Turcja

Republika Turcji
*Türkiye Cumhuriyeti*
Godło	Flaga
	Dewiza: Yurtta Sulh, Cihanda Sulh. (Atatürk); (Pokój w Ojczyźnie, Pokój na Świecie)
	Hymn: Istiklâl Marsi; (Marsz niepodległości);
Ustrój polityczny	republika prezydencka
Konstytucja	Konstytucja Turcji
Stolica	Ankara
Data powstania	Turcja: 29 października 1923
Prezydent	Recep Tayyip Erdoğan
Powierzchnia	783 562 km²
Populacja (2017); • liczba ludności	; 82 835 090
• gęstość	104 os./km²
Kod ISO 3166	TR
Waluta	lira turecka (₺) (TRY)
Telefoniczny nr kierunkowy	+90
Domena internetowa	.tr
Kod samochodowy	TR
Kod samolotowy	TC
Strefa czasowa	UTC +3
Narody i grupy etniczne	Turcy 80–85%, Kurdowie 18%, Arabowie 2%
Język urzędowy	turecki
Religia dominująca	islam sunnicki
PKB (2023); • całkowite ; • na osobę	; 1 029,30 mld USD; 11 932 USD
PKB (PSN) (2023); • całkowite ; • na osobę	; 3 572,55 mld dolarów międzynar.; 41 412 dolarów międzynar.
	Położenie na mapie;
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Wiadomości w Wikinews
	Cytaty w Wikicytatach
	Hasło w Wikisłowniku
	Informacje w Wikipodróżach

Turcja (tur. Türkiye), Republika Turcji (tur. Türkiye Cumhuriyeti) – państwo położone w Azji Zachodniej na półwyspie Azja Mniejsza, a częściowo również w Europie Południowo-Wschodniej, ze stolicą w Ankarze. Graniczy w Europie z Bułgarią i Grecją, natomiast w Azji z Syrią, Irakiem, Iranem, Azerbejdżanem, Armenią i Gruzją. Część europejska – wschodnia Tracja – stanowi 3% powierzchni i oddzielona jest od części azjatyckiej Morzem Marmara oraz cieśninami Bosfor i Dardanele. Turcję od północy otacza Morze Czarne, od zachodu Morze Egejskie i Morze Marmara, a od południa Morze Śródziemne (nazywane w języku tureckim Morzem Białym). Republika Turcji została proklamowana w 1923 roku, poprzedzającym ją państwem było Imperium Osmańskie.

Geografia

Osobny artykuł: Geografia Turcji.

Tureckie wybrzeże od strony Morza Śródziemnego

Ukształtowanie poziome

Turcja leży na dwóch kontynentach: azjatyckim (w 97% powierzchni), w jego najdalej na zachód wysuniętej części, Azji Mniejszej (w regionie zwanym także niegdyś Anatolią) oraz europejskim (w 3% powierzchni), w regionie dawnej wschodniej Tracji na Półwyspie Bałkańskim. Rozciągłość południkowa wynosi ok. 500 km, natomiast równoleżnikowa ok. 1600 km. Kraj oblewa od północy Morze Czarne, od zachodu Morze Marmara i Morze Egejskie, a od południa Morze Śródziemne^[4]. Przylądek Baba, najdalej wysunięty na zachód punkt Azji Mniejszej, jest jednocześnie najdalej wysuniętym na zachód punktem całej Azji^[5]. Do Turcji należą również wyspy na Morzu Egejskim (m.in. Imroz i Bozca) oraz na Morzu Marmara (m.in. Marmara i Wyspy Książęce).

Ukształtowanie pionowe

Turcja pod względem ukształtowania powierzchni jest państwem wyżynno-górzystym. Obszar, na którym położona jest Turcja, cechuje się aktywnością sejsmiczną, co często powoduje tragiczne w skutkach trzęsienia ziemi. Niziny występują dość rzadko, głównie przy ujściach rzek oraz w europejskiej części kraju (Nizina Tracka) oraz na wybrzeżu śródziemnomorskim (największa na terenie Turcji Nizina Adana). Azja Mniejsza to region przeważnie wyżynny, z największą w Turcji Wyżyną Anatolijską (średnia wysokość 900–1500 m n.p.m., maksymalna 3916 m n.p.m. – Erciyes Dağı). Na wschód od niej rozciąga się Wyżyna Armeńska z najwyższym szczytem kraju Araratem (5165 m n.p.m.). Przy granicy z Syrią leży część wyżyny Al-Dżazira. Dwie pierwsze wyżyny otaczają od północy i południa równoleżnikowe młode łańcuchy górskie wypiętrzone w orogenezie alpejskiej: od północy, ciągnące się na długości 1000 km wzdłuż Morza Czarnego Góry Pontyjskie (najwyższy szczyt: Kaçkar Dağı, 3937 m n.p.m.), od południa natomiast, częściowo leżące również nad wybrzeżem Morza Śródziemnego góry Taurus (najwyższy szczyt: Kaldi Dag, 3756 m n.p.m.). W Taurusie Zachodnim licznie występują zjawiska krasowe. Na granicy z Irakiem ciągnie się pasmo Gór Kurdystańskich^[6]. W Turcji nie ma obszarów depresyjnych, najniższym punktem jest poziom morza (0 m n.p.m.).^[7].

Turcja podzielona jest na 7 regionów geograficznych, zróżnicowanych pod względem ukształtowania terenu i klimatu:

region Morza Czarnego
region morza Marmara
region Morza Egejskiego
region Morza Śródziemnego
region środkowej Anatolii
region wschodniej Anatolii
region południowo-wschodniej Anatolii

Granice

Turcja graniczy z 8 państwami. Długość granic lądowych wynosi 2627 km, linia brzegowa ponad 7200 km. Całkowita długość granic wynosi 9827 km, z czego na poszczególne państwa przypada:

Armenia – 268 km
Azerbejdżan (Nachiczewan) – 17 km
Bułgaria – 240 km
Gruzja – 252 km
Grecja – 206 km
Iran – 499 km
Irak – 331 km
Syria – 822 km

Miasta w Turcji

Osobny artykuł: Miasta w Turcji.

