ΟΜιχαήλ Κριτόβουλος (περί το1410 - περί το1470) ή Κριτόπουλος, γνωστός και ως Κριτόβουλος ο Ιμβριώτης, ήταν ιστορικός, λόγιος και αξιωματούχος κατά την Υστεροβυζαντινή περίοδο.
Γιατο βίο του διαθέτουμε ελάχιστες πληροφορίες. Πιθανότατα γεννήθηκε στηνΊμβρο,την πρώτη δεκαετία του 15ου αιώνα. Η σύνθεση της ιστορίας του μαρτυρεί την φροντισμένη παιδεία που έλαβε, μάλλον στην Κωνσταντινούπολη. Δεν ξέρουμε επίσης αν κατείχε στα χρόνια των Παλαιολόγων κάποιο αξίωμα στο νησί του.[4]Το1444τον συνάντησε στην Ίμβρο ο Ιταλός λόγιος και έμπορος Ciriaco de Pizzicoliκαι ενθουσιάστηκε μετην παιδεία του Κριτόβουλου[5], ο οποίος διατηρούσε φιλικές σχέσεις με πολλούς λόγιους της εποχής του (Ιωάννη Ευγενικό, Γεώργιο Αμιρούτζη, Θεόδωρο Αγαλλιανό[6]Ο Ciriaco de Pizzicoli τον χαρακτηρίζει doctus(λόγιο) καιnobilis(ευγενής) καιη μαρτυρία του πως τον βρίσκει εκεί, δεν σημαίνει πως ήταν μόνιμα εκεί εγκατεστημένος ή επισκέπτης.[7]
Ο ίδιος αυτοαποκαλείται στο χειρόγραφο του έργου τουΚριτόβουλος ο Ιμβριώτης, οCiriaco de Pizzicoli , τον αναφέρει Ερμόδωρο Μιχαήλ Κριτόβουλοκαιοτο χειρόγραφο του Ζαβίρα της Εθνικής Βιβλιοθήκης, Μιχαήλ Κριτόπουλλο Ίμβριο. Το βαφτιστικό του ήταν Μιχαήλκαιτο επώνυμο, Κριτόπουλλος, αλλά το άλλαξε προς το λογιότερο κατά τη συνήθεια της εποχής.[8]Το πρόσθετο όνομα Ερμόδορος είναι προϊόν της φαντασίας τουCiriaco de Pizzicoli , ενώ τουΚριτόβουλος σχετίζεται μετοτον Κριτόβουλο, τονγιοτου Κρίτωνα από τονπλατωνικό διάλογο[9].
Μετην αναγγελία της Άλωσης της Κωνσταντινούπολης το 1453, κι αφού οι εκπρόσωποι των Γενουατών Γκαττιλούζιο έφυγαν από το νησιωτικό σύμπλεγμα της Ίμβρου, ΛήμνουκαιΘάσουτο 1455, ανέλαβε ο ίδιος να οργανώσει καινα στείλει δικό του άνθρωπο στον αρχηγό του Τουρκικού στόλου Χαμζά Μπέη μαζί με δώρα, προκειμένου να εξασφαλίσει τα νησιά από κάθε κίνδυνο.Πράγματι πέτυχε ναμη διαφύγουν οι κάτοικοι της ΄Ιμβρου καιναμην καταληφθεί από τους Τούρκους το νησί, αλλά να δοθεί στονΠαλαμέντε Γκαττιλούζιο αντί διακοσίων δουκάτων το χρόνο. Μέχρι το1456δεν φεύγει από το νησί, ο Παλαμέντε πεθαίνει και περνά η διοίκηση του νησιού στον Κριτόβουλο, επειδή ο Μωάμεθ δεν ήθελε να δώσει το νησί στονγιοτου Παλαμέντε, Ντορίνο Β΄ Γκαττιλούζιο.[10]Το καλοκαίρι του1457ο πάπας Κάλλιστος Γ' έστειλε στόλο Βενετών στα νησιά της περιοχής με σκοπό να προκαλέσει εξέγερση, αλλά αφού δέχθηκε τον παπικό απεσταλμένο, τελικά δεν προσχώρησε στο κίνημά του.[11]Το χειμώνα του 1458-1459 διεξήγαγε διαπραγματεύσεις σχετικά μετην παράδοση της Λήμνου στους Τούρκους, την οποία κατείχαν οι Λατίνοι. Ο Κριτόβουλος όμως προσκάλεσε τον Δεσπότη του Μυστρά Δημήτριο Παλαιολόγονα απευθυνθεί στην Τουρκική πλευρά γιανα πάρει αυτός το νησί, όπως και τελικά πέτυχε αντί καταβολής ετήσιου φόρου.[12]Ο Κριτόβουλος διοίκησε την Ίμβρο μέχρι το καλοκαίρι του 1466 υπό την σουλτανική επικυριαρχία και όταν το νησί καταλήφθηκε από τους Βενετούς. [13] Μετά πήγε στην Κωνσταντινούπολη, όπου έζησε την πανώλη η οποία ενέσκηψε. Δεν γνωρίζουμε πότε, πού πέθανε και κάτω από ποιες συνθήκες.
