Μαρξισμός ονομάζεται το ενιαίο σύστημα των φιλοσοφικών, οικονομικών και κοινωνικών ιδεών που θεμελιώνεται στα έργα τουΚαρλΜαρξκαιτουΦρίντριχ Ένγκελς. Η πολιτική θεωρία και πρακτική που απορρέει από τα έργα αυτά στηρίζει μία σοσιαλιστική αντίληψη γιατηνκοινωνίακαι αποσκοπεί στον Κομμουνισμό.
Το βασικό αντικείμενο του έργου τουΜαρξ είναι η μελέτη των αιτιών που γεννούν και διαμορφώνουν τον τρόπο παραγωγής, τις κοινωνικές τάξεις καιτην πολιτική υπόσταση κάθε ταξικής κοινωνίας καιπιο ειδικά του καπιταλισμού. Η οικονομία καιη πάλη των τάξεων αποτελούν γιατον μαρξισμό, την πραγματική μηχανή της ιστορικής διαδικασίας (ιστορικός υλισμός), η οποία καθορίζει άμεσα ή έμμεσα την εξέλιξη των κοινωνιών. Σημαντική φιλοσοφική αφετηρία τουΜαρξ είναι επίσης η θεώρηση του ανθρώπου όχι ως μεμονωμένου ατόμου με προκαθορισμένες ελευθερίες (κατά τοατομικιστικό πρότυπο τουφιλελευθερισμού), αλλά ως κοινωνικού ατόμου. Αυτή η αντίληψη είναι συνήθης ευρύτερα στον σοσιαλισμό.
Εναλλακτικοί ορισμοί που έχουν προταθεί από πολλούς συγγραφείς, χρησιμοποιούν τον όρο «μαρξικό» γιανα αναφερθούν στο φιλοσοφικό, οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό έργο που διατυπώθηκε από τονΜαρξ, καιτον όρο «μαρξιστικό» για οποιοδήποτε αντίστοιχο έργο στηρίχθηκε στονΜαρξ. Κατά αυτή την έννοια ορίζονται πολλοί Μαρξισμοί. Έτσι π.χ. ορίζεται ο «σοβιετικός μαρξισμός» ως το φιλοσοφικό/πολιτικό/ιδεολογικό ρεύμα που διαμορφώθηκε υπό την ηγεμονία τουΚΚΣΕκαι της Τρίτης Διεθνούς με κέντρο τηΣοβιετική Ένωση, ο «δομικός μαρξισμός» που προέρχεται κυρίως από το έργο τουΛουί Αλτουσέρ, τουΝίκου Πουλαντζάκαι άλλων στρουκτουραλιστώνκ.α.
Συχνά συναντάται ο όρος «κριτικός μαρξισμός» για μαρξογενή ρεύματα που διαφοροποιήθηκαν από τις δύο επικρατούσες μορφές του ιστορικού σοσιαλισμού του 20ου αιώνα, τονσταλινισμόκαιτησοσιαλδημοκρατία. Σ' αυτά συνήθως εντάσσονται ρεύματα με αφετηρία το έργο τουΛέον Τρότσκι ή ρεύματα με αναφορές στησχολή της Φρανκφούρτης, στο έργο τουΤόνι Κλιφκ.α. Θεωρητική αφετηρία τουδυτικού ή κριτικού μαρξισμού αποτελεί τόσο το έργο τουΓκέοργκ Λούκατς όσο καιτο έργο τουΑντόνιο Γκράμσι.
Άλλος όρος που χρησιμοποιείται από σύγχρονους συγγραφείς και πολιτικές οργανώσεις (στην Ελλάδα κυρίως από τοΝΑΡ) είναι ο όρος «μαχόμενος επαναστατικός μαρξισμός» (βλ. κομμουνιστική επαναθεμελίωση). Βασικά στοιχεία είναι: α. η προσπάθεια εξέλιξης της θεωρίας σύμφωνα με τις σημερινές συνθήκες ανάπτυξης και κρίσης της καπιταλιστικής κοινωνίας καιβ. Η αποτίμηση των επαναστάσεων του 20ού αι. καιτων καθεστώτων του λεγόμενου "υπαρκτού σοσιαλισμού" που προέκυψαν από αυτές τις επαναστάσεις.
