Lenda

Mapa de Atanasio Kircher mostrando unha suposta localización do lendario continente da Atlántida.

Unha lenda é unha narración popular transmitida oralmente, que en moitos casos fixouse tras ser recollida por escrito, de aparencia histórica pero cunha maior ou menor porporción de elementos fantásticos de tipo mitolóxico ou seres ou poderes sobrenaturais. A diferenza dun conto, que o que busca é entreter e divertir ós oíntes, unha lenda ten un carácter máis trascendente e busca transmitir a cosmovisión dun grupo humano sobre determinados feitos ou lugares, cunha localización espacial e a miúdo tamén temporal.

Esta diferenciación entre lenda e conto é moitas veces unha construción intelectual, do colector, e existen autores, como Xosé Ramón Mariño Ferro, que destacan as grandes semellanzas entre algunhas lendas e algúns contos (os que chama marabillosos).

Descrición

Unha lenda está xeralmente relacionada cunha persoa -real ou imaxinaria- ou unha comunidade, ou cun monumento, un lugar ou un acontecemento, do cal se pretende explicar a orixe (lendas etiolóxicas). Unha das características das lendas é a súa presunción de veracidade, pois o narrador conta unha historia que cre auténtica. A miúdo agrúpanse en ciclos arredor dun deses temas. Por exemplo, o Ciclo Artúrico, ou o ciclo de lendas arredor de Robin Hood, do Cid Campeador etc.

O Galo de Barcelos

Conteñen case sempre un núcleo basicamente histórico, ampliado en maior ou menor grao con episodios fantásticos. A aparición destes pode depender de motivacións involuntarias, como erros, malas interpretacións (a chamada etimoloxía popular, por exemplo) ou esaxeracións, ou ben da acción consciente dunha ou máis persoas que, por razóns interesadas ou puramente estéticas, desenvolven o embrión orixinal. Cando unha lenda presenta elementos tomados doutras lendas falamos de contaminación.

Os etnógrafos constatan a ampla difusión destas narracións que poden aparecer, cunha estrutura case idéntica, en espazos xeográficos moi afastados, que introducen, loxicamente, variantes e matices locais diferenciadores. Un exemplo sería a lenda d'A cerva do pé branco que, segundo Bouza Brey, mostra claras coincidencias con lendas do ciclo artúrico que se poderían ter difundido en Galicia a través de peregrinos. Outro exemplo, a Lenda do Galo de Barcelos, calcada á lenda da galiña que cantou despois de asada de Santo Domingo de la Calzada (A Rioxa).

Conceptos relacionados

• Fábulas: as lendas que exceden os límites do que se pode considerar "realista" chámanse fábulas. Así o estilo de Esopo de animais que falan trátase de fábulas e non de lendas. A parábola do "Fillo pródigo" sería unha lenda se se atribuíse a un pai histórico concreto.

Martirio do papa Clemente I na Lenda dourada

• Haxiografías: as lendas poden transmitirse ben oralmente, de persoa a persoa ou ben como texto escrito. As lendas das vidas dos santos, entre as que destacan a Lenda dourada, de Santiago de la Vorágine, inclúen unha serie de "vidas" ou narracións biográficas instrutivas, ligadas ao calendario litúrxico da Igrexa católica. Preséntanse como historias de santos, porén, a profusión de milagres así como o contexto acrítico no que se desenvolven, outórganlle características de haxiografía e non de lenda segundo a acepción actual de lenda, aínda que esta fose a acepción orixinal. Unha lenda pode interpretarse segundo as consecuencias ontolóxicas e tratarse como un mito. Á explicación da orixe dos mitos como antigas lendas históricas dáselle o nome de "evemerismo", relacionado con Evémero.
• As teorías da conspiración: son similares ás lendas en tanto que o seu fundamento é unha conspiración secreta que parece plausible, aínda que totalmente indemostrable, que explica e liga en base a tal patrón conspirativo unha serie de acontecementos que doutro xeito serían totalmente inconexos.
• Os hoax ou "lendas virtuais", están caracterizados por unha linguaxe tipicamente marcada pola énfase no carácter de emerxencia, na gravidade ou na urxencia do feito, alén do ton emocional ou sensacionalista usados tentando seducir o lector e, incluso, a típica e insistente chamada a que sexa lida polo máximo número posible de persoas. Estes atributos, que moitas veces se tornan máis evidentes que as propias informacións da mensaxe, se foren ben observados, permitirán distinguir facilmente un hoax dunha mensaxe honesta.