Κυριότερο έργο του είναι ηΞυγγραφή Ιστοριών, γνωστό και ως Η ζωή του Μωάμεθ Β΄, στο οποίο περιγράφει την κατάκτηση της χερσονήσου του Αίμου από τους Οθωμανούςκαιτην περίοδο της βασιλείας του σουλτάνου Μωάμεθ Β', από το 1451 μέχρι το 1468. Αποτελείται από πέντε βιβλία, εκτων οποίων το πρώτο βιβλίο αρχίζει μετην άνοδο του Μωάμεθ Β' στην εξουσία και φτάνει ως την Άλωση (1451-1453). Στο δεύτερο βιβλίο (κατάληψη Αίνου, υποταγή των Σέρβων, ιταλική κατοχή της Λήμνου, της Θάσου, και της Σαμοθράκης) ο Κριτόβουλος παρουσιάζει γεγονότα τεσσάρων ετών (1453-1457) μέσα σε τρία: παραλείπει την ανεπιτυχή προσπάθεια των Τούρκων στη Σερβία το1454καιδεν διαχωρίζει τα έτη 6962 και 6963 από κτίσεως κόσμου. Στο τρίτο βιβλίο περιγράφει δύο εκστρατείες στην Πελοπόννησο και οριστική κατάκτηση της περιοχής (1457-1460), ενώ στο τέταρτο περιέχονται η άλωση της Σινώπης, της Τραπεζούντας από τους Τούρκους, η εξέγερση των Γετών (Βλάχων), η κατάληψη της Λέσβου καιη εκστρατεία κατά της Βοσνίας. (1460-1464). Τέλος, στο πέμπτο βιβλίο, έχουμε τη σύγκρουση μετη Βενετία, τη δεύτερη εκστρατεία κατά της Βοσνίας καιτην υποταγή των Βενετών. Ουσιαστικά «γράφει από τουρκική σκοπιά»[14]
Επειδή έγραψε καθαρά σύγχρονη ιστορία δεν έχει πηγές[15]και σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις στηρίχθηκε αποκλειστικά σε προφορικές και έμμεσες μαρτυρίες,[16]εκτός από αυτές στις οποίες συμμετείχε ενεργά ο ίδιος, δηλαδή στις πολιτικές ζυμώσεις που αφορούσαν τα νησιά του Αρχιπελάγους μετά την Άλωση.[17]Στη σύνταξη, τη μορφή καιτο ύφος μιμείται τονΘουκυδίδη. Χαρακτηριστική είναι η ενσωμάτωση των δημηγοριών τουΜωάμεθ Β', όλων στο πρώτο βιβλίο και καμίας κανενός άλλου στα υπόλοιπα βιβλία[18]
Χωρίς να αμφισβητείται το γεγονός πως μία τουλάχιστον ομιλία απηύθυνε οΜωάμεθ Β΄ ο Πορθητής προς το στρατό του[19], η σύγχρονη ιστορικοφιλολογική έρευνα θεωρεί της δημηγορίες αυτές, ως προς το περιεχόμενό τους, εφευρήματα του Κριτόβουλου. Με αυτές εξέφραζε τις σκέψεις του, κρίσεις τουκαι ερμηνείες τουγιατα γεγονότα αλλά και τους πρωταγωνιστές τους, [20], όπως για παράδειγμα για τους δυτικούς, των οποίων της συμβολή «[...]ζητεί να παρουσίαση όλως επουσιώδη και μηδαμινήν[...]»[21]
