Το λήμμα παραθέτει τις πηγές του αόριστα, χωρίς παραπομπές.Βοηθήστε συνδέοντας το κείμενο με τις πηγές χρησιμοποιώντας παραπομπές, ώστε να είναι επαληθεύσιμο. Το πρότυπο τοποθετήθηκε χωρίς ημερομηνία. Γιατη σημερινή ημερομηνία χρησιμοποιήστε: {{χωρίς παραπομπές|15|11|2024}}
ΟΚάρλο Τζεζουάλντο (Carlo Gesualdo da Venosa, 8 Μαρτίου1566 – 8 Σεπτεμβρίου1613) ήταν πρίγκιπας της Βενόζακαι κόμης της Κόντσα. Ως συνθέτης είναι περισσότερο γνωστός από τα έντονα εκφραστικά μαδριγάλιακαιτα κομμάτια θρησκευτικής μουσικής όπου χρησιμοποιείται μία χρωματική γλώσσα πουδεν ακούστηκε ξανά μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα. Τοπιο γνωστό γεγονός της ζωής του είναι η βίαιη δολοφονία της πρώτης του συζύγου καιτου αριστοκράτη εραστή της όταν τους έπιασε επ' αυτοφώρω.
Ο Τζεζουάλντο ήταν γόνος αριστοκρατικής οικογένειας, στην οποία ανήκε η επαρχία της Βενόζα από το 1560. Ο θείος του, Κάρολος Μπορομέο, ήταν καρδινάλιος και αργότερα άγιος της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, ενώ η μητέρα του, Τζιρόλαμα, ήταν ανεψιά τουΠάπα Πίου Δ΄. Πιθανότατα γεννήθηκε στηΒενόζα, τμήματος του τότε Βασιλείου της Νάπολης· ελάχιστα είναι γνωστά γιατα πρώτα του χρόνια -ακόμη καιη χρονολογία γέννησής του τελεί υπό αμφισβήτηση. Άγνωστο είναι επίσης αν υπήρξε μαθητής ή συνάδελφος τουΠομπόνιο Νέννα, ωστόσο η αφιέρωσή τουστη μουσική έλαβε χώρα από νωρίς, μετον αποκλεισμό άλλων πεδίων ενδιαφέροντος. Μαθήτευσε με τους συνθέτες Giovanni de Macque, Scipione Dentice, Scipione Stella, Scipione Lacorcia, Ascanio Mayone, καθώς καιμετον λαουτίστα και ευγενή Ettorre de la Marra. Εκτός από λαούτο, έπαιζε κιθάρακαιτσέμπαλο.
Το 1586 νυμφεύεται την πρώτη του εξαδέλφη, Ντόνα Μαρία Ντ' Άβαλος, κόρη του Μαρκησίου της Πεσκάρα, η οποία δύο χρόνια μετά συνδέεται ερωτικά μετον Φαμπρίτσιο Καράφα, Δούκα της Άντρια. Ο δεσμός μένει κρυφός από τον Τζεζουάλντο για περίπου δυο χρόνια, όχι όμως και από τον κόσμο γενικότερα, ώσπου στις 16 Οκτωβρίου 1590 συμβαίνει το απονεννοημένο: ο Τζεζουάλντο βρίσκεται σε κυνηγετική εκδρομή καιτο ζεύγος συνευρίσκεται (με ανεπαρκή μέτρα προστασίας) στο Παλάτι Σαν Σεβέρο της Νάπολης. Επιστρέφοντας ο απατημένος σύζυγος τους βρίσκει εν περιπτύξει και τους δολοφονεί επιτόπου στο κρεβάτι. Κατόπιν, τοποθέτησε τα πτώματά τους στην είσοδο του παλατιού, σε κοινή θέα και, καθότι ευγενής, δεντου ασκήθηκε δίωξη. Θέλοντας να αποφύγει μια πιθανή βεντέτα με τους συγγενείς του Δούκα ή της γυναίκας του, διαφεύγει στο κάστρο τουστη Βενόζα, όπου και μένει μέχρι το τέλος της ζωής του.
