο ο έξαρχος του Παναγίου Τάφου της Αθήνας παραλαμβάνει το ιερό ή «ανέσπερον» φως καιμε ειδική πτήση το μεταφέρει στην Αθήνα, όπου γίνεται η υποδοχή τουμε τιμές αρχηγού κράτους (από το 2001[79]) και έπειτα μεταφέρεται στηΜητρόπολη Αθηνών, καθώς καισε ένα μεγάλο αριθμό άλλων Μητροπόλεων.[εκκρεμεί παραπομπή]
Κατά καιρούς, και γύρω από τις ημέρες του Πάσχα, η μεταφορά του Αγίου Φωτός στην Ελλάδα γίνεται θέμα πολιτικής ή κομματικής αντιπαράθεσης. Το 2015, ο τότε βουλευτής τουΣΥΡΙΖΑΝίκος Φίλης σχολίασε αρνητικά το γεγονός ότι το Άγιο Φως γίνεται δεκτό με τιμές αρχηγού κράτους. Ταυτόχρονα έκανε το ίδιο σχόλιο καιγιατα λείψανα της Αγίας Βαρβάρας που μεταφέρθηκαν στο νοσοκομείο «Άγιος Σάββας» στην Αθήνα. [80]Το 2015 βουλευτές του ΣΥΡΙΖΑ είχαν θέσει το θέμα του κόστους μεταφοράς του Αγίου Φωτός. Ο υπουργός εξωτερικών Ν. Κοτζιάς απάντησε ότι η μεταφορά στις μητροπόλεις έγινε από ιδιωτική εταιρεία με δικά της έξοδα[81]. Το 2017 και άλλοι βουλευτές του ΣΥΡΙΖΑ έκαναν κριτική στη μεταφορά του Αγίου Φωτός ως "ψευδοθαύμα", αλλά σχολιάστηκαν αρνητικά από μέρος του Τύπου[82][83][84].
Το 2014 ο τότε βουλευτής του κόμματος «Το Ποτάμι» Νίκος Δήμου αποχώρησε από το κόμμα αφού εξέφρασε δημοσίως την άποψη που έχει γιατο Άγιο Φως (ότι είναι ειδωλολατρικό σύμβολο και πως «Όσο πλησιάζει το Πάσχα και σκέπτομαι πως πάλι θα ξοδέψουμε χρήματα γιανα φέρουμε το (δήθεν) Άγιο Φως καινατο υποδεχθούμε με τιμές αρχηγού κράτους, γίνομαι εμμανής αντικληρικός. Και υποθέτω πως το ίδιο θα γινόταν καιο Ιησούς, που από ότι ξέρουμε, δεν πίστευε σε ειδωλολατρικά σύμβολα – και μάλλον θα μοίραζε τα χρήματα στους φτωχούς»[85]Η άποψη τουΝ. Δήμου σχολιάστηκε αρνητικά από τον αρθρογράφο Τάκη Θεοδωρόπουλο, ο οποίος έγραψε ότι «έχει πολύ μεγαλύτερη σημασία για όλους μας να βρούμε τους δρόμους που αυτές οι εορτές, τα «ήθη καιτα έθιμα», μπορούν να εξευμενίσουν τον αγριάνθρωπο που κρύβουμε μέσα μας, έστω και υποκριτικά, από τονα ψάχνουμε νατα απομυθοποιήσουμε γιανα αποδειχθούμε ανώτεροι ή ευφυέστεροι αυτών[86]». Ως ετήσια ρουτίνα εξετάζει τα σχόλια του Νίκου Δήμου γιατο Άγιο Φως και τις «θηριωδίες του '21» ο αρθρογράφος Αντώνης Πανούτσος, και σχολιάζει αρνητικά την «ομοιομορφία μιας politically correct κοινωνίας καταπιεσμένης με υποτιθέμενες ευαισθησίες που πρέπει να σεβαστεί[87]».
Το Άγιο Φως μεταφέρεται και άλλα κράτη όπου υπάρχουν Ορθόδοξοι Χριστιανοί, όπως τη Γεωργία, την Ουκρανία, τη Ρουμανία, τη Ρωσία κ.ά.[88]Το 2017 για πρώτη φορά μεταβιβάστηκε και στις ΗΠΑμε πτήση από τη Μόσχα και παραδόθηκε σε τρεις Ορθόδοξες Εκκλησίες[89].