Άλλες επιδράσεις που έχει δεχθεί από τονΘουκυδίδη, αφορούν τη γλώσσα (χρήση της γενικής άστυ-άστεως, χρήση των συμφωνικών συμπλεγμάτων σσ αντί ττ, προτίμηση στα ρήματα σε -ω αντί σε -νυμι, ), τον τρόπο έναρξης του έργου του (Κριτόβουλος...συνέγραψε -Θουκυδίδης συνέγραψε), αντί μηνών χρησιμοποιεί εποχές.[22] Ολόκληρες φράσεις του είναι δάνειες (από μνήμης) από τον Θουκυδίδη.[23]Τη συμμόρφωσή τουμετο λόγιο πρότυπο της εποχής δείχνει καιοεξελληνισμός κάθε ονόματος κύριου ή απλής λέξης:(Αλβανοί=Ιλλυριοί, Ούγγροι=Παίονες, ο Γατελούζος τιμαριούχος της Λέσβου Dorino=Δωριεύς, το τουφέκι=τούφαξ)[24]
Επιδράσεις έχει δεχθεί και από τονΗρόδοτο, π.χ. στην περιγραφή της σύλησης της Κωνσταντινούπολης που θυμίζει της περιγραφή της σύλησης της Ερέτριας από τονΗρόδοτο. [25], από τονΑρριανό, στην περιγραφή της επίσκεψης από τονΜωάμεθ Β', της Τροίας κατά την οποία τιμά τους αρχαίους ήρωες, όπως καιοΜέγας Αλέξανδρος. Έτσι θέλει να δημιουργήσει ένα ηρωικό πορτρέτο του σουλτάνου, ανάλογο μ'εκέινα των ηρώων του αρχαίου ελληνικού κόσμου. [26]Τέλος το μοτίβο της αμοιβαίας εκδίκησης μεταξύ Ασίας και Ευρώπης είναι δάνειο από τονΗρόδοτοκαιτονΑρριανό[27]
Παρόλο που ακολουθεί στα παραπάνω τονΘουκυδίδη, εντούτοις ενσωματώνει το υπερλογικό στοιχείο στη αφήγησή του: θεοσημείες, που προηγούνται της Άλωσης, καιστον προφητικό-προεικονιστικό τους χαρακτήρα, σχετικά μετην επερχόμενη καταστροφή[28].Έτσι αναφέρεται σε πτώση εικονίσματος της Παναγίας από τα χέρια αυτών πουτην μετέφεραν στη διάρκεια μιας λιτανείας και αύξηση υπερφυσική του βάρους του όταν αποπειράθηκαν νατην σηκώσουν (θεωρήθηκε σημείο γιατην εγκατάλειψη της Πόλης από την Παναγία). Ξαφνική καταιγίδα, με βροχή, χαλάζι που ξέσπασε κατά τη διάρκεια της ίδιας λιτανείας (έκφραση θείας οργής).[29].