Największe miasta w Turcji według liczby mieszkańców (stan na 31.12.2019)^{[potrzebny przypis]}:

Lp.	Miasto	Prowincja	Liczba ludności
1.	Stambuł (İstanbul)	Stambuł	15 519 267
2.	Ankara	Ankara	5 639 076
3.	Izmir	Izmir	4 367 251
4.	Bursa	Bursa	3 056 120
5.	Antalya	Antalya	2 511 700
6.	Adana	Adana	2 237 940
7.	Konya	Konya	2 232 374
8.	Gaziantep	Gaziantep	2 069 364
9.	Mersin	Mersin	1 840 425
10.	Diyarbakır	Diyarbakır	1 756 353

Ustrój polityczny

Osobny artykuł: Ustrój polityczny Turcji.

Ustrój polityczny Turcji opiera się na Konstytucji Republiki Turcji z 1982, która głosi, że państwo tureckie jest niepodzielną, laicką, demokratyczną oraz socjalną republiką. Obecna ustawa zasadnicza, narzucona przez wojsko zaraz po zamachu wojskowym w 1980 roku, zapewnia armii rolę strażnika świeckiej, republikańskiej Turcji i przyznaje jej prawo do bezpośredniej interwencji w przypadku zagrożenia status quo. Kobiety w Turcji otrzymały czynne i bierne prawa wyborcze 5 grudnia 1934 roku. W roku 1935 kobiety stanowiły 4,6% posłów w parlamencie. Obecnie ustrój państwa jest w trakcie zmiany z systemu parlamentarnego na prezydencki. Poprawki nad konstytucją zostały przyjęte w kwietniu 2017 po referendum w Turcji w 2017 roku.

Naczelne organy państwa

Głową państwa jest prezydent wybierany przez obywateli na 5-letnią kadencję. W referendum 21 października 2007 r. Turcy opowiedzieli się za bezpośrednimi wyborami prezydenta i skróceniem jego kadencji do 5 lat, zmiany poparło ponad 70% głosujących^[8], i weszły one w życie w 2014 r. Kolejne referendum, wprowadzające zmiany w konstytucji odnośnie m.in. do sił zbrojnych i systemu sądownictwa, odbyło się 12 września 2010, w 30. rocznicę wojskowego zamachu stanu. Także tym razem głosujący zdecydowali o przyjęciu rządowych propozycji (57,8% głosów na tak).

Władzę ustawodawczą wykonuje jednoizbowy parlament – Wielkie Zgromadzenie Narodowe z 600 posłami^[9]. Członkowie parlamentu wyłaniani są w głosowaniu powszechnym przeprowadzanym co pięć lat.

Najwyższym organem sądowniczym jest Sąd Konstytucyjny złożony z 17 sędziów^[10].

16 kwietnia 2017 z inicjatywy prezydenta Recepa Tayyipa Erdoğana odbyło się referendum w sprawie zmiany ustroju państwa z parlamentarnego na prezydencki^[11].

Samorząd terytorialny

W Turcji istnieją struktury samorządu terytorialnego, którego organy pochodzą z powszechnych wyborów. W marcu 2019 odbyły się wybory do samorządu terytorialnego. Centralna Komisja Wyborcza unieważniła wówczas wyniki głosowania na burmistrza Stambułu (zwycięzcą był Ekrem İmamoğlu, przeciwnik rządzącej partii Recepa Tayyipa Erdoğana). Ponowne głosowanie zostało wyznaczone na 23 czerwca 2019^[12].

Podział administracyjny

Osobny artykuł: Podział administracyjny Turcji.

Turcja jest podzielona na 81 prowincji (tur. vilayet;il; l. mn. iller). Każda prowincja dzieli się na podprowincje (tur. ilçe; l. mn. ilçeler). Prowincje mają zazwyczaj nazwę miasta, które jest jego stolicą, wyjątek stanowią: Hatay (stolica Antiochia), Kocaeli (stolica Izmit) i Sakarya (stolica Adapazarı).

Paszporty

Paszporty w Turcji występują w różnych kolorach, które symbolizują różne rodzaje dokumentów^[4]:

Paszport turecki dla obywateli dorosłych: najczęściej występujący paszport, ma kolor bordowy lub bordowo-czerwony.
Paszporty dla dzieci: często mają kolor niebieski lub zielony, co odróżnia je od paszportów dorosłych.
Paszporty dyplomatyczne: mają kolor niebieski i są wydawane dla przedstawicieli dyplomatycznych i urzędników rządowych.
Paszporty służbowe: mają kolor zielony.

Kolory te pomagają w szybkim rozpoznawaniu rodzaju paszportu i określaniu jego przeznaczenia, co jest istotne w celu zapewnienia odpowiednich przywilejów i uprawnień podczas podróży oraz w innych sytuacjach życiowych.

Obywatele tureccy mają zapewniony bezwizowy wjazd do 70 krajów świata^[13].

Historia

Osobny artykuł: Historia Turcji.

Republika Turcji powstała po I wojnie światowej na gruzach Imperium Osmańskiego. Od XVIII wieku Imperium ulegało coraz większemu osłabieniu, a od roku 1821 niemożność pokonania greckiego powstania wyznaczyła początek nieodwracalnego rozkładu terytorialnego głównego trzonu imperium.

