Ο Τριφιόδωρος ήταν ποιητής και γραμματικός από την Αίγυπτο που έγραψε στα Ελληνικά. Η χρονολόγησή του ποικίλλει μεταξύ 3ου και 5ου μ.Χ. αιώνα και πιστεύεται ότι καταγόταν από την Πανόπολι της Άνω Αιγύπτου (σήμερα Αχμίμ), δεδομένου ότι το όνομά του σημαίνει «δώρο της Τρίφιδος», μιας τοπικής θεότητας της Πανοπόλεως. Έγραψε διάφορα ποιητικά και γραμματικά έργα από τα οποία σώζεται μόνο η «Ἰλίου ἅλωσις», ένα επικό ποίημα σε 691 στίχους που αφηγείται το τέλος του Τρωικού Πολέμου.
Το όνομα του ποιητή εμφανίζεται επίσης με λανθασμένη ορθογραφία ως Τρυφιόδωρος. Η σύγχυση μεταξύ των δύο ορθογραφιών συνέβη ήδη από τον έκτο αιώνα μ.Χ. λόγω ιωτακισμού.
Πολύ λίγα είναι γνωστά για τη ζωή του Τριφιόδωρου, πέρα των δύο καταγραφών στη Βυζαντινή εγκυκλοπαίδεια Σούδα,[3] που φαίνεται ότι αναφέρονται στο ίδιο άτομο. Η Σούδα καταγράφει τον τόπο γέννησής του, ότι ήταν γραμματικός και επικός ποιητής, αλλά δεν αναφέρει το πότε έζησε. Παραδοσιακά είχε χρονολογηθεί στον πέμπτο αιώνα, διότι θεωρήθηκε ότι μιμήθηκε τα Διονυσιακά του Νόννου του Πανοπολίτη -ο οποίος χρονολογούνταν τότε στον τέταρτο ή πέμπτο αιώνα- και τον ίδιο τον Τριφιόδωρο τον μιμήθηκε ο Κόλουθος, που έζησε την εποχή του αυτοκράτορα Αναστασίου Α΄ (431-518). Ωστόσο, η δημοσίευση κατά την δεκαετία του 1970, ενός αποσπάσματος του παπύρου της Οξυρρύγχου,[4] που περιείχε τους στίχους 301–402 του έπους «Ἰλίου ἅλωσις» και χρονολογείται (ο πάπυρος) στον τρίτο ή στις αρχές του τετάρτου αιώνα,[5] κατέστησε πιθανότερη την τοποθέτησή του τοποθετήσουν στον τρίτο αιώνα (βλ. τις εκδόσεις Livrea, Gerlaud και Dubielzig).
Το παγανιστικό όνομα του Τρυφιόδωρου δεν μπορεί να θεωρηθεί ως απόδειξη ότι ήταν παγανιστής, και τίποτα στο ποίημά του δεν μας επιτρέπει να τον θεωρήσουμε Χριστιανό.
Οἱ δὲ Πολυξείνης ἐπιτύμβιον αἷμα χέαντες,
υῆνιν ἱλασσάμενοι τεθνειότος Αἰακίδαο
Τρωιάδας τε γυναῖκας ἐλάγχανον, ἄλλα τε πάντα
χρυσὸν ἐμοιρήσαντο καὶ ἄργυρον· οἷσι βαθείας
νῆας ἐπαχθήσαντες ἐριγδούπου διὰ πόντου
ἐκ Τροίης ἀνάγοντο μόθον τελέσαντες Ἀχαιοί.
Κ’ οι Αχαιοί, αφού έχυσαν της Πολυξένης το αίμα πάνω στον τάφο και καταπράυναν την οργή του νεκρού Αχιλλέα, μοιράστηκαν τις Τρωαδίτισσες, το χρυσάφι και το ασήμι. Τα φόρτωσαν όλα στα βαθιά πλοία κι αφήσανε την Τροία πλέοντας πάνω στην αγριεμένη θάλασσα, έχοντας πια τελειώσει τα έργα του πολέμου.
|
| «Ἰλίου ἅλωσις»
|
Το μόνο σωζόμενο έργο του Τρυφιόδωρου είναι το έπος «Ἰλίου ἅλωσις» που αποτελείται από 691 στίχους. Αφηγείται τα γεγονότα από τη σύλληψη του μάντη των Τρώων Έλενου έως τον απόπλου των ελληνικών στρατευμάτων μετά την άλωση της Τροίας.