Μόνος αυτός, επίσης, παραδίδει την πληροφορία πως στα τέλη του1452και αρχές του1453 έγιναν σεισμοί στην περιοχή της Βυζαντινής πρωτεύουσας. Όμως δεν πρόκειται για πραγματικούς αλλά για μικρούς και ασήμαντους πουθα έγιναν αντιληπτοί από λίγους. Η συμπαράθεση του σεισμού εντάσσεται στομοτίβο της συσσώρευσης θεοσημειών στις σχετικές αφηγήσεις[30]
Σε κανένα σημείο της αφήγησης του Κριτόβουλου δεν αναφέρονται οι πολεμιστές του Μωάμεθ ως Τούρκοι, ούτε τους αποκαλεί βάρβαρους, ακόμα κι όταν περιγράφει τη λεηλασία της Κωνσταντινούπολης, ούτε γενικά με κάποιον άλλο εθνολογικό προσδιορισμό. Αποφεύγει κάθε απαξιωτική ή περιφρονητική αναφορά γιατο πολεμικό τους έργο, και παρουσιάζει μια σύμμετρη εικόνα για τις πολεμικές επιδόσεις των δύο αντιπάλων. Μόνο μέσα από τη σύγκριση που επιχειρεί ανάμεσα στις αλώσεις άλλων πόλεων από άλλους λαούς στο απώτατο παρελθόν, καισε εκείνη της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους, υπονοεί τηβαρβαρότητα. Στην αφήγηση της Άλωσης, μόνο, τους αποκαλεί πλήθος ξύμμικτον. Η απουσία κάθε εθνολoγικής, φυλετικής ή θρησκευτικής αναφoράς δηλώνει τη σηματοδότηση από τον Κριτόβουλο των Τούρκων ως δυνάμεων της ακοσμίας, της αταξίαςκαιτουχάους[31]
Η όλη στάση του Κριτόβουλου έχει ερμηνευθεί ποικιλότροπα: για κάποιους ιστορικούς η στάση του είναι αμφίσημη, «[...] τα γνωστά γεγονότα της ζωής τουκαιτο έργο του προδίδουν άλλοτε την αναξιοπρεπή δουλοπρέπειά τουκαι άλλοτε τον απροκάλυπτο πολιτικό του καιροσκοπισμό»[32]Το έργο του έχει διθυραμβικό χαρακτήρα γιατα επιτεύγματα του Οθωμανού σουλτάνου. Γι'αυτό και αποσιωπά σκόπιμα κάποια ιστορικά γεγονότα, «χωρίς να παραποιεί την ιστορική αλήθεια»[33]Τα γεγονότα που αποσιωπά για παράδειγμα είναι ότι ο Πορθητής έπνιξε τον αδελφό του ή την άτυχη εκστρατεία τουστοΒελιγράδι.[34]ή η προσβλητική αντιμετώπιση του κομμένου κεφαλιού του τελευταίου Βυζαντινού αυτοκράτορα όπως αναφέρει οΔούκας.[35]
Για άλλους πάλι ο Κριτόβουλος αντιπροσωπεύει τηντάση για συνεργασία μετον κατακτητή «ως τη μόνη εφικτή επιλογή» στις περιστάσεις που διερχόταν οι βυζαντινοί, καιγιανα αποτραπούν περισσότερες καταστροφές[36]. Ενώ σύγχρονοι Έλληνες ιστορικοί, όπως ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, προδιατέθηκαν αρνητικά απέναντί του, λόγω των τουρκόφιλων απόψεών του.[37]
Η πρώτη έκδοση του έργου δημοσιεύτηκε στοΠαρίσι, το 1870, στο έργο Fragmenta Historicorum Graecorum V 1, ενώ ακολούθησαν κριτικές εκδόσεις των V. Grecu (1963) και D. Reinsch (1983)[38].