W 1908 wybuchła rewolucja młodoturecka, której celem była modernizacja przeżartego korupcją i zacofanego państwa^[14], jednak nie zahamowała ona tych procesów, które ostatecznie doprowadziły do częściowego rozbioru dokonanego po I wojnie światowej. Wiosną 1915 roku Turcy wraz z plemionami kurdyjskimi na terenie Armenii Zachodniej dokonali rzezi Ormian, Asyryjczyków i Greków pontyjskich, które w wielu krajach uznano za zbrodnię ludobójstwa. Między rokiem 1919 a 1922 toczyła się wojna grecko-turecka. 10 sierpnia 1920 w Sèvres pod Paryżem Turcja podpisała traktat pokojowy z państwami Ententy, na mocy którego Grecji m.in. przyznano większość terenów europejskich Turcji, zachodnie wybrzeże Półwyspu Anatolijskiego ze Smyrną. Armenii przyznano Kars, większą część Pontu z okręgiem Trapezunt (dzisiejszy Trabzon) i górę Ararat wraz z jeziorem Wan. Kemal Atatürk, przywódca ruchu narodowego (młodoturków), dążący do przywrócenia Turcji choć części terytoriów zabranych jej po I wojnie światowej, nie chciał pogodzić się z tym faktem i na podstawie Sojuszu o Wzajemnej Przyjaźni i Współpracy z RFSRR jesienią 1920 Turcja i Rosja Sowiecka dokonały agresji przeciwko Armenii. W 1923 miała miejsce wymiana ludności między Grecją i Turcją, w ramach której, kierując się kryteriami wyznaniowymi, a nie językowymi, przesiedlono do Turcji ok. 420 tys. osób wyznania muzułmańskiego, a do Grecji trochę mniej niż 1,5 mln osób wyznania prawosławnego, uwzględniając przy tym liczbę wcześniejszych wychodźców z okresu wojny. Turcy imigrowali głównie z rejonów wybrzeża Morza Egejskiego, wybrzeża Morza Czarnego oraz Kapadocji. W myśl umowy, liczne mniejszości tureckie pozostały na terenach greckiej i bułgarskiej Tracji Zachodniej.

24 lipca 1923 traktat w Lozannie zrewidował postanowienia terytorialne traktatu z Sèvres i zminimalizował ograniczenia suwerenności Turcji do kwestii demilitaryzacji i swobodnego przepływu cieśnin Bosfor i Dardanele, oraz demilitaryzacji pogranicza turecko-greckiego i turecko-bułgarskiego w Tracji. Traktat ten ustalił do dziś istniejące granice Turcji^[15].

Osobne artykuły: Traktat w Sèvres, Wojna grecko-turecka (1919–1922) i traktat w Lozannie.

Już wcześniej 1 listopada 1922 zniesiono sułtanat, a sułtan Mehmed VI opuścił kraj^[16]. 29 października 1923 roku proklamowano Republikę Turcji^[16]. 3 marca 1924 zniesiono kalifat^[17]. Pierwszym prezydentem został Mustafa Kemal, nazwany później Atatürkiem. Za jego sprawą przeprowadzano liczne reformy mające na celu europeizację Turcji^[18]: zmiana prawa cywilnego, handlowego i karnego, wprowadzenie alfabetu łacińskiego zamiast arabskiego, wprowadzenie kalendarza gregoriańskiego, wprowadzenie nazwisk. W 1934 r. przyznano kobietom bierne i czynne prawo wyborcze, rok później kobiety stanowiły 4,6% parlamentarzystów.

W okresie międzywojennym Turcja dążyła do rewizji niektórych niekorzystnych następstw traktatów kończących I wojnę światową. Na mocy traktatu z Lozanny Turcja odzyskała kontrolę nad terenami wschodniej Anatolii i Tracji oraz doszło do rewizji granicy z Armenią w zamian za zrzeczenie się roszczeń do terenów arabskich. W 1932 roku miało miejsce przyjęcie Turcji do Ligi Narodów, a na mocy konwencji z Montreux uzyskano zniesienie demobilizacji cieśnin czarnomorskich^[18].

Podczas ostatnich lat pokoju oraz w czasie II wojny światowej Turcja pomimo zachęt włączenia się do działań zbrojnych wysuwanych przez obie strony konfliktu pozostawała neutralna. Turcję łączył jednak z Francją i Wielką Brytanią traktat antywłoski. Jednocześnie od połowy lat 1930. państwo wydawało znaczny procent dochodów na zbrojenia, w szczególności rozwój floty i lotnictwa^[18]. Jednym z ważniejszych powodów nieprzystępowania do wojny były niekorzystne doświadczenia konsekwencji I wojny światowej, a w szczególności obawa przed Związkiem Radzieckim. Turcja przystąpiła do obozu aliantów i wypowiedziała wojnę Rzeszy Niemieckiej dopiero w 1945 roku.

Od 1952 roku Turcja jest członkiem NATO. Od 1974 okupuje część Cypru. O laickość państwa od samego jego początku dba armia. Dlatego też w Turcji dochodziło często do zamachów stanu (w 1960, 1971, 1980 i 1997 roku). Ten czwarty miał zresztą wyjątkowo łagodny przebieg i ograniczył się do zasugerowania partiom rządzącym oddania władzy. W 1984 roku rozpoczęła się zbrojna rebelia kurdyjska na czele z Partią Pracujących Kurdystanu^[19]^[20]. Ostatnia interwencja generalicji w sprawy polityki miała miejsce w pierwszej połowie 2007 roku, kiedy to wybuchł kryzys polityczny związany z niemożnością wyboru prezydenta przez Zgromadzenie Narodowe. W 2004 roku Unia Europejska zezwoliła Turcji na rozpoczęcie negocjacji w sprawie przystąpienia do UE^[21]; negocjacje rozpoczęto 3 października 2005 roku^[22]. Proces ten napotyka jednak szereg poważnych barier. Problemami są duża liczba mieszkańców Republiki Turcji oraz napięte stosunki dyplomatyczne między Turcją a Cyprem i (w mniejszym stopniu) Grecją.

Osobne artykuły: Stosunki Turcji z Unią Europejską, Państwa kandydujące do Unii Europejskiej i Konflikt kurdyjsko-turecki.

15 lipca 2016 doszło w Turcji do próby zamachu stanu^[23].

Gospodarka

Turcja jest jedną z dwudziestu największych gospodarek świata, na co wpływ ma głównie wielkość tego kraju. PKB na głowę mieszkańca wynosi około 9 tys. dolarów. Od czasów przejęcia rządów przez Partię Sprawiedliwości i Rozwoju i poradzenia sobie z kryzysem finansowym z roku 2001 Turcja znajduje się w fazie wyjątkowo dynamicznego wzrostu gospodarczego.