Το ποίημα αρχίζει με επίκληση στην Καλλιόπη, την Μούσα της επικής ποίησης (στίχοι 1-5). Η αφήγηση αναφέρεται αρχικά στην δεινή θέση των δύο στρατών, των Ελλήνων και των Τρώων (στ.6-39). Έχουν και οι δύο εξουθενωθεί από τον δεκάχρονο πόλεμο και τις βαριές απώλειες. Τότε οι Έλληνες αιχμαλωτίζουν τον Τρώα μάντη Έλενο κι ακολουθώντας την συμβουλή του καλούν τον Νεοπτόλεμο, τον γιο του Αχιλλέα, να ενωθεί μαζί τους και να κλέψουν το Παλλάδιο από την Τροία (στ.40-56). Ακολουθεί μακρά περιγραφή της κατασκευής του Δούρειου Ίππου (στ.57-107). Στην συνέλευση των Ελλήνων ο Οδυσσέας πείθει τους πιο γενναίους μαχητές να κρυφτούν μαζί του μέσα στο άλογο, ενώ ο υπόλοιπος στρατός, προσποιούμενος ότι φεύγει οριστικά, θα είναι έτοιμος να ξαναγυρίσει την επόμενη νύχτα (στ.108-234). Το άλλο πρωί οι Τρώες αντικρύζουν το εγκαταλειμμένο στρατόπεδο και θαυμάζουν το ξύλινο άλογο (στ.235-257). Ο Σίνων εμφανίζεται ματωμένος και πείθει τον Πρίαμο να πάρει το άλογο μέσα στην ακρόπολη για να κερδίσει την εύνοια της Αθηνάς ώστε να μη βοηθήσει αυτή την επάνοδο των Ελλήνων (στ.258-303). ΟΙ Τρώες μεταφέρουν το άλογο και γκρεμίζουν οι ίδιοι τα ακατάλυτα με άλλον τρόπο τείχη (στ.304-357). Η Κασσάνδρα προσπαθεί να συνετίσει τους Τρώες αλλά ο Πρίαμος διατάζει να την περιορίσουν (στ.358-443). Με προτροπή της Αφροδίτης, η Ελένη πηγαίνει στον ναό της Αθηνάς όπου βρίσκεται το άλογο κι αρχίζει να φωνάζει τα ονόματα των γυναικών των κρυμμένων αρχηγών με την φωνή των ίδιων των γυναικών, ώστε να διεγερθούν οι αρχηγοί και να βγουν από το άλογο. Ένας από αυτούς, ο Άντικλος, είναι έτοιμος να απαντήσει αλλά ο Οδυσσέας πρόλαβε και τον έπνιξε. Η Αθηνά διατάζει την Ελένη να πάει στο δωμάτιό της και ν’ ανάψει μια δάδα που θα οδηγήσει τον ελληνικό στόλο πίσω στην Τροία (στ.454-498α). Ενώ οι Τρώες έχουν πέσει σε βαθύν ύπνο, οι θεοί εγκαταλείπουν την Τροία κ’ η Ελένη με τον Σίνωνα ανάβουν τις δάδες (στ.498β-521). Ο στόλος φτάνει, οι κρυμμένοι πολεμιστές βγαίνουν από το άλογο κι αρχίζει μια ατέλειωτη νύχτα μάχης γεμάτη δραματικά επεισόδια (στ.506-667). Το ποίημα τελειώνει την αυγή : οι Έλληνες, αφού έψαξαν για επιζώντες και λάφυρα, βάζουν φωτιά στην πόλη, θυσιάζουν την Πολυξένη για να εξευμενίσουν το πνεύμα του Αχιλλέα, φορτώνουν τα λάφυρα και φεύγουν. (στ.668-691).
Η Ἰλίου ἅλωσις αποτελεί μέρος της κατά την ύστερη αρχαιότητα αναβίωσης του έπους. Άλλα έργα της θεματολογίας ήταν τα «Τα μεθ' Όμηρον» του Κόϊντου Σμυρναίου (3ος μ.Χ.αι.), τα «Διονυσιακά» του Νόννου Πανοπολίτη (μέσα 5ου αι.), η «Ελένης αρπαγή» του Κόλουθου (περί το 500) και η «Ἔκφρασις» του Χριστόδωρου (αρχές 6ου αι., αποτελεί το δεύτερο βιβλίο της Παλατινής Ανθολογίας).