Συνήθης επίσης είναι καιο όρος μαρξισμός-λενινισμός, που κατά πολλούς ταυτίζεται με τους όρους «σοβιετικός μαρξισμός» και «σταλινισμός»[εκκρεμεί παραπομπή]. Για όσους αυτοπροσδιορίζονται ως Μαρξιστές-Λενινιστές, πουστην Ελλάδα κύριος εκφραστής είναι τοΚΚΕ, ο όρος αποτελεί την πιστή εφαρμογή των λεγόμενων τουΜαρξ, όπως αυτά εμπλουτίστηκαν από τονΛένιν. Πρέπει να τονιστεί ότι ο χώρος του Μαρξισμού-Λενινισμού δεν πρέπει να συγχέεται μετον χώρο Μ-Λ (ή μ-λ) που από πολλούς θεωρείται χώρος που ανήκει στομαοϊκό ρεύμα. Το ρεύμα αυτό (Μ-Λ) (στην Ελλάδα βλέπε ταπολιτικά κόμματαΟΜΛΕ, ΚΚΕ(μ-λ), Μ-ΛΚΚΕ, ΚΟΕ, Χοτζέαςκ.λπ.) διαφοροποιείται από το επίσημο κομμουνιστικό κίνημα (άρα και από τον «επίσημο» μαρξισμό) μετά τον θάνατο τουΙωσήφ Στάλινκαιτη διαδοχή του από τονΝικήτα Χρουτσόφ.
Ο μαρξισμός εμφανίστηκε στη δεκαετία του 1840, από τη μία ως συνέπεια της ανάπτυξης της κοινωνικής σκέψης και επιστήμης, και από την άλλη ως απόρροια της ανάγκης γιατη θεμελίωση μιας κοσμοθεωρίας γιατο αναπτυσσόμενο προλεταριάτο. Ως κυριότερες ιδεολογικές πηγές του μαρξισμού θεωρούνται ο γαλλικός ουτοπικός σοσιαλισμός, ογερμανικός ιδεαλισμόςκαιη κλασική αγγλική πολιτική οικονομία. Ωστόσο οΜαρξ επιχείρησε συνειδητά να «αναποδογυρίσει» τον ιδεαλισμό τουΧέγκελ, διατηρώντας όμως τηδιαλεκτική μέθοδό του, καινατον αντικαταστήσει με έναν αυστηρό υλισμόπιο συμβατό μετονθετικισμό της εποχής του.
Ο διαλεκτικός και ιστορικός υλισμός στηρίζεται στην παραδοχή ότι η ύλη διαμορφώνει πρωταρχικά αλλά και επαναδιαμορφώνεται από το πνεύμα (συνείδηση). Η πρωταρχικότητα της ύλης έναντι της συνείδησης, έγκειται στο γεγονός ότι προηγείται χρονικά της δεύτερης και αποτελεί αναγκαίο όρο, πρώτα γιατην ύπαρξη της ζωής, και έπειτα της συνείδησης. Η ύλη είναι απαραίτητο συστατικό της ζωής καιη ζωή δεν υπάρχει χωρίς την ύλη. Το ανθρώπινο πνεύμα από την άλλη, δεν υπάρχει δίχως την ίδια την ύλη, δίχως τη ζωή. Το προβάδισμα της ύλης έναντι του πνεύματος σεμια σχέση αλληλεπίδρασης, είναι μια αδιαμφισβήτητη πραγματικότητα.