↑«some of his attendants had at last to cut a way for him with their swords through the dense ranks of the frantic pilgrims...soldiers killed a number of fainting wretches with their bayonets, and the walls were splattered with the blood and brains of men who had been felled, like oxen, with the butt ends of the soldiers' muskets[10]»
↑Το φαινόμενο αυτό λέγεται ακαΐα. Επειδή όμως το όλο θέμα αγγίζει τον ατομικό εσωτερικό κόσμο καιτο θρησκευτικό συναίσθημα κατά θέση και βαθμό δύναμης της πίστεως, η ακαΐα του Αγίου Φωτός δεν υπερασπίζεται ως βεβαία από το ίδιο το Πατριαρχείο αλλά επαφίεται στη πίστη του κάθε προσερχόμενου. Επίσης, το Άγιο Φως δενθα πρέπει να εκλαμβάνεται ως ιερό πυρ αλλά ως ιερό φως της εκθάμβου ανάστασης του Χριστού και της έκλαμπρης ανάτασης της αποκαθαρμένης ψυχής του πιστού.
↑ΟΔρ. Ιστορίας και Φιλοσοφίας των Θρησκειών Κωνσταντίνος Τσοπάνης, αναφέρει: «Σημαντικές πληροφορίες γιατην εκκλησία των Ιεροσολύμων της περιόδου εκείνης έχουμε από το «Οδοιπορικόν» της Αιθερίας (Peregrinatio Aetheriae), που συντάχθηκε περί το380καιτο οποίο περιλαμβάνει τις ταξιδιωτικές εντυπώσεις μιας Δυτικοευρωπαίας Χριστιανής προσκυνήτριας. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός πως η Αιθερία περιγράφει το ιδιόρρυθμο τελετουργικό που αναπτύσσεται στα Ιεροσόλυμα, αλλά δεν αναφέρεται καθόλου στο θαύμα της αφής του Αγίου Φωτός, γεγονός που σημαίνει ότι τότε μάλλον δεν διεξαγόταν, ή τουλάχιστον δεν είχε γίνει αντιληπτή από την προσκυνήτρια, η συγκεκριμένη τελετή[14]».
↑Ολόκληρη την επιστολή παραθέτει ο Χρύσανθος εκ Προύσης[18].
↑«Τhe celebration...drew men from many places and was accepted as the miraculous centre of the liturgical ceremonies...Guibert of Nogent examined the accounts of the miracle and declared that it was a genuine miracle[24]»
↑«The abbot of Verdun visited Jerusalem in 1026 and saw the New Fire descend onto the lamp...The Russian Abbot Daniel saw the Holy Fire with awe, and went forward to secure a spark from it for his own lamp. The significance of the miracle was...the symbolism of the Resurrection[24]».
↑«Peter the Venerable of Cluny, too, regarded the Holy Fire as being relevant to the Christian-Moslem polemic. He pointed out, writing on the eve of the Second Crusade, that the miracle had occurred in Jerusalem precisely during the five-hundred-year rule of the 'Saracens, enemies of God a sure proof of God's preference for Christianity over Islam
↑«An Icelandic pilgrim who visited Jerusalem in the middle of the century held a diametrically opposite view. He maintained that the Holy Fire had appeared just at the time the Christians were ruling the Holy City: 'The roof of the temple [of the Lord's sepulchre] is open to the church where the fire descends on Easter evening on the candles standing there, when Christian people rule the city[26]»
↑«Philip of Flanders especially, who had attended the miracle of the Holy Fire of Jerusalem, Easter 1178[15]»
↑«For those who continue to credit it as a miracle, the power this event imparts not only validates their conviction but relocates their confidence in a way that demolishes the tyranny of time and reproduces a vital sense of being present and therefore being a witness at a transcendent scene of divine glory that dismantles every human vanity, jealousy, and fear. To see, to feel, and to know, beyond human instruments or explanations...that death has been conquered is the real spark ignited in this ritual[33]»