Galicia

Os investigadores do Seminario de Estudos Galegos foron os primeiros en estudar cientificamente as lendas galegas.Seguindo o seu ronsel traballaron outros investigadores como Leandro Carré, Enrique Chao Espina ou Xesús Taboada Chivite.

Vicente Risco realizou en 1928 unha clasificación das lendas galegas en tres tipos principais:

Santa Mariña, en Ribasar (Rois)

• Lendas de carácter etiolóxico: aquelas destinadas a explicar a orixe dun feito, un lugar, un accidente xeográfico (un lago, unha furna, un penedo) ou unha construción. Por exemplo, as lendas das cidades asolagadas ou da orixe do nome de lugares, como a de Xurenzás, en Boborás (Ourense), ou de Castro Caldelas.
• Lendas de carácter haxiográfico: aquelas que fan referencia a algún feito lendario da presenza en Galicia da Virxe, de Xesús ou dos santos e os seus milagres e martirios. Por exemplo, as numerosas lendas relacionadas cos milagres do Santiago Apóstolo, pero tamén as lendas de Ero da Armenteira ou de Santa Mariña de Augas Santas (en Allariz).
• Lendas de carácter histórico (ou historicista): aquelas que reinterpretan nun contexto popular feitos e personaxes históricos (ou tidos como históricos), como batallas ou fazañas. Inclúense aquí as lendas relacionadas cos feitos heroicos de Carlomagno conquistando España, Heracles fundando A Coruña ou Breogán, tamén fundador da Coruña; algunhas destas lendas califícanse de populares (como as dos mouros) e outras de eruditas (como a da construción da Torre de Hércules). Antonio Neira de Mosquera desenvolveu esta fórmula e recreou literariamente vellas lendas medievais, como a relacionada co Mestre Mateo e o seu autorretrato no Pórtico da Gloria.

No traballo de Risco sobre Etnografía. Cultura espritual (publicada na Historia de Galiza volume I, 1962, de Otero Pedrayo) mantén esta mesma clasificación e dá numerosos exemplos de lendas dos tres tipos.

Recompilacións de lendas galegas

Leandro Carré Alvarellos en 1913

Na revista cultural Nós publicouse desde o seu primeiro número (outubro de 1920), aínda que irregularmente, unha sección baixo o título "Archivo Filolóxico e Etnográfico de Galiza na que se recollían diferentes materiais como contos, refráns, adiviñas e, naturalmente, lendas, recollidas en distintos lugares de Galicia.

Leandro Carré Alvarellos recompilou numerosas lendas e publicounas en 1969 baixo o título de As lendas tradizonaes galegas (Porto: Museo de Etnografia e História). O seu traballo tivo gran difusión grazas á publicación en castelán en 1977, pero presenta o problema de incluír constantes recreacións de autor (propias ou de procedencia erudita que Carré recolle como populares) que impiden recoñecer o linde entre a colleita popular e as achegas persoais de Carré.

Xosé Manuel González Reboredo publicou en 1983 outra compilación de lendas que clasifica en sete grandes temas. En todo caso, el mesmo admite a dificultade destas clasificacións porque sempre haberá textos que tanto poden encaixar nunha clase como noutra.