Ας το δούμε λίγο πιο προσεκτικά. Το φυσικό περιβάλλον ασκεί την επίδρασή τουστον άνθρωπο. Ο άνθρωπος όμως, δε δέχεται παθητικά τα ερεθίσματα αυτά, αλλά επενεργεί μετη σειρά τουστη φύση καιτη μεταβάλλει. Έτσι όμως μεταβάλλει τους υλικούς όρους της δικής του ζωής καισε τελική ανάλυση μεταβάλλει τον ίδιο τουτον εαυτό, τη συνείδησή του. Ο άνθρωπος δεν είναι μόνο ύλη ή μόνο συνείδηση (πνεύμα). Είναι καιτα δύο, μετην ύλη να προηγείται, εξαιτίας του γεγονότος ότι πρώτα ο άνθρωπος γεννιέται και μετέπειτα μεγαλώνοντας, αποκτά την ικανότητα τουνα σκέφτεται. Έχει ενδιαφέρον επομένως να δούμε πώς συνδέονται στην ιστορία μεταξύ τους αυτά τα δύο στοιχεία.
Όλη η ανθρώπινη ιστορία μέχρι τώρα έχει σαν βάση την προσπάθεια που καταβάλλει ο άνθρωπος τόσο γιατην επιβίωσή του, όσο καιγιατην κατανόηση του κόσμου πουτον περιβάλλει. Ο ιστορικός υλισμός δεχόμενος το προβάδισμα της ύλης έναντι του πνεύματος αλλά καιτην διαλεκτική σχέση μεταξύ αυτών τωνδυο χαρακτηριστικών του ανθρώπου, θεμελιώνει την ιστορική εξέλιξη, με βάση αυτή την διαλεκτική σχέση ύλης και πνεύματος, δηλαδή την σχέση ενότητας και αντιπαράθεσης μεταξύ τους.
Σύμφωνα μετονΜαρξη πραγματικότητα είναι υλική καιη εξέλιξη (συμπεριλαμβανομένης της εξέλιξης της ιστορίας και της κοινωνίας) έχει υλική βάση και αίτια. Το πνεύμα (η συνείδηση με άλλα λόγια) επενεργεί μετη σειρά τουστην υλική πραγματικότητα καιτην επαναδιαμορφώνει. Αυτή είναι ουσιαστικά η διαλεκτική σχέση που υπάρχει ανάμεσα στην ύλη καιτο πνεύμα.[1]
Κατά τονΜαρξτο σύνολο των υλικών κοινωνικο-οικονομικών συνθηκών αποτελούν την βάση ή αλλιώς (υπο)δομή (Unterbau)καιη αντανάκλαση της βάσης στην πνευματική, λόγια, ηθική ζωή, αποτελεί το εποικοδόμημα, ή αλλιώς υπερδομή (Überbau). Το σύνολο διανοητικών εννοιών, που είναι καθορισμένες στη συλλογική συνείδηση σεμια δεδομένη στιγμή, αποτελεί αυτό πουοΜαρξ ονομάζει ιδεολογία. Τα προβλήματα της ελευθερίας του ανθρώπου και της κοινωνικής εξέλιξης πρέπει να μελετηθούν σύμφωνα μετην υλική βάση της ύπαρξης των ανθρώπων.
Η ελευθερία καταργήθηκε από το σύστημα τουκαταμερισμού της εργασίας, στο οποίο το άτομο βλέπει νατου αποσπούν το προϊόν της εργασίας του. Αυτό οΜαρξτο χαρακτηρίζει ως αλλοτρίωση. Η χρησιμοποίηση μηχανών και μηχανημάτων στην παραγωγή θα μπορούσε να απελευθερώσει τον άνθρωπο. Η υπεραξία της εργασίας του, δηλαδή το προϊόν που παράγει το προλεταριάτο, καρπώνεται από την κοινωνική τάξη που εκμεταλλεύεται τις παραγωγικές του δυνάμεις. Ο εκάστοτε εργαζόμενος δουλεύει σε κάποιο εξειδικευμένο, συγκεκριμένο τμήμα της παραγωγής και είναι αποκομμένος από το προϊόν της εργασίας του. Δημιουργείται έτσι ένα προλεταριάτο το οποίο είναι ολοένα καιπιο εξαρτημένο και μίζερο. Όσο ο χρόνος εργασίας αυξάνεται (υπερωρίες, διεύρυνση ωραρίου) τόσο περισσότερο η εκμεταλλεύτρια κοινωνική τάξη κερδίζει εις βάρος του προλεταριάτου.[1]