↑«Among the rituals sanctified by tradition, perhaps the most stunning is the annual miracle of the Holy Fire
↑The Miracle of the Holy Fire (plate 28), which Hunt painted almost forty years after first seeing the ceremony in Jerusalem, is the most explicitly satirical, most Hogarthian of his pictures. For him the Easter Eve rite in the Church of the Holy Sepulchre represented the degeneration of authentic religious wonder into selfishness, superstition, and worse -- into mad frenzy and unchristian violence. [...] he came to paint this scene emblematic of institutionalized superstition [...][36]
↑Even worse, visitors, particularly the anti-Catholic British, questioned he authenticity of the site. [...] In a painting of the Miracle of the Holy Fire of 1892-1899, the Pre-Raphaelite artist William Holman Hunt lambasted the pious fraud of the Greek rite [...][37]
↑Εφραίμ των Ιεροσολύμων πατριάρχης οεξ Αθηνών, ερωτηθείς εν Βουκουρεστίω της Ουγγρο-Βλαχίας κατά το ,αψξθ' παρά τουτων έσω λόγου κατ' ιδίαν περί τουεν Ιεροσολύμοις επιταφίου εκείνου φωτός απεκρίνατο οι, ενδημούντων τοτηνικαύτα εκεί και ημών.—«Ως ειγε, φησιν, επ' εμοί ην, κατήργησα ανκαιτην εκείνου χειροποίητον μηχανουργίαν. Ουμην άλλα μακρώ προ τούτου καιο ιεροπρεπής εκείνος και αποστολικός ανήρ, οκαιτον βίον καιτον τρόπον καιτον λόγον φιλόσοφος, Αγάπιος λέγω ο Ιθακήσιος, περιστήσαν εντη νήσω Πάτμω τούς εντη σχολή μαθητάς, σχολαρχούντος εκείσε του αοιδίμου εκείνου καιεν ιερομονάχοις ηγιασμένου Γερασίμου, ώ και αυτός τοτηνικαύτα εμαθήτευον, υπετίθετο ημίν αναπείθειν πειράσθαι τους προσκυνήσεως χάριν αιρούμενους απιέναι εις Ιεροσόλυμα, δι' αυτόν τούτον τον ζωοδόχον του Κυρίου Τάφον εκείσε αποδημείν, κουχί διατο χειροποίητον εκείνο φως, ού καγώ, φησι, την δραματουργίαν αυτοψεί κατανοήσας, μικρού και κατελεύσθην υπό των εκείσε φωτοποιών, ως δήθεν κατάσκοπος[45]»
↑Ο Κοραής αναφέρει: «Μην πιστεύετε όσα λέγουν περί του αγίου φωτός. Το άγιον φως είναι πλάσμα ασεβές και αναίσχυντον [...], πλάσμα λατίνων μοναχών και φραγκοπατερικών γέννημα [...] Μηχανουργήματα λαοπλάνων ιερέων ταεξ ουρανού ψευδοκαταίβατα φώτα [...] όνειδος και αίσχος, στρατηγούμενον από θρασυτάτους θαυματοπλάστας [...] Μοναχοί, θρασύτατοι γόητες, επενόησαν το θαύμα του αγίου φωτός, διανα ενισχύσουν τον ηλίθιον ζήλον των προσκυνητών [...] Ξεκίνησε τον ένατο αιώνα [...] στα χέρια Δυτικών μοναχών... πέρασε στα χέρια των Ανατολικών την δωδεκάτην εκατονταετηρίδα [...] και έπραξαν βέβαια (πάλιν το λέγω) κακά υιοθετώντας το θαύμα των Δυτικών [...], διότι έπραξαν ό,τιθα έπραττε και κάθε άλλος κοσμικός, όστις κληρονομών πλούσιον εργαστήριον, δεντο κλείει, αλλά απεναντίας φροντίζει και τις πραμάτειες ν' αυξήσει και τους αγοραστές να πολλαπλασιάσει. [...] Το ψευδόθαυμα αυτό το πιστεύουν ολίγοι, ίσως τινές δια μωρίαν και άλλοι δι' αισχροκέρδειαν [...] Ουδέ ο Χρυσόστομος το επίστευεν ή μάλλον ουδέ το εγνώριζε, διότι, αν εις τον καιρόν του εθαυματουργείτο το άγιον φως, πώς ήτο δυνατόν να λέγη, ότι δέν εγίνοντο πλέον θαύματα;
↑Η αναφορά αυτή σήμερα έχει απαλειφθεί καιη ενότητα «Άγιο Φως» είναι κενή[57].
↑Το κείμενο του πρωτοπρεσβυτέρου του Οικουμενικού Πατριαρχείου κ. Γεώργιου Τσέτση εμφανίστηκε στο άρθρο «Θρύλος και πραγματικότητα γιατο Άγιον Φως» στην εφημερίδα Το Βήμα Παρασκευής 21 Απριλίου 2006[74].