• Lendas de mouros e lendas de mouras (encantos, donas)
• Lendas de castros e tesouros ocultos
• Lendas de serpes
• Lendas de cidades asolagadas (entre as que inclúe as referidas a heroes francos, como Carlomagno ou Roldán)
• Lendas da Virxe, dos santos e dos santuarios
• Lendas de lobos e lobishomes
• Outras lendas

Lendas de mouros

Existen numerosas lendas galegas protagonizadas por mouros, que viven entre os homes, pero baixo terra, en castros ou mesmo en castelos en ruínas. Levan unha vida paralela, por veces invisible ós ollos humanos, aínda que non resulta inusual que recorran á homes ou mulleres para determinados servizos, como traer o gando que mercaran na feira ou asistir ó parto dunha moura. Así, hai lendas que falan dos mouros que construíron o castro de Marcelle, en Orbán (en Vilamarín, Ourense), do que se di que é obra dos mouros, que tiñan nel unha aira; ou o castro de Paradela, en Melide, A Coruña, que ten ó pé un regato a onde os mouros que habitaban no castro levaban os seus cabalos a beber.

Tamén se lles atribúe as construcións megalíticas ós mouros, idea que procede da acepción antiga de mouro como pagán ou xentil. Dinos Francisco Martins Sarmento:

"Os nomes de mouro e pagán tornáronse sinónimos, e, como case sempre sucede no conflito de dous sinónimos, prevaleceu o vocábulo que tiña por si unha realidade obxectiva: o nome abstracto de pagán desaparece, o étnico de mouro fica, substituíndo aquel en todas as súas aplicacións, porén dos mais groseiros anacronismos".

Neste caso está claro que non se pode refirir ós mouros invasores da Península, dada a falta de coexistencia histórica algunha entre tal invasión e os megálitos, pero este matiz non está asumido polo narrador de lendas, porque no imaxinario popular foron os mouros os que levantaron castros, dólmenes e outras vellas construcións. Estes mouros foron expulsados de Galicia por Carlomagno e, antes de abandonar as súas casas, deixaron ocultos as súas riquezas para poder recuperalas o día en que puidesen regresar. Así, temos lendas nas que vén alguén preguntando por un determinado lugar onde os mouros agocharon un tesouro, do que sabe porque llelo contaron en Andalucía ou no norte de África cando foron alí a facer o servizo militar.

En todo caso son mouros anómalos, pois non teñen escrúpulos en comer porco, criado por eles ou atraéndoos con malas artes cando os veciños do lugar os botan a fozar nas terras próximas; nin en beber viño, que encargan a algún veciño que o produce ou o compra na adega. Mesmo hai lendas nas que se comen literalmente ós humanos que se lles achegan demasiado: "Chéirame a carne de cristianillo vivo, dicía famenta a filla dun mouro que invitara á súa casa subterránea a un home de Carballedo que o axudou a mercar unha xugada de bois. Noutro caso, foi unha meniña que alindaba o gando e atopouse cunha moura que lle pediu que a peitease. Fíxoo así Sabeliña e a moura deulle algo que meteu no mandil pero advertíndolle que non podía mirar ata chegar a casa. A meniña non aguantou a cusiosidade e mirou, e cando viu que eran carbóns quindoullos ó chan. Foi a casa e contoulle á nai que lle pasara e a nai remirou o mandil e atopou unha pequena peza de ouro. Isabeliña volveu correndo a onde tirara o carbón e non atopou nada. Acordou ir ó penedo onde estaba a mooura pero esta colleuna para dentro. A nai, ó ver que tardaba, foi ño monte berrando polo nome "Sabeliña, Sabeliña" pero so houbo unhga resposta que saía de dentro do penedo: "Sabeliña, Sabelón, está frita en aceitón".

Lendas de mouras

Unha moura, fermosa e rubia (creada por Intelixencia Artificial)

As mouras ou encantos eran mulleres de extraordinaria beleza que estaban encantadas nun penedo, nun monte ou nun castro, esperando que alguén viñera desencantalas. Adoitaban aparecer tras unha especie de mostrador no que poñían ó sol diferentes obxectos de metais preciosos, ou ben estaban simplemente peiteándose cun peite de ouro. A persoa á que poñían a proba tiña que gardar o segredo pero nunca o gardaban de todo, co conseguinte prexuízo para o encanto. Ou ben a moura entregaba algo a unha persoa coa condición de non mirar o contido ata chegar a casa: nunca esperaban a chegar e, cando miraban o paquete, vían que era só carbón, que guindaban ó chan. Pero en casa atopaban un cachiño e vían que era de ouro, polo que perdían a fortuna que lles dera por non resistir a curiosidade.