Rolnictwo

Turcja jest jednym z 6 całkowicie samowystarczalnych pod względem żywnościowym krajów świata. Rolnictwo wytwarza ok. 10% produktu krajowego brutto Turcji. Zatrudnienie w tym sektorze znajduje około 1/3 siły roboczej. W Turcji istnieje ponad 5 milionów gospodarstw rolnych. Jedynie 6% z nich ma powierzchnię większą od 20 ha. Turcja jest jednym z pięciu największych producentów: bawełny, soczewicy, cebuli, buraków cukrowych, tytoniu, pomidorów, arbuzów, jabłek, winogron, orzeszków pistacjowych, orzechów włoskich, oliwek oraz owczego mleka. Jest zarazem największym na świecie wytwórcą orzechów laskowych, moreli i fig. Obecnie sektor rolniczy wspierany jest przez rząd przy pomocy takich samych instrumentów, jakimi posługuje się Unia Europejska. Skala wsparcia jest również porównywalna.

Przemysł

Turcja posiada znaczne zasoby surowców mineralnych, zwłaszcza rud metali. Wydobycie rud żelaza (Divriği we wschodniej Anatolii), chromu (Seydişehir na południu kraju – Turcja należy do głównych światowych producentów chromu), boksytów, rud miedzi (Murgul), cynku i ołowiu. Z surowców energetycznych eksploatuje się węgiel brunatny (zachodnia Anatolia), węgiel kamienny (zagłębie Ereğli-Zonguldak) i ropę naftową w pobliżu granicy z Syrią (główny ośrodek Batman). Z surowców chemicznych wydobywa się: fosforyty, sól kamienną i siarkę. 39% energii elektrycznej dostarczają elektrownie wodne (największe Keban i Atatürk – zbudowane w 1992 na Eufracie), 61% węglowe i naftowe. Produkcja energii elektrycznej na 1 mieszkańca – 1296 kWh (2000). Do najstarszych i najlepiej rozwiniętych gałęzi przemysłu przetwórczego należą: przemysł spożywczy (cukrowniczy, mleczarski, tytoniowy) oraz włókienniczy i odzieżowy, wykorzystujące surowce krajowe. Od lat 60. rozwój hutnictwa żelaza (głównie ośrodki: Karabük, Ereğli), miedzi (Ergani, Stambuł) oraz aluminium, przemysłu maszynowego i zbrojeniowego, środków transportu (montownie samochodów, ciągników, budowa statków), sprzętu gospodarstwa domowego, chemicznych (m.in. produkcja nawozów sztucznych), cementowego i rafineryjnego (w portach dowozowych ropy naftowej: İzmit oraz w Batman). Powszechnie rozwinięte rzemiosło: dywany, biżuteria, wyroby metalowe, ceramika, wyroby skórzane. Największa koncentracja zakładów przemysłowych w regionie północno-zachodnim: Stambuł – Ereğli – Izmir, ponadto w rejonie Ankary i w południowo-wschodniej części kraju: Adana – Gaziantep–Antakya.

Turystyka

Osobny artykuł: Turystyka w Turcji.

Jedną z najszybciej rozwijających się gałęzi gospodarki Turcji jest turystyka. W 2015 roku Turcja była szóstym państwem na świecie pod względem liczby przyjazdów; kraj ten odwiedziło 39,478 mln turystów (0,8% mniej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie ponad 26,616 mld dolarów^[24].

Najwięcej turystów przyjeżdża z Niemiec, Rosji, Holandii, Francji, Belgii, Wielkiej Brytanii i Polski. Główne ośrodki turystyczne to: kurorty nad wybrzeżem Morza Egejskiego (Bodrum, Fethiye, Kuşadası) i Morza Śródziemnego (Antalya, Alanya, Side), a także Stambuł i Kapadocja oraz zabytki kultury antycznej: Troja, Milet, Efez, Hierapolis, Pergamon, Izmir, Aspendos i inne. Coraz popularniejsze stają się również kurorty górskie^[25].

Transport

Osobny artykuł: Transport w Turcji.

Sieć transportowa w Turcji jest w rozbudowie i obecnie obejmuje ok. 63 tys. km dróg o twardej nawierzchni, w budowie dalsze 1250 km autostrad – m.in. od granicy bułgarskiej do Ankary. Drogi łączą Turcję z Bułgarią oraz Syrią, Iranem i Irakiem. Europejską i azjatycką część kraju łączą 3 mosty na Bosforze, w tym 2 w Stambule.

Turcja posiada 8,4 tys. km linii kolejowych, w większości jednotorowych. W 2003 Tureckie Koleje Państwowe (TCDD) rozpoczęły program budowy linii wysokich prędkości. Pierwsza z nich o długości 533 km połączy Stambuł z Ankarą przez Eskişehir i skróci czas podróży z 6–7 godzin do 3,5. 29 października 2013 roku otwarto tunel kolejowy Marmaray pod Bosforem, będący projektem łączącym dwa odrębne systemy kolejowe: w europejskiej i azjatyckiej części Turcji w jedną całość^[26].

Lotniska w Stambule i Ankarze obsługują kilkadziesiąt międzynarodowych linii lotniczych. Tureckie linie lotnicze Turk Hava Yollari i Turk Hava Tasimaciligi obsługują loty krajowe. Narodowy przewoźnik Turkish Airlines. Loty zagraniczne obsługiwane są przez SunExpress.

Nośność floty handlowej – 7,1 mln DWT. Główne porty morskie (przeładunek powyżej 1 mln ton): Stambuł nad cieśniną Bosfor, Zonguldak, Ereğli i Samsun nad Morzem Czarnym, Izmir i Izmit nad Morzem Egejskim i Mersin, İskenderun nad Morzem Śródziemnym. Rozwinięta żegluga kabotażowa, połączenia promowe między europejską i azjatycką częścią kraju (na Bosforze), z Cyprem i wyspami greckimi (Rodos, Samos, Chios).