Ο εργάτης δεν βλέπει απλά την αλλοτρίωση τουσε σχέση μετην εργασία του, αλλά επίσης βλέπει να υφαρπάζεται το προϊόν αυτής. ΟΜαρξ προσδιορίζει την υφαρπαγή αυτή μετη θεωρία της υπεραξίας. Η βιομηχανική διαδικασία προσφέρει στην πρώτη ύλη μια επιπλέον αξία, η οποία δημιουργείται από το κεφάλαιο (αγορά πρώτων υλών, μηχανών, εγκαταστάσεων) και κυρίως από την εργασία. Η υπεραξία όμως κατάσχεται πλήρως από το κεφάλαιο το οποίο δεν πληρώνει στον εργάτη παρά τα απολύτως απαραίτητα προκειμένου να συνεχίσει να παράγει καινα εργάζεται. Ο κόσμος της παραγωγής αποτελείται από άτομα που εκμεταλλεύονται και εκμεταλλευόμενους. Ο άνθρωπος αποξενώνεται όχι μόνο από το προϊόν της εργασίας του αλλά και από τους άλλους ανθρώπους. Η πηγή αυτής της αμοιβαίας εκμετάλλευσης είναι η ιδιοκτησία των μέσων που καθιστούν εφικτή την οικονομική παραγωγή (π.χ. εργοστάσια, χωράφια κλπ). Η κατάργηση αυτής της ατομικής ιδιοκτησίας καιη συλλογική διαχείριση των μέσων παραγωγής θα επέτρεπε στον άνθρωπο να επανακτήσει την πραγματική του φύση, δηλαδή την κοινωνική του ύπαρξη.
ΟΜαρξ αποδέχεται την έννοια της κοινότηταςπου δημιούργησε οΡουσώ, βασική του θέση όμως είναι ότι αυτή δεν αποτελεί ένα ενιαίο σύνολο ανθρώπων με κοινά ενδιαφέροντα. Η κοινωνία εμφανίζεται διαιρεμένη σετάξειςτων οποίων τα συμφέροντα αντικρούονται διαρκώς.
Στόχος κάθε τάξης είναι ο έλεγχος των μέσων παραγωγής. Η τάξη που τελικά το κατορθώνει αυτό είναι εκείνη που κυριαρχεί καιπου διαμορφώνει την κοινωνική υπερδομή (την ιδεολογία, την ηθική, το θεσμικό πλαίσιο) με τέτοιο τρόπο ώστε να συντηρεί την κυριαρχία της. Η διαδικασία ανταγωνισμού των τάξεων ονομάζεται πάλη των τάξεωνκαι ανώτερη μορφή ταξικής πάλης είναι ο πολιτικός αγώνας, η πάλη δηλαδή εναντίον της τάξης των εκμεταλλευτών ως συνόλου και της εξουσίας της σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής. Το ανώτερο στάδιο του πολιτικού αγώνα είναι η κοινωνική επανάσταση, που έχει ως καθήκον την αντικατάσταση των παλαιών παραγωγικών σχέσεων με καινούριες. Ο χαρακτήρας μιας επανάστασης καθορίζεται από το είδος των αντιθέσεων που λύνει και από το καθεστώς που εγκαθιδρύει. Το βασικό στην κοινωνική επανάσταση είναι το πρόβλημα του περάσματος της εξουσίας στα χέρια των εκπροσώπων των νέων παραγωγικών σχέσεων. Η κοινωνική επανάσταση δεν τελειώνει εδώ αλλά πρέπει να προχωρήσει στην οικοδόμηση των νέων παραγωγικών σχέσεων. Η οικοδόμηση αυτή γίνεται μέσα από συνθήκες ταξικής πάλης που εξακολουθεί να διεξάγεται και μετά την κατάκτηση της εξουσίας.