↑Νικόλαος Ανδριώτης, «Κριτόβουλος ο Ίμβριος καιτο ιστορικό του έργο», Ελληνικά, τομ.2 (1929), σελ.194
↑Νικόλαος Τωμαδάκης, «Αι παρά Κριτοβούλω δημηγορίαι Μωάμεθ Β'», Αθηνά, τομ.56,(1952),σελ.62,63
↑Νικόλαος Τωμαδάκης, «Αι παρά Κριτοβούλω δημηγορίαι Μωάμεθ Β'», Αθηνά, τομ.56,(1952),σελ.65
↑Νικόλαος Τωμαδάκης, «Αι παρά Κριτοβούλω δημηγορίαι Μωάμεθ Β'», Αθηνά, τομ.56,(1952),σελ.65-68. Γεώργιος Ζώρας, «Αι τελευταίαι προ της Αλώσεως δημηγορίαι Κωνσταντίνου του Παλαιολόγου και Μωάμεθ του Πορθητού», Επιστημονική Επετηρίς της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών, τομ.9 (1958-1959), σελ.535, 538
↑Γεώργιος Ζώρας, «Αι τελευταίαι προ της Αλώσεως δημηγορίαι Κωνσταντίνου του Παλαιολόγου και Μωάμεθ του Πορθητού», Επιστημονική Επετηρίς της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών, τομ.9 (1958-1959), σελ.526, υποσ.2
↑Παναγιώτης Μαστροδημήτρης, «Εσωτερικές επιδράσεις του Θουκυδίδου επί του Κριτόβουλου», Αθηνά, τομ.65(1961), σελ.160-161, 163-167
↑Νικόλαος Ανδριώτης, «Κριτόβουλος ο Ίμβριος καιτο ιστορικό του έργο», Ελληνικά, τομ.2 (1929), σελ.188
↑Νικόλαος Ανδριώτης, «Κριτόβουλος ο Ίμβριος καιτο ιστορικό του έργο», Ελληνικά, τομ.2 (1929), σελ.187
↑Παναγιώτης Μαστροδημήτρης, «Εσωτερικές επιδράσεις του Θουκυδίδου επί του Κριτόβουλου», Αθηνά, τομ.65(1961), σελ.159, υποσ.2
↑Ηλίας Τσιπτσές, «Η κατάκτηση της Τραπεζούντας από τους Οθωμανούς μέσω των ιστορικών έργων του Κριτόβουλου καιτου Tursun Bey», Βυζαντιακά, τομ.26 (2007), σελ.239
↑Diether R. Reinsch, Φωτεινή Κολοβού, (μτφρ.), Κριτοβούλου του Ιμβρίου Ιστορία.εκδ. Κανάκη, 2005., σελ.555, υποσ.26
↑Νικόλαος Ανδριώτης, «Κριτόβουλος ο Ίμβριος καιτο ιστορικό του έργο», Ελληνικά, τομ.2 (1929), σελ.188.κεξ
↑Μανώλης Βαρβούνης, «Διηγήσεις περί θεοσημειών πριν από την Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως (1453)», Βυζαντινά, τομ.17, (1994), σελ.121-140
↑Στέφανος Ήμελλος, «Σεισμοί(;) προ της Αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως», Αθηνά, τομ. 83, (2002-2005), σελ.532
↑Ασπασία Παυλοπούλου, «Η αντιπαράθεση δύο κόσμων στις μαρτυρίες γιατην Άλωση», Βυζαντιακά, τομ.21 (2001), σελ.357-363
↑Ιωάννης Χασιώτης, «Τάσεις συνεργασίας Ελλήνων και Οθωμανών», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τομ.10 (1974), Εκδοτική Αθηνών, σελ.248
↑Ηλίας Τσιπτσές, «Η κατάκτηση της Τραπεζούντας από τους Οθωμανούς μέσω των ιστορικών έργων του Κριτόβουλου καιτου Tursun Bey», Βυζαντιακά, τομ.26 (2007), σελ.239 Ο Ράνσιμαν λέει γι' αυτόν: «Εκτός από τις περιπτώσεις κατά τις οποίες προφυλάσσει την υπόληψη του σουλτάνου, [η περιγραφή του] είναι έντιμη, απροκατάληπτη και πειστική», Στήβεν Ράνσιμαν, Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης, μτφρ.Νίκος Νικολούδης, εκδ.Παπαδήμας, Αθήνα, 2003, σελ.280