Związki zawodowe

Z tym tematem związana jest kategoria: Związki zawodowe w Turcji.

W Trucji funkcjonują cztery centrale związkowe, w których zrzeszona jest większość związków zawodowych:

Konfederacja Tureckich Związków Zawodowych (TÜRK-İŞ) – jest to najstarsza i największa centrala związkowa w Turcji;
Konfederacja Rewolucyjnych Związków Zawodowych Turcji (DİSK);
Konfederacji Tureckich Związków Zawodowych Sprawiedliwych Robotników (HAK-İŞ);
Konfederacja Związków Zawodowych Pracowników Publicznych (KESK)^[27]^[28].

Zwierzęta

Zwierzęta chowane na terenie Turcji to: bydło domowe, konie, kozy, osły i owce, jak również wielbłądy i bawoły.

Najpopularniejszą w Turcji rasą psa jest Kangal – wielki i silny pies pasterski. Najciekawszą rasą kotów są koty Van o białym futrze i różnokolorowych oczach – jednym zielonym, a drugim niebieskim.

Na wolności żyją w Turcji jelenie, szakale, rysie, dziki, wilki oraz rzadko – lamparty i niedźwiedzie.

Siły zbrojne

Osobny artykuł: Türk Silahlı Kuvvetleri.

Armia turecka jest szóstą armią świata i drugą co do wielkości w NATO (po armii USA). Liczy 823 tys. zawodowych żołnierzy. Według konstytucji armia stoi na straży świeckości państwa. W drugiej połowie XX wieku kilkukrotnie dokonywała zamachu stanu (ostatni raz w 2016), obalając przy tym rządy, które uznawała za zbyt islamskie. By wstąpić w jej szeregi trzeba mieć ukończone 20 lat. Według danych CIA Turcja przeznacza ok. 5% PKB na dozbrajanie armii.

Media

W Turcji istnieje nadawca publiczny Türkiye Radyo Televizyon Kurumu, który nadaje stacje telewizyjne, m.in. TRT 1, TRT Haber i TRT Türk, oraz rozgłośnie radiowe, np. Radyo 1, TRT FM, Radyo 3 i Radyo 4. Na terenie kraju działają także prywatne kanały telewizyjne, m.in. Show TV i NTV.

Demografia

Liczba ludności Turcji w latach 1961–2003

Struktura etniczna (2019)^[29]
Grupa etniczna	Język	Liczebność w tys.	Procent ludności
Turcy	Język turecki	57 235	68,6%
Kurdowie	Język kurmandżi i język turecki	15 047	18,0%
Zaza (2 grupy)	Język zazaki	1 919	2,3%
Arabowie libańscy	Dialekty syryjsko-palestyńskie języka arabskiego	1 243	1,49%
Kabardyjczycy	Język kabardyjski	1 164	1,4%
Persowie	Język perski	677	0,81%
Arabowie iraccy (2 grupy)	Dialekty mezopotamskie języka arabskiego	673	0,81%
Azerowie	Język azerski	584	0,7%
Arabowie syryjscy	Dialekty syryjsko-palestyńskie języka arabskiego	580	0,7%
Alewici	Dialekty syryjsko-palestyńskie języka arabskiego	548	0,66%
Jorukowie	Język gagauski	458	0,55%
Pomacy	Język bułgarski	372	0,45%
Grecy Pontyjscy	Język pontyjski	352	0,42%
Adygejczycy	Język adygejski	347	0,42%
Tatarzy krymscy	Język krymskotatarski	109	0,13%
Niemcy	Język niemiecki	52	0,06%
Chińczycy	Język chiński	42	0,05%
Brytyjczycy	Język angielski	38	0,05%
Rosjanie	Język rosyjski	36	0,04%
Holendrzy	Język niderlandzki	34	0,04%
Francuzi	Język francuski	30	0,04%
Amerykanie	Język angielski	25	0,03%

Według danych CIA World Factbook z lipca 2013 roku^[30], Turcję zamieszkiwało 80 694 485 ludzi (18. miejsce na świecie).

Struktura wieku

0–14 lat: 25,9% (mężczyźni 10 682 900 / kobiety 10 201 965)
15–24 lat: 17% (mężczyźni 6 979 955 / kobiety 6 703 689)
25–54 lat: 42,7% (mężczyźni 17 375 544 / kobiety 17 097 927)
55–64 lat: 7,9% (mężczyźni 3 189 731 / kobiety 3 169 450)
65 lat i więcej: 6,6% (mężczyźni 2 422 983 / kobiety 2 870 341)

Średnia wieku

ogółem: 29,2 lat
mężczyźni: 28,8 lat
kobiety: 29,6 lat

Przyrost naturalny: 1,16% (101. miejsce na świecie)

Wskaźnik urodzeń: 17,22 urodzeń / 1000 mieszkańców (110. miejsce na świecie)

Wskaźnik zgonów (śmiertelność): 6,11 zgonów / 1000 mieszkańców (162. miejsce na świecie)

Urbanizacja:

ludność miejska – 71,5% (2011 r.)
wskaźnik urbanizacji – 2,4% roczne tempo zmian (2010–2015 r.)

Oczekiwana długość życia w chwili urodzenia:

ogółem – 73,03 lat (126. miejsce na świecie)
mężczyźni – 71,09
kobiety – 75,07

Współczynnik dzietności: 2,1 dziecka / kobietę (110. miejsce na świecie)

Religia

Osobny artykuł: Religia w Turcji.

Struktura religijna kraju w 2010 roku według Pew Research Center^[31]^[32]:

islam – 98% (71 330 000)
brak religii – 1,2% (860 000)
chrześcijaństwo – 0,43% (310 000)
- prawosławie – 0,25% (180 000)
- protestantyzm – 0,11% (80 000)
  Widok na wykonany w stylu barokowym meczet Nuruosmaniye
- katolicyzm – 0,07% (50 000)
buddyzm – 0,05% (40 000)
judaizm – 0,03% (20 000)
inne religie – 0,3% (190 000).