Ηπάλη των τάξεων βρίσκεται στη βάση της εξέλιξης της ιστορίας και της πολιτικής καιη ιστορία εκφράζεται μέσα από αυτή τη διαλεκτική διαδικασία. Με βάση αυτόν το συλλογισμό, οΜαρξ κάνει μία κριτική θεώρηση της ιστορίας και εντοπίζει τα παρακάτω στάδια στην εξελικτική πορεία της ανθρωπότητας. Τα στάδια αυτά δεν είναι απαραίτητα ιστορικά, ούτε αντιστοιχούν σε καθορισμένες χρονολογικές περιόδους για κάθε κοινωνία.
Στο πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα δεν υπάρχει ακόμα ατομική ιδιοκτησία αλλά ούτε και οργανωμένο οικονομικό σύστημα παραγωγής άρα δεν έχει συντελεστεί ακόμα ο διαχωρισμός τη κοινωνίας σε τάξεις το οποίο συνεπάγεται τημη χρησιμότητα της ύπαρξη του κράτους.Στο πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα,ο άνθρωπος δεν έχει ακόμα την ικανότητα μετασχηματισμού της φύσης γιατην κάλυψη των αναγκών τουκαι καθίσταται πλήρως εξαρτημένος από την φύση. Η τεχνολογική πρόοδος είναι μικρή και ως εκ τούτου η παραγωγικότητα της εργασίας είναι τόσο χαμηλή, πουδεν επιτρέπει να δημιουργηθεί κάποιο σημαντικό πλεόνασμα αγαθών από την αξιοποίηση της εργατικής δύναμης. Οκαταμερισμός της εργασίας είναι σχετικά απλός και στηρίζεται μόνο στο φύλο καιτην ηλικία.
Στην κοινωνία των δουλοκτητών, η οικονομία λειτουργεί με βάση την εργασία των δούλων. Οι δούλοι εργάζονται γιανα παράγουν υπεραξία/υπερπροϊόν. Η δουλεία εμφανίστηκε, όταν το επέτρεψαν οι συνθήκες. Μετην ανάπτυξη της αγγειοπλαστικής, της κτηνοτροφίας και της γεωργίας η παραγωγικότητα της εργασίας βελτιώθηκε καιγια πρώτη φορά μπορούσε να δημιουργήσει ένα ικανοποιητικό πλεόνασμα, τέτοιο, πουθα επέτρεπε σεμια προνομιούχο ομάδα στον καταμερισμό της εργασίας νατο ιδιοποιείται.
Σε αυτό το κοινωνικό σύστημα, υπάρχει οργανωμένη παραγωγική διαδικασία η οποία αναφέρεται κυρίως στη γεωργία καιτην κτηνοτροφία. Βασική παραγωγική δύναμη στην φεουδαρχία είναι οι δουλοπάροικοι μαζί με τους βιοτέχνες. Τα άτομα που έχουν στην κατοχή τους το μεγαλύτερο μέρος της γης και κατά συνέπεια ελέγχουν την παραγωγή (οιφεουδάρχες) είναι αυτοί που καρπώνονται το υπερπροϊόν και διευθύνουν τα φεουδαρχικά κράτη/κρατίδια. Το κράτος στη φεουδαρχία είναι απολυταρχικό καιμε διάφορους μηχανισμούς ασφαλείας (νόμοι, εκκλησία, ιππότες, κ.ά.) προστατεύει την άρχουσα τάξη των φεουδαρχών.
Μέσα από την εξέλιξη της ναυτιλίας, της τεχνολογίας καιτου εμπορίου, εμφανίζεται και σιγά σιγά ισχυροποιείται μια νέα κοινωνική τάξη, ηαστική τάξη. Καταπιεσμένη από τους φεουδάρχες, θα συγκρουστεί μαζί τους καιεν τέλει θα επικρατήσει. Η αστική τάξη, κοινωνικά κυρίαρχη πλέον, θα αναπαράξει τον ταξικό διαχωρισμό της κοινωνίας, εκμεταλλευόμενη την κοινωνική πλειοψηφία (εργατική τάξη και -ευρύτερα- λαός). Εξαιτίας του ανταγωνισμού τους οι καπιταλιστές μειώνονται αριθμητικά, ενώ οι εργαζόμενοι/προλετάριοι αυξάνονται διαρκώς, μεγαλώνοντας με αυτόν τον τρόπο τις πιθανότητες να συγκροτηθούν σε πολιτικό και κοινωνικό υποκείμενο, το οποίο θα μπορέσει να ανατρέψει τον καπιταλισμό καινα καταστήσει κυρίαρχες τις κομμουνιστικές σχέσεις τόσο στην παραγωγή όσο και ευρύτερα στην κοινωνία.