Οι λεπτομέρειες της σφαγής σώζονται με κάθε ακρίβεια, χάρη στα πρακτικά μεταξύ μαρτύρων και αρχών· ανκαισε κάποια σημεία διαφέρουν, η πλοκή παραμένει αυτούσια, στην οποία εμπλέκεται το υπηρετικό προσωπικό του Τζεζουάλντο, πρόθυμο για κάθε εξυπηρέτηση. Χαρακτηριστικό είναι ότι η Μαρία μαχαιρώθηκε αρκετές φορές από τον σύζυγό της, ο οποίος κατά την πράξη φώναζε "δενθα ψοφήσεις; θα ψοφήσεις!". Οδε εραστής της, υπέκυψε σε αρκετά χτυπήματα με ξίφος, ένα εξ αυτών στο κεφάλι. Το πτώμα του βρέθηκε ντυμένο μετο νυχτικό φόρεμα της Μαρίας, ενώ τα ρούχα του ήταν αναίμακτα, πλάι στο αμαρτωλό κρεβάτι.
Ο φόνος πήρε μεγάλες διαστάσεις, αφηγήσεις του οποίου κυκλοφόρησαν σε έντυπα, αλλά καισε στιχομυθίες τουΤάσσο καθώς και άλλων ποιητών. Οι αναφορές της αστυνομίας παραμένουν ανατριχιαστικές, 400 χρόνια μετά, ενώ τα μετέπειτα γεγονότα διίστανται: φήμες λένε ότι ο Τζεζουάλντο σκότωσε καιτον δεύτερο γιό του (πηγή του 19ου αιώνα αναφέρει ότι κουνούσε το βρέφος γύρω από την κούνια του μέχρι να ξεψυχήσει), αμφισβητώντας την πατρότητά του, ενώ άλλες πηγές αναφέρουν τον επιπλέον φόνο του πεθερού του, ο οποίος θέλησε να πάρει εκδίκηση γιατην αδικοχαμένη κόρη του. Σε κάθε περίπτωση ο «φονιάς» κυκλοφορούσε ελεύθερος, πάντα με συνοδεία, μέχρι τη φυγή του.
Περί το 1594 ένας δεύτερος γάμος ήταν σε προετοιμασία, αυτή τη φορά μετη Λεωνόρα ντ' Έστε, ανιψιά του Δούκα Αλφόνσου Β΄. Ο Τζεζουάλντο επισκέφθηκε τηΦερράρα, έδρα τουΟίκου των Έστεκαι πολιτισμικό κέντρο όσον αφορά στη μουσική δραστηριότητα της Ιταλίας· το ενδιαφέρον του επικεντρώθηκε στομαδριγάλικαιτον, περίφημο για τους νεωτερισμούς του, συνθέτη Λουτσάσκο Λουτσάσκι. Κατά τη διετή παραμονή του εκεί, ευρισκόμενος ανάμεσα στην αφρόκρεμα των Ιταλών μουσικών, είχε την ευκαιρία να γράψει κάποια από ταπιο ριζοσπαστικά έργα του. Μέσα στο «αβάν-γκαρντ» κλίμα της Φερράρα, βρήκε την ευκαιρία να εκδώσει το πρώτο του βιβλίο με μαδριγάλια, καθώς καινα συνεργαστεί μετοconcerto delle donne, ένα γυναικείο φωνητικό τρίο, που ήταν περίφημο σε όλη την Ιταλία καιγια τις οποίες πολλοί συνθέτες έγραψαν μουσική.
Ο γάμος μετη Λεωνόρα τελέστηκε το 1597, οπότε και έφυγαν γιατην έδρα τουστη Βενόζα.
Μετην επιστροφή τουστο κάστρο του, αναδημιούργησε τις συνθήκες που γνώρισε στη Φερράρα: το μεγάλο του εισόδημα του επέτρεψε να μισθώσει μουσικούς, οι οποίοι τραγουδούσαν και έπαιζαν τη μουσική του. Έτσι συστάθηκε ένα μουσικό κέντρο, ωστόσο με μοναδικό σκοπό την ψυχαγωγία του ιδίου· οι έξοδοι ήταν σπάνιες καιο ίδιος δεν έβρισκε ευχαρίστηση σε τίποτα, παρά μόνο στη μουσική. Τα περισσότερα έργα αυτής της περιόδου εκδόθηκαν στη Νάπολη το 1603 και 1611, ενώ η αρμονία καιο βαθμός δυσκολίας τους αντικατοπτρίζει την αυτοεξορία του συνθέτη.