Στο έργο του αυτό ο Τριφιόδωρος φανερώνει βαθιά κατανόηση του Ομήρου και της φιλολογικής ερμηνείας των ομηρικών επών. Επί πλέον παραθέτει αποσπάσματα του Ησίοδου, του Πινδάρου, της ελληνιστικής ποίησης και του Βιργίλιου.
Εκτός από το «Ἰλίου ἅλωσις», οι καταχωρήσεις στη Σούδα[3] αποδίδουν στον Τρυφιόδωρο δύο ακόμη ποιήματα:
- «Μαραθωνιακά», στο οποίο πιθανότατα αφηγείται πώς ο Θησέας νίκησε τον ταύρο του Μαραθώνα.
- «Τὰ κατὰ Ἱπποδάμειαν», για κάποια με το όνομα αυτό (ενδεχομένως για την κόρη του βασιλιά Οινόμαου, ο οποίος σκότωνε όλους τους μνηστήρες της σε αρματοδρομίες έως ότου τον νίκησε ο Πέλοπας).
Η Σούδα αναφέρει επίσης δύο γραμματικά έργα του:
- «Ὀδύσσεια λειπογράμματος» που πιθανώς ήταν μια επαναγραφή της Οδύσσειας του Ομήρου όπου έλειπε ένα γράμμα από κάθε ραψωδία, το «α» από την ραψωδία α, το «β» από την ραψωδία β, και ούτω καθεξής κατά τον τρόπο του Νέστωρα του Λαρανδινού, ως λειπόγραμμα.
- «Παράφρασις τῶν Ὁμήρου παραβόλων», που πιθανώς ήταν μια μελέτη των πολυάριθμων και εκτενών παρομοιώσεων των Ομηρικών επών.
Η επιρροή του Τρυφιόδωρου έχει ανιχνευθεί στα «Διονυσιακά» του Νόννου του Πανοπολίτη (π.χ. Νόννος D. 25.306 και Τρυφιόδωρος 14), στην «Ελένης αρπαγής» του Κόλουθου (π.χ. Κόλουθος 195–198 και Τρυφιόδωρος 56–61), στο «Τα καθ' Ηρώ και Λέανδρον» του Μουσαίου (π.χ. Μουσαίος 140 και Τρυφιόδωρος 32) και στην «Έκφρασιν ναού Αγίας Σοφίας» του Παύλου του Σιλεντιάριου (π.χ. Παύλος ο Σιλεντιάριος 283 και Τρυφιόδωρος 631).[6]
- W. A. Mair (transl.), Oppian, Colluthus, Tryphiodorus (Loeb Classical Library of Cambridge: Harvard University Press, 1958) ISBN 0-674-99241-5
- Giuseppe Giangrande, Review: Tryphiodorus (The Classical Review, The New Series, Vol. 15, No. 3 Dec., 1965), pp. 282–283
- William Smith, Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology (Walton & Maberly, 1859), pp. 1177–1178
- J. F. W. Knight, Iliupersides (The Classical Journal, Vol. 26, No. 3/4 Jul. – Oct., 1932), pp. 178–189
- W. J. Jr. Jones, Trojan Legend: Who is Sinon? (The Classical Journal, Vol. 61, No.3 Dec., 1965), pp. 122–128
- M. Campbell (1985), Lexicon in Triphiodorum, Hildesheim
- F. J. Cuartero Iborra (1988), Trifiodor, La Presa de Troia, Barcelona
- U. Dubielzig (1996), Triphiodor, Die Einnahme Ilions, Tübingen
- B. Gerlaud (1982), Triphiodore, La Prise d’Ilion, Paris
- E. Livrea (1982), Triphiodorus, Ilii excidium, Leipzig
- L. Miguélez-Cavero (2013), Triphiodorus, The Sack of Troy: A General Introduction and a Commentary, Berlin
- Πλήρης και ενημερωμένη βιβλιογραφία υπάρχει στο sites.google.com
Σχετικά πολυμέσα