Zobacz też

Przypisy

↑ Populacja Turcji wzrosła do ponad 82,8 mln https://www.dailysabah.com/turkey/2018/01/05/turkeys-population-increases-by-a-little-over-3-million-in-2017.
↑ Dane turkstatu.
↑ ^a ^b ^c ^d Dane dotyczące PKB na podstawie szacunków Międzynarodowego Funduszu Walutowego na rok 2023: International Monetary Fund: World Economic Outlook Database, April 2023. [dostęp 2023-05-20]. (ang.).
↑ ^a ^b Witold Korsak: Turcja. Bielsko-Biała: Wydawnictwo Pascal, 2008, s. 9. ISBN 978-83-7513-609-8.
↑ Baba, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2016-02-07] .
↑ Turcja. Warunki naturalne, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2016-03-12] .
↑ Turcja – Podstawowe informacje [online], Onet Podróże [dostęp 2016-03-02] (pol.).
↑ Dziennik Polska-Europa-Świat, 22.10.2007, s. 19.
↑ The Grand National Assembly of Turkey [online], global.tbmm.gov.tr [dostęp 2019-04-04] .
↑ Short history. constitutionalcourt.gov.tr. [dostęp 2016-07-19].
↑ Zakończyło się referendum w Turcji. „Na kartach są tylko dwie odpowiedzi, nie ma pytania”. gazeta.pl, 16 kwietnia 2017. [dostęp 2017-04-16].
↑ Ponowne wybory w Stambule. „Zwycięstwo opozycji będzie początkiem upadku partii Erdogana”. gazeta.pl, 23 czerwca 2019. [dostęp 2019-06-23].
↑ Türkiye Passport Dashboard | Passport Index 2024 [online], Passport Index - Global Mobility Intelligence [dostęp 2024-01-19] (ang.).
↑ Rewolucja młodoturecka. encyklopedia.interia.pl. [dostęp 2019-04-05].
↑ Jedynym wyjątkiem był przyłączony do Turcji w r. 1939 na mocy porozumienia turecko-francuskiego okręg Aleksandretty.
↑ ^a ^b Bernd Langensiepen, Ahmet Güleryüz: The Ottoman steam navy 1828-1923. Conway Maritime Press, 1995. s. 59 (ang.).
↑ caliph – Islamic title [online], www.britannica.com [dostęp 2023-10-30] (ang.).
↑ ^a ^b ^c Karolina WandaK.W. Olszowska Karolina WandaK.W., Towarzysz Niemiec, Sojusznik Anglii. Dylematy polityki tureckiej w drugiej połowie lat 30. XX wieku – Histmag.org [online], 22 kwietnia 2017 [dostęp 2017-04-22] .
↑ A Secret Relationship. niqash.org, 2008-08-08. [dostęp 2012-09-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-07-22)]. (ang.).
↑ Chronology of the Important Events in the World/PKK Chronology (1976-2006). niqash.org, 2006-08-08. [dostęp 2012-10-10]. (ang.).
↑ red. Bartosz Działoszyński, Iwona Swenson, Małgorzata Uba: Wielki Encyklopedyczny Atlas Świata. T. 9. Azja Środkowo-Zachodnia. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2006, s. 16. ISBN 978-83-01-14924-6.
↑ Negotating Framework EU-Turkey. European Comission (Luksemburg), 3 października 2005.
↑ Kto stoi za zamachem stanu w Turcji?. onet.pl, 16 lipca 2016. [dostęp 2016-07-16].
↑ UNWTO Tourism Highlights, 2016 Edition. UNWTO, 2016. s. 8. [dostęp 2016-10-04]. (ang.).
↑ Turcja: Dwa razy więcej zimowych turystów, potrzeba nowych inwestycji, dostęp z dn. 2 stycznia 2014 r.
↑ Tunel pod Bosforem. Stambuł spełnia marzenie Sułtana. [w:] rynek-kolejowy.pl [on-line]. 2013-10-31. [dostęp 2013-10-31].
↑ Turkey [online], etuc.org [dostęp 2024-08-20] (ang.).
↑ AlpkanA. Birelma AlpkanA., Trade Unions in Turkey 2022 [online], library.fes.de, 2022 [dostęp 2024-08-20] (ang.).
↑ Country: Turkey – People Groups. Joshua Project, 2019. [dostęp 2019-12-07]. (ang.).
↑ CIA: Turkey. [w:] CIA World Factbook [on-line]. 2013-11-05. [dostęp 2013-11-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-03-15)]. (ang.).
↑ Religious Composition by Country, in Percentages. The Pew Research Center. [dostęp 2014-06-25].
↑ Christian Population as Percentages of Total Population by Country. The Pew Research Center. [dostęp 2014-06-25].