Στην εποχή τουοΜαρξ συμπέρανε ότι η εκμετάλλευση, η μιζέρια καιη ανέχεια των εργατών στο καπιταλιστικό σύστημα σε συνδυασμό μετην επιστημονική τεκμηρίωση της ρεαλιστικότητας της κομμουνιστικής κοινωνίας, οξύνει την ταξική πάλη, η οποία απαιτεί τη λύση της επανάστασης. Η κοινωνία που προκύπτει μετά την ανατροπή του καπιταλισμού, ελέγχεται από την εργατική τάξη καιτο λαό μέσω των εργατικών/λαϊκών θεσμών, τόσο στο επίπεδο της ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής όσο και ευρύτερα σε πολιτικό επίπεδο, αντικαθιστά τη «δικτατορία της αστικής τάξης» και ονομάζεται δικτατορία του προλεταριάτου.
Σήμερα, μετά την εμπειρία της κατάρρευσης των χωρών του λεγόμενου "υπαρκτού σοσιαλισμού", ορισμένες δυνάμεις του κομμουνιστικού κινήματος, αντί γιατον όρο "δικτατορία του προλεταριάτου", χρησιμοποιούν τον όρο "εργατική εξουσία/δημοκρατία", γιανα τονίσουν την ανάγκη αποφυγής της δικτατορίας ενός κόμματος πάνω στην εργατική τάξη, στο όνομα του κομμουνισμού.
Ηεργατική εξουσία/δημοκρατία παραπέμπει αφενός στην εξουσία της εργατικής τάξης καιτων σύμμαχων λαϊκών στρωμάτων επί της παραγωγής και ευρύτερα της κοινωνίας, ταυτόχρονα όμως τονίζει τον ουσιαστικά δημοκρατικό χαρακτήρα αυτής της εξουσίας σε αντιδιαστολή τόσο μετην αστική εξουσία, όσο καιμε τις χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού. Σε αυτές τις χώρες την εξουσία την ασκούσε στο όνομα του κομμουνισμού και της εργατικής τάξης η κομματική/κρατική άρχουσα τάξη (γραφειοκρατία) προς όφελός της καισε βάρος των εργαζομένων.
Τελικά η δικτατορία του προλεταριάτου «μαραίνεται» σταδιακά, το "εργατικό μισοκράτος" απονεκρώνεται, και κάθε ταξική διάκριση εξαφανίζεται. Οι κοινωνικές τάξεις (εργατική/αστική), προϊόν της καπιταλιστικής κοινωνίας, δεν υφίστανται πλέον. Έτσι, η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο καταργείται. Η οικονομική παραγωγή υποτάσσεται στις ανθρώπινες ανάγκες καιο άνθρωπος μαθαίνει ναζει αρμονικά μετη φύση και όχι ως κατακτητής όπως συμβαίνει σήμερα. Αυτή είναι η αταξική και χωρίς κράτος κομμουνιστική κοινωνία. Είναι η κοινωνία των "ελεύθερα συνεταιρισμένων παραγωγών".
Παναγιώτης Κονδύλης, Ο Μαρξισμός, ο Κομμουνισμός καιη Ιστορία του 20ου αιώνα, Τα Ιστορικά, τομ.11, τ/χ.20 (Ιούνιος 1994), σελ. 3-18
Παπαδόπουλος, Αντώνης, «Μαρξισμός και τέχνη». Διαβάζω 83 (1983), 45-50.
Vranicki, P., Ιστορία του Μαρξισμού. Α΄: Από τονΜαρξστον Λένιν. Β΄: Από την Τρίτη Διεθνή έως τις μέρες μας. Μετάφρ. Μυρσίνη Ζορμπά, εκδ. «Οδυσσέας», 2008³ (1976¹).