Η σχέση τουμετη νέα σύζυγο δεν ήταν καιη καλύτερη: κατηγορήθηκε για κακομεταχείριση καιη οικογένεια Έστε θέλησε το διαζύγιό τους. Η Λεωνόρα περνούσε μεγάλα διαστήματα μακριά του, μένοντας μετον αδελφός της στηΜόντενα. Ο Τζεζουάλντο της έστελνε πολλές απειλητικές επιστολές, εντούτοις η μεταξύ τους σχέση δεν βελτιώθηκε. Το 1600 πεθαίνει ο δεύτερος γιος από τον νέο του γάμο· πιθανολογείται ότι κατόπιν τούτου ο Τζεζουάλντο παρήγγειλε έναν μεγάλο πίνακα, στον οποίο απεικονίζονται ο ίδιος, η γυναίκα του, ο γιος τους καιο θείος του, Κάρλο Μπορομέο, περιβαλλόμενοι από αγγελικές μορφές.
Το υπόλοιπο της ζωής τουτο πέρασε υποφέροντας από κατάθλιψη. Το κατά πόσο αυτό σχετίζεται με τις Ερινύεςγια τους φόνους είναι αμφίβολο, ωστόσο σύμφωνα μετον Καμπανέλλα, σε γράμμα τουστηΛυώντο 1635, ο Τζεζουάλντο έβαζε τους υπηρέτες τουνατον δέρνουν καθημερινά, ενώ αλληλογραφούσε τακτικά μετον Καρδινάλιο Μπορομέο, ζητώντας επιτακτικά τα λείψανα του θείου του -Κάρλο-, πιστεύοντας ότι θατον βοηθούσαν να καταπολεμήσει την ψυχική του ανισορροπία καιθατου χάριζαν την άφεση γιατα εγκλήματα που είχε διαπράξει. Η κατάσταση αυτή αντικατοπτρίζεται ιδιαίτερα εμφανώς στη μελοποίηση τουΜιζερέρε, όπου αντιπαρατίθενται οι επίμονες επαναλήψεις μια μονοφωνικής ψαλμωδίας μετην διαπεραστικά χρωματική πολυφωνία, στη χαμηλή έκταση της φωνής.
Ο Τζεζουάλντο πεθαίνει απομονωμένος στο κάστρο του, στοΤζεζουάλντοτουΑβελλίνο, τρεις εβδομάδες μετά το χαμό του πρωτότοκου γιουτου Εμανουέλε, από τον πρώτο του γάμο. Ετάφη στο παρεκκλήσιο του Αγίου Ιγνατίου, της εκκλησίας του Gesù Nuovo, στηΝάπολη. Το μνήμα του καταστράφηκε από σεισμό του 1688 και κατά την επισκευή του ναού θάφτηκε κάτω από το πλακόστρωτο, μετην ταφόπλακα να σώζεται μέχρι σήμερα.
Ο ψυχικά βασανισμένος Τζεζουάλντο πιθανότατα βρήκε διέξοδο έκφρασης του πόνου του μέσω της μουσικής, η οποία πρωτίστως χαρακτηρίζεται από τα γλαφυρά κείμενα που μελοποίησε: τα περισσότερα μιλούν για ακραίες μορφές συναισθημάτων, όπως πόνος, αγάπη, θάνατος, αγωνίακαι παρόμοιες εκφράσεις που απαντώνται στην μελοποιημένη ποίηση των 16ουκαι 17ου αιώνων. Τα περισσότερα που μελοποίησε πιθανότατα γράφτηκαν από τον ίδιο και, ενώ η θεματολογία τους ήταν κοινή ανάμεσα στους μαδριγαλιστές της εποχής, στον Τζεζουάλντο βρίσκουν ένα ακραίο επίπεδο πραγμάτωσης. Η πειραματική του διάθεση, που αγνοεί τους κανόνες της αρμονίαςκαι υπερθεματίζει στη χρήση του χρωματισμού (αλλοιωμένες συγχορδίες, απότομες χρωματικές μετατροπίες κλπ), αποτελεί μοναδική ηχητική παρέμβαση ανάμεσα στους συνθέτες της Αναγέννησης, καιδεν επανεμφανίζεται στην ιστορία της μουσικής παρά στα τέλη του 19ου αιώνα.