Bibliografia

Jerzy Łątka: Kemal Atatürk. Ojciec Turków, Społeczny Instytut Historii i Kultury Turcji, Kraków 1994. ISBN 83-901448-0-8.
Krystyna Poznańska: Turcja stara i nowa, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1970
Stanisław Kałużyński: Tradycje i legendy ludów tureckich, Iskry, Warszawa 1986
Tomasz Wituch: Tureckie przemiany. Dzieje Turcji 1878-1923, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1980 ISBN 83-01-01698-1.
Jan Reychman: Życie polskie w Stambule w XVIII wieku, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1959
Lew Gumilow: Dzieje dawnych Turków, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1972
Franz Babinger: Z dziejów Imperium Osmanów, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1977
Bernard Lewis: Svijet Islama. Vjera. Narodi. Kultura. Jugoslovenska Revija, Vuk Karadžić, Belgrad 1979
Békési István: Törökország. Panoráma, Budapeszt 1983 ISBN 963-243-150-2 ISSN 0324-5888.
Μみゅー.А.Гасратян – С. Ф. Орешкова – Ю. А. Петросян: Очерки истории Турции. Главная Редакция Восточной Литературы – Издательство “Наука” – Москва-Moskwa 1983
Академия Наук СССР – Институт Востоковедения: Турецкая Республика. Москва” Наука” Главная Редакция Восточной Литературы 1990 ISBN 5-02-016949-8.
Մէվլան Զատէ Րիֆաթ։ Օսմանեան Зեղափոխթեան Մութ Ծալբերը եւ Իթթիհատի Հայաջինջ Ծրագիրները – Երեվամ (Erywań) “ԿՓՀ” 1990.
Ս.Կ. Խուդոյան: Արեվելահայ Դպրոցները 1830-1920 Թվականներին Ժամակագրությունը հավելյալ մանրամասներով – Երեվան (Erywań) “Լույս” 1987
Bohdan Gębarski: Morituri. Opowieść o 1915 r., Polskie Towarzystwo Ludoznawcze Oddział w Warszawie – Koło Zainteresowań Kulturą Ormian – Warszawa 1992
Зареванд։ Турция и Пантуранизм – Введение А. Н. Мандельштама – Париж (Paryż) 1930
Германские Иточникио Геноциде Армян – период Первой Мировой Войны – Ереван” (Erywań) Айастан” 1991
Дж. Киракосян: Западная Армения в годы Первой Мировой Войны – Издательство Ереванского Университета Епреван (Erywań) 1971
Дж. С. Киракосян: Младотурки перед судом истории. Ереван (Erywań), “Айастан” 1989
Ա.Հ. Հարությունյան Թուրքական ինտերվենցիան անդրկովկան կրիվվնները. Հայկական ՍՍՀ ԳԱ Հրատարակչություն Երեվան (Erywań) 1984

Linki zewnętrzne

[1] Populacja Turcji wzrosła do ponad 82,8 mln https://www.dailysabah.com/turkey/2018/01/05/turkeys-population-increases-by-a-little-over-3-million-in-2017.

[2] Dane turkstatu.

[IMF-3] Dane dotyczące PKB na podstawie szacunków Międzynarodowego Funduszu Walutowego na rok 2023: International Monetary Fund: World Economic Outlook Database, April 2023. [dostęp 2023-05-20]. (ang.).

[:1-4] Witold Korsak: Turcja. Bielsko-Biała: Wydawnictwo Pascal, 2008, s. 9. ISBN 978-83-7513-609-8.

[5] Baba, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2016-02-07] .

[6] Turcja. Warunki naturalne, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2016-03-12] .

[7] Turcja – Podstawowe informacje [online], Onet Podróże [dostęp 2016-03-02] (pol.).

[8] Dziennik Polska-Europa-Świat, 22.10.2007, s. 19.

[9] The Grand National Assembly of Turkey [online], global.tbmm.gov.tr [dostęp 2019-04-04] .

[10] Short history. constitutionalcourt.gov.tr. [dostęp 2016-07-19].

[11] Zakończyło się referendum w Turcji. „Na kartach są tylko dwie odpowiedzi, nie ma pytania”. gazeta.pl, 16 kwietnia 2017. [dostęp 2017-04-16].

[12] Ponowne wybory w Stambule. „Zwycięstwo opozycji będzie początkiem upadku partii Erdogana”. gazeta.pl, 23 czerwca 2019. [dostęp 2019-06-23].

[13] Türkiye Passport Dashboard | Passport Index 2024 [online], Passport Index - Global Mobility Intelligence [dostęp 2024-01-19] (ang.).

[14] Rewolucja młodoturecka. encyklopedia.interia.pl. [dostęp 2019-04-05].

[15] Jedynym wyjątkiem był przyłączony do Turcji w r. 1939 na mocy porozumienia turecko-francuskiego okręg Aleksandretty.

[gul-16] Bernd Langensiepen, Ahmet Güleryüz: The Ottoman steam navy 1828-1923. Conway Maritime Press, 1995. s. 59 (ang.).

[17] caliph – Islamic title [online], www.britannica.com [dostęp 2023-10-30] (ang.).

[:0-18] Karolina WandaK.W. Olszowska Karolina WandaK.W., Towarzysz Niemiec, Sojusznik Anglii. Dylematy polityki tureckiej w drugiej połowie lat 30. XX wieku – Histmag.org [online], 22 kwietnia 2017 [dostęp 2017-04-22] .

[PKK-19] A Secret Relationship. niqash.org, 2008-08-08. [dostęp 2012-09-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-07-22)]. (ang.).

[chronologia-20] Chronology of the Important Events in the World/PKK Chronology (1976-2006). niqash.org, 2006-08-08. [dostęp 2012-10-10]. (ang.).

[21] red. Bartosz Działoszyński, Iwona Swenson, Małgorzata Uba: Wielki Encyklopedyczny Atlas Świata. T. 9. Azja Środkowo-Zachodnia. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2006, s. 16. ISBN 978-83-01-14924-6.

[22] Negotating Framework EU-Turkey. European Comission (Luksemburg), 3 października 2005.

[23] Kto stoi za zamachem stanu w Turcji?. onet.pl, 16 lipca 2016. [dostęp 2016-07-16].

[24] UNWTO Tourism Highlights, 2016 Edition. UNWTO, 2016. s. 8. [dostęp 2016-10-04]. (ang.).

[25] Turcja: Dwa razy więcej zimowych turystów, potrzeba nowych inwestycji, dostęp z dn. 2 stycznia 2014 r.

[rynek-26] Tunel pod Bosforem. Stambuł spełnia marzenie Sułtana. [w:] rynek-kolejowy.pl [on-line]. 2013-10-31. [dostęp 2013-10-31].

[27] Turkey [online], etuc.org [dostęp 2024-08-20] (ang.).

[28] AlpkanA. Birelma AlpkanA., Trade Unions in Turkey 2022 [online], library.fes.de, 2022 [dostęp 2024-08-20] (ang.).

[29] Country: Turkey – People Groups. Joshua Project, 2019. [dostęp 2019-12-07]. (ang.).

[30] CIA: Turkey. [w:] CIA World Factbook [on-line]. 2013-11-05. [dostęp 2013-11-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-03-15)]. (ang.).

[31] Religious Composition by Country, in Percentages. The Pew Research Center. [dostęp 2014-06-25].