↑Bertoniere Gabriel, The Historical Development of the Easter Vigil and Related Services in the Greek Church, Rome, 1972, σελ. 41
↑Ruth-Inge Heinze, The Nature and Function of Rituals, Fire from Heaven, Bergin & Garvey, 2000, σελ. 157
↑Curzon Robert, Visits to Monasteries in the Levant, Λονδίνο, 1849, σελ. 208-235, διαθέσιμο απόσπασμα από τηνΕγκυκλοπαίδεια Ποιος Ήταν Χριστιανός στου Άγιους Τόπους; (Encyclopedia Who Was a Christian in the Holy Land?), A. Mertens, εδώΑρχειοθετήθηκε 2016-03-04 στοWayback Machine..
↑Peters F. E., Jerusalem, The Holy City in the Eyes of Chroniclers, Visitors, Pilgrims, and Prophets from the Days of Abraham to the Beginnings of Modern Times, Princeton University Press, 1985, σελ. 575-576
↑ 15,015,1Helen Adolf, Visio Pacis, Holy City and Grail: An Attempt at an Inner History of the Grail Legend, Pennsylvania State University Press, 1960, σελ. 28
↑Jerusalem Pilgrimage 1099-1185, John Wilkinson, 1988/1998, Hakluyt Society, σελ. 142, 144. Διαθέσιμο το απόσπασμα στο ίντερνετ εδώ, στον ιστότοπο holyfire.org
↑Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα, τόμ. 60, εκδ. Δίας, Αθήνα 2004, λήμμα: Φουσέ της Σαρτρ
↑Foucher de Chartres, Chronicle of the First Crusade, Univ. of Pennsylvania, 1941, σελ. 70
↑ 24,024,1Benedicta Ward, Miracles and the Medieval Mind, Theory, Record, and Event, 1000-1215, University of Pennsylvania Press, 1987, σελ. 122
↑Ruth-Inge Heinze, The Nature and Function of Rituals, Fire from Heaven, Bergin & Garvey, 2000, σελ. 173
↑Amos Elon, Jerusalem, City of Mirrors, Kodansha International, 1995, σελ. 209
↑Canard, Marius. “LA DESTRUCTION DE L'ÉGLISE DE LA RÉSURRECTION PAR LE CALIFE ḤĀKIM ET L'HISTOIRE DE LA DESCENTE DU FEU SACRÉ.” Byzantion, vol. 35, no. 1, 1965, σ, 34-39. JSTOR
↑George P. Landow (2015). William Holman Hunt and Typological Symbolism. Λονδίνο: Routledge. σελίδες 54–55.
↑Robert Ousterhout (2012). «Is Nothing Sacred? A Modernist Encounter with the Holy Sepulchre». Στο: D. Fairchild Ruggles. On Location: Heritage Cities and Sites. Νέα Υόρκη/Λονδίνο: Springer. σελ. 137.
↑Four Paths to Jerusalem: Jewish, Christian, Muslim and Secular Pilgrimages, 1000 BCE to 2001 CE, Hunt Janin, 2002, McFarland & Company, σελ. 77.
Schein, Sylvia (2005). Gateway to the Heavenly City: crusader Jerusalem and the Catholic West (1099-1187). Aldershot, Hants, England ; Burlington, Vt: Ashgate Publishing. ISBN9780754606499.
Περί επιταφίου φωτός, διατριβή τουΝεόφυτου Καυσοκαλυβίτη, κώδικας 1457 της βιβλιοθήκης του πανεπιστημίου Αθηνών.
Καλοκύρης, Κωνσταντίνος Δ. (1999). Το Αρχιτεκτονικό Συγκρότημα του Ναού της Αναστάσεως Ιεροσολύμων καιτο θέμα του Αγίου Φωτός. University Studio Press. ISBN9789601207230. (Σύντομη επισκόπηση του έργου εδώΑρχειοθετήθηκε 2007-09-27 στοWayback Machine.), 1999.
Αλκιβιάδης Κ. Καλύβας, Η Μεγάλη Εβδομάδα καιτο Πάσχα στην ελληνορθόδοξη εκκλησία, Εκδ. Πουρναράς, ISBN 960-242-170-3, 1999.
Γεώργιος Μεταλληνός, Φωτομαχικά - Αντιφωτομαχικά, Το φως του Παναγίου Τάφου στον διάλογο Διαφωτισμού - Ορθοδοξίας, Εκδ. Κάτοπτρο, ISBN 960-7778-41-3, 2001.
Σκαρλακίδης Χάρης, Το θαύμα του Φωτός της Αναστάσεως στον Τάφο του Χριστού - Εβδομήντα ιστορικές μαρτυρίες. Ε΄έκδοση, Εκδόσεις "Ελαία" - ISBN 978-960-99255-9-4
.jpg)