Τα εξεδομένα του έργα χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες: θρησκευτικά, κοσμικά και οργανικά. Τα πλέον γνωστά θεωρούνται οι έξι τόμοι με κοσμικά μαδριγάλια (εκδ. 1594 - 1611), καθώς καιταTenebrae Responsoria, θρησκευτικά κομμάτια γιατο Μέγα Σάββατο, που μοιάζουν μουσικά μετα μαδριγάλια του, αλλά το κείμενο είναι από εδάφια της Αγίας Γραφής. Εκεί, η χρήση του ακραίου χρωματισμού είναι ιδιαίτερα εμφανής σε μέρη του κειμένου που αναφέρονται στα πάθη του Ιησού, ή την προδοσία του Ιούδα. Στα σωζόμενα χειρόγραφά του περιλαμβάνονται κάποιες από τις πιο χρωματικές συνθέσεις του, καθώς και έργα στο νεοεμφανιζόμενο τότε ύφος της μονωδίας. Αρκετά απ' αυτά γράφτηκαν την περίοδο της Φερράρας, για τις τρεις επαγγελματίες τραγουδίστριες καιτο σχήμα τους concerto delle donne.
Στο πρώτο του βιβλίο με μαδριγάλια, ο Τζεζουάλντο προσεγγίζει το ύφος των συγχρόνων του μαδριγαλιστών. Οι πειραματισμοί με αρμονικές αλυσίδες, διακροτήματακαι βίαιες ρυθμικές αντιθέσεις, αυξάνουν στα μετέπειτα βιβλία του, με απόγειο τα 5οκαι 6ο βιβλία του: στους τίτλους "Moro, lasso, al mio duolo" και "Beltà, poi che t'assenti" βρίσκουμε τηνπιο γωνιώδη έκφανση της αναγεννησιακής αβάν-γκαρντ. Πιθανολογείται ότι η μορφή τους ήταν σεπαρτιτούρα (και όχι σε συνηθισμένες γιατην εποχή πάρτες), ώστε οι εκτελεστές να αντιλαμβάνονται ευκολότερα τηναντιστικτική δομή, ενώ η πρόθεση του συνθέτη ήταν να εκτελούνται από ισάριθμες φωνές, εν αντιθέσει μετοσυνοδευόμενο μαδριγάλι, όπου κάποιες φωνές ηχούν ταυτόχρονα (ντουμπλάρονται) ή αντικαθιστώνται από μουσικά όργανα.
Ένα ακόμη χαρακτηριστικό της μουσικής του, είναι οι απότομες αλλαγές ρυθμικής αγωγής, όπου τα αργά μέρη, όπου τελούνται οιπιο απρόσμενες, χρωματικές αρμονικές συνδέσεις, ακολουθούνται από γρήγορα, διατονικά περάσματα, χωρίς βεβαίως συνδετικές γέφυρες. Σε κάποια χρωματικά μέρη, περιλαμβάνονται καιοι δώδεκα νότες μιας χρωματικής κλίμακας, ωστόσο διανεμημένες σε όλες τις συμμετέχουσες φωνές. Ο Τζεζουάλντο δείχνει επίσης να έχει αδυναμία στις συνδέσεις συγχορδιών με διάστημα τρίτης, όπως φαίνεται π.χ. στο"Moro, lasso", όπου ηΝτο δίεση μείζονα αντιπαραβάλλεται μετηΛα μείζονα.