[32] Christian Population as Percentages of Total Population by Country. The Pew Research Center. [dostęp 2014-06-25].

[33] Uznawana przez 5 państw

[34] Uznawany przez 1 państwo

[35] Uznawana przez 5 państw

[36] Państwo in statu nascendi; Palestyńskie Władze Narodowe to tymczasowa struktura zarządzająca obszarem Strefy Gazy i częścią Zachodniego Brzegu do czasu uzyskania niepodległości przez Palestynę

[37] Uznawana przez 12 państw

[38] Obecnie okupowana przez Rosję.

[39] Naddniestrzańska Republika Mołdawska nie jest uznawana przez żadne w pełni suwerenne państwo.

[40] Republika Kosowa jednostronnie ogłosiła niepodległość, która jest uznawana przez 97 ze 193 państw członkowskich ONZ. Obecnie działa tam specjalna misja Unii Europejskiej – EULEX.

[41] Republika Kosowa jednostronnie ogłosiła niepodległość, która jest uznawana przez 98 ze 193 państw członkowskich ONZ.

[42] 22 lutego 2007 wchodził w skład UE jako integralna część Gwadelupy, ponownie jako część Unii od 1 grudnia 2009

[43] 22 lutego 2007 wchodził w skład UE jako integralna część Gwadelupy

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[A]

[B]

[C]

[D]

[E]

[F]

[A]

[B]

[A]

[A]

[B]

Państwa	Afganistan Arabia Saudyjska Armenia Azerbejdżan Bahrajn Bangladesz Bhutan Brunei Chiny Cypr Filipiny Gruzja Indie Indonezja Irak Iran Izrael Japonia Jemen Jordania Kambodża Katar Kazachstan Kirgistan Korea Południowa Korea Północna Kuwejt Laos Liban Malediwy Malezja Mjanma Mongolia Nepal Oman Pakistan Rosja Singapur Sri Lanka Syria Tadżykistan Tajlandia Timor Wschodni Turcja Turkmenistan Uzbekistan Wietnam Zjednoczone Emiraty Arabskie
Terytoria zależne	Akrotiri Brytyjskie Terytorium Oceanu Indyjskiego Dhekelia Wyspa Bożego Narodzenia Wyspy Kokosowe
Podmioty o ograniczonym uznaniu międzynarodowym	Abchazja^[A] Cypr Północny^[B] Osetia Południowa^[C] Palestyna (Autonomia Palestyńska)^[D] Republika Chińska (Tajwan)^[E]
Integralne części państw położonych poza Azją	Chios (część Grecji) Lesbos (część Grecji) Półwysep Synaj (część Egiptu) Sporady Południowe (część Grecji) Tuzła (część Ukrainy)^[F]

Państwa	Albania Andora Austria Belgia Białoruś Bośnia i Hercegowina Bułgaria Chorwacja Czarnogóra Czechy Dania Estonia Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Islandia Kazachstan Liechtenstein Litwa Luksemburg Łotwa Macedonia Północna Malta Mołdawia Monako Niemcy Norwegia Polska Portugalia Rosja Rumunia San Marino Serbia Słowacja Słowenia Szwajcaria Szwecja Turcja Ukraina Watykan Węgry Wielka Brytania Włochy
Terytoria zależne	Gibraltar (Wielka Brytania) Guernsey (Wielka Brytania) Jan Mayen (Norwegia) Jersey (Wielka Brytania) Svalbard (Norwegia) Wyspa Man (Wielka Brytania) Wyspy Owcze (Dania)
Podmioty o ograniczonym uznaniu międzynarodowym	Naddniestrze^[A] Kosowo^[B]

Państwa członkowskie	Albania Andora Armenia Austria Azerbejdżan Belgia Bośnia i Hercegowina Bułgaria Chorwacja Cypr Czarnogóra Czechy Dania Estonia Finlandia Francja Grecja Gruzja Hiszpania Holandia Irlandia Islandia Liechtenstein Litwa Luksemburg Łotwa Macedonia Północna Malta Mołdawia Monako Niemcy Norwegia Polska Portugalia Rumunia San Marino Serbia Słowacja Słowenia Szwajcaria Szwecja Turcja Ukraina Węgry Wielka Brytania Włochy
Kandydaci	Białoruś Kazachstan Kosowo
Obserwatorzy	Izrael Japonia Kanada Meksyk Stany Zjednoczone Stolica Apostolska
Byli członkowie Rady Europy	Rosja

Państwa członkowskie	Albania Armenia Azerbejdżan Bułgaria Grecja Gruzja Macedonia Północna Mołdawia Rosja Rumunia Serbia Turcja Ukraina
Państwa kandydujące	Cypr Czarnogóra
Obserwatorzy	Austria Białoruś Chorwacja Czechy Egipt Francja Izrael Niemcy Polska Słowacja Tunezja USA Włochy

Państwa członkowskie	Austria Belgia Bułgaria Chorwacja Cypr Czechy Dania Estonia Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Litwa Luksemburg Łotwa Malta Niemcy Polska Portugalia Rumunia Słowacja Słowenia Szwecja Węgry Włochy
Terytoria specjalne wchodzące w skład Unii na podst. art. 349 TFUE	Azory (port.) Gujana Francuska (fr.) Gwadelupa (fr.) Madera (port.) Majotta (fr.) Martynika (fr.) Reunion (fr.) Saint-Martin^[A](fr.) Wyspy Kanaryjskie (hiszp.)
Oficjalni kandydaci	Albania Czarnogóra Islandia Macedonia Północna Mołdawia Serbia Turcja Ukraina
Potencjalni i stowarzyszeni kandydaci	Bośnia i Hercegowina Gruzja Kosowo Maroko
Byłe państwa członkowskie UE	Wielka Brytania (1973–2020)
Terytoria, które wchodziły w skład EWG/UE	Algieria (1958–1962 jako de iure część Francji) Grenlandia (1973–1985) Saint-Pierre i Miquelon (1976–1985 jako departament zamorski Francji) Saint-Barthélemy^[B] (1.12.2009–31.12.2011)