↑Γιώργος Πρίντζιπας, «Οι ιστορικοί της Αλώσεως», στο:(Ευάγγελος Χρυσός επιμ.)Η άλωση της Πόλης, εκδ.Ακρίτας, Αθήνα, 1994, σελ.96
↑Νικόλαος Ανδριώτης, «Κριτόβουλος ο Ίμβριος καιτο ιστορικό του έργο», Ελληνικά, τομ.2 (1929), σελ.195
↑Γιώργος Πρίντζιπας, «Οι ιστορικοί της Αλώσεως», στο:(Ευάγγελος Χρυσός επιμ.)Η άλωση της Πόλης, εκδ.Ακρίτας, Αθήνα, 1994, σελ. 91, Κωνσταντίνος Άμαντος, Σχέσεις Ελλήνων και Τούρκων από του ενδεκάτου αιώνος μέχρι του 1821, τομ.Α', εκδ.Ο.Ε.Σ.Β., Αθήναι 1955, σελ.99
↑Στήβεν Ράνσιμαν, Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης, μτφρ.Νίκος Νικολούδης, εκδ.Παπαδλημας, Αθήνα, 2003, σελ.280, υπόσ.300
Φωτεινή Κολοβού, Diether Roderich Reinsch, «Εισαγωγή»,Κριτοβούλου του Ιμβρίου Ιστορία. εκδ. Κανάκη, 2005, σελ.7-19
Ηλίας Τσιπτσές, «Η κατάκτηση της Τραπεζούντας από τους Οθωμανούς μέσω των ιστορικών έργων του Κριτόβουλου καιτου Tursun Bey», Βυζαντιακά, τομ.26 (2007), σελ.233-243
Γιώργος Πρίντζιπας, «Οι ιστορικοί της Αλώσεως», στο:(Ευάγγελος Χρυσός επιμ.), Η άλωση της Πόλης, εκδ.Ακρίτας, Αθήνα, 1994, σελ.63-97, ιδ.91-96
Ιωάννης Χασιώτης, «Τάσεις συνεργασίας Ελλήνων και Οθωμανών», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τομ.10 (1974), Εκδοτική Αθηνών, σελ.247-249
Στέφανος Ήμελλος, «Σεισμοί(;) προ της Αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως», Αθηνά, τομ. 83, (2002-2005), σελ.532
Στήβεν Ράνσιμαν, Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης, μτφρ.Νίκος Νικολούδης, εκδ.Παπαδήμας, Αθήνα, 2003,
Ασπασία Παυλοπούλου, «Η αντιπαράθεση δύο κόσμων στις μαρτυρίες γιατην Άλωση», Βυζαντιακά, τομ.21 (2001), σελ.347-374
Κωνσταντίνος Άμαντος, Σχέσεις Ελλήνων και Τούρκων από του ενδεκάτου αιώνος μέχρι του 1821, τομ.Α', εκδ.Ο.Ε.Σ.Β., Αθήναι 1955, σελ.99
Νικόλαος Τωμαδάκης, «Μιχαήλ Κριτόβουλος ο Ίμβριος», Περί αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως (1453), εκδ.Π.Πουρναράς, Θεσσαλονίκη, 1993, σελ.77-93
Νικόλαος Ανδριώτης, «Κριτόβουλος ο Ίμβριος καιτο ιστορικό του έργο», Ελληνικά, τομ.2 (1929), σελ.167-200
Herbert Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, τομ. Α΄, μτφρ. Κ. Συνέλλη, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 1991, σελ.358-364
Παναγιώτης Μαστροδημήτρης, «Εσωτερικές επιδράσεις του Θουκυδίδου επί του Κριτόβουλου», Αθηνά, τομ.65(1961), σελ.158-168
Γεώργιος Ζώρας, «Αι τελευταίαι προ της Αλώσεως δημηγορίαι Κωνσταντίνου του Παλαιολόγου και Μωάμεθ του Πορθητού», Επιστημονική Επετηρίς της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών, τομ.9 (1958-1959), σελ.510-538
Μανώλης Βαρβούνης, «Διηγήσεις περί θεοσημειών πριν από την Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως (1453)», Βυζαντινά, τομ.17, (1994), σελ.121-140
Νικόλαος Τωμαδάκης, «Αι παρά Κριτοβούλω δημηγορίαι Μωάμεθ Β'», Αθηνά, τομ.56,(1952),σελ.61-68