Η φήμη του ως συνθέτης δεν είχε μεγάλη απήχηση όσο ζούσε και λίγοι επηρεάστηκαν από το έργο του, μεταξύ άλλων οΣιγκισμόντο ντ'ΊντιακαιοΑντόνιο Τσίφρα. Η μνήμη του αναβιωσε μόλις τον 20ό αιώνα και ενέπνευσε έναν αριθμό μουσικών, αλλά και λογοτεχνικών, θεατρικών και κινηματογραφικών έργων: μια νουβέλα τουΑνατόλ Φρανς, ένα διήγημα τουΧούλιο Κορτάσαρ καθώς καιμιαόπερατουΦραντς Χούμμελ. Επιπλέον, μια όπερα βασισμένη στον βίο του, έγραψε το 1995 ο Ρώσος συνθέτης Άλφρεντ Σνίτκε, ενώ οΙγκόρ Στραβίνσκι μετέγραψε το μαδριγάλι του "Beltà, poi che t'assenti", ως μέρος του μπαλέτου τουMonumentum pro Gesualdo (1960).
Στις μέρες μας, πολλά ακόμη από τα μαδριγάλια του έχουν μεταγραφεί για οργανικά σύνολα από τονΣαλβατόρε Σιαρρίνο, ενώ ο Αυστραλός Μπρετ Ντην τίμησε τη μνήμη του Τζεζουάλντο, μετο έργο Κάρλο, για ορχήστρα εγχόρδων, μαγνητοταινία και δειγματιστή (είδος συνθεσάιζερ, του οποίου η ηχοπαραγωγή βασίζεται σε ψηφιακά δείγματα ηχογραφήσεων). Ακόμη, μια αφαιρετική διασκευή για σύνολο δωματίου, με τίτλο "Tenebrae Super Gesualdo", έγραψε το 1972 ο Άγγλος συνθέτης Πήτερ Μάξγουελ Ντέιβις.
Το 1995, ο σκηνοθέτης Βέρνερ Χέρτσογκ γύρισε μια μικρού μήκους ταινία, με τίτλο Death for Five Voices (Θάνατος για πέντε φωνές). Το δοκιμιογραφικό φιλμγιατην τηλεόραση ZDF, αφηγείται τη ζωή καιτο έργο του Τζεζουάλντο, και πρωταγωνιστεί η Ιταλίδα τραγουδίστρια Μίλβα.
Τέλος, μιατζαζ εκδοχή της μουσικής του υπάρχει στον δίσκο "Gesualdo" (Splas(h) CDH 677.2, 1998), έργο του Ιταλού συνθέτη και ενορχηστρωτή Κορράντο Γκουαρίνο· ο δίσκος περιέχει μεταγραφές και διασκευές από τα βιβλία μαδριγαλίων 1, 4 και 6.
Annibale Cogliano: Carlo Gesualdo. Il principe l'amante e la strega. Napoli: ESI, 2005. ISBN 88-495-0876-X.
Annibale Cogliano: Carlo Gesualdo omicida fra storia e mito. Napoli: ESI, 2006. ISBN 88-495-1232-5.
Annibale Cogliano: Inventario - Centro Studi e Documentazione Carlo Gesualdo. Avellino: Elio Sellino Editore, 2004.
Salvatore La Vecchia, La Giostra del principe - Il dramma di Carlo Gesualdo (Prefazione di Ruggero Cappuccio), Atripalda (AV), Mephite Editore, 2010. ISBN 978-88-6320-063-8
The Concise Edition of Baker's Biographical Dictionary of Musicians, 8th ed. Revised by Nicolas Slonimsky. New York, Schirmer Books, 1993. ISBN 0-02-872416-X
Laszlo Passuth: "Madrigal", 2nd ed. Szepirodalmi Konyvkiado, Budapest, 1968: ISBN 963-15-1021-2
Η νουβέλα του Wesley Stace (2010), "Charles Jessold, Considered as a Murderer", βασίζεται σεμια φανταστική ιστορία ενός συνθέτη των αρχών του 20ού αιώνα, που υποτίθεται έχει διαπράξει φόνους ανάλογους μ' αυτούς του Τζεζουάλντο.