Neste grupo é moi coñecida a lenda da Fonte de Ana Manana. Un señor de Castela encargoulle a un labrego de Ourense levar un queixo de catro esquinas ata o pozo Meimón, no Miño e nunha fonte que hai alí tiña que chamar por unha tal Ana Manana e darlle o queixo, polo que recibiría un tesouro alí agochado. A condición era gardar o segredo do queixo (especialmente coa súa muller) e entregarllo enteiro. Pero cando regresou a Ourense e ía cara o Meimón, atallou á súa casa, con tan mala sorte de que a muller veulle o paquete tan ben empaquetadiño e, por máis que el porfiou en que non tocara o paquete, ela non parou ata poder abrilo e, ó ver o queixo, rebandoulle unha esquina e volveuno a envolver sen que o home vise nada. Cando o home chegou á fonte e chamou por Ana Manana, apareceulle unha fermosa muller toda enrabechada que lle dixo que ese queixo era un cabalo co que ela podería fuxir de alí, pero agora, por culpa da muller, ó cabalo faltáballe unha pata, polo que nin ela saería de alí nin el recibiría o tesouro prometido. Efectivamente, o queixo transformouse nun cabalo branco pero só con tres patas. Pero a falta doutra cousa, a moura deulle unha faixa de picote para a muller, para cando estivera para parir. Resignado, o home volveu para casa pero, antes de chegar, probou a faixa nunha sobreira no camiño, e de socato aquilo empezou a arder ata consumirse faixa e sobreira.

Lendas de cobras

Cobra de escada, unha especie común en Galicia

As cobras sempre foron na cultura popular galega animais mitificados, relacionados coa morte -por vivir en tobos baixo a terra- e coa vida -a súa mura anual interprétase como un renacemento- e, por algunha razón, están ben representadas nas lendas e contos. É ben coñecida unha lenda recollida na illa de Ons: un rapaz que ía ó monte co gando veu unha cobra que saía debaixo dunha laxe, e deulle a comer migallas do pan que levara para o almozo. Terminaron sendo amigos e xogaban tódolos días. Pero chegou o momento en que o rapaz tivo que ir á mili e iso separounos un bo tempo. Cando librou, foi axiña ó monte buscar a cobra pero, cando esta apareceu, era tan grande e tan gorda que puña medo. Veu ó rapaz pero non o recoñeceu, e botouse contra el, abrazouno e esganouno. Cando o ía comer fixouse e reparou en quen era e, co pesadume e os remorsos de telo matado, terminou botándose ó mar e afogou.

Noutras lendas son mozas que foran transformadas en cobras á espera de alguén que as desencantara. Para facelo, o pretendente tiña que lle dar un bico (ou tres) sen mostrar medo a ser comesto pola cobra. Só se superaban esta proba, a moza recuperaba a súa forma e terminaban casando ou premiando ó destemido mozo cos tesouros agochados.

Pero non sempre as lendas recollen aspectos negativos das cobras, pois tamén tomas esta forma as ánimas que peregrinan á Santo André de Teixido. Conta unha lenda que uns mozos que ían de romaxe a Teixido atoparon unha cobra no camiño, e a un deles non se lle ocorreu outra cousa que darlle cun pau e tronzala en dous. Alí quedou a cobra, morta, mentres os mozos seguían camiño. Pero cando estaban chegando e xa se vía o santuario, deulle un aire a ese mozo que non lle permitía nin andar. Os compañeiros leváronno ó lombo ata a igrexa e alí contaron ó cura o que lle pasara. Axiña, o cura comprendeu e mandoulle regresar a onde deixaran a cobra e xuntar os cachos. Camo xa podía volver a andar, así o fixo e, en canto uniu as dúas metades do animal, a cobra volveu á vida e continuou a modiño a súa peregrinación.

Lendas de cidades asolagadas

Artigo principal: Vilas asolagadas.

A lenda asegura que no fondo da lagoa de Antela se atopa a cidade de Antioquía

A fantasía popular atopou unha explicación sobre a formación das lagoas, que se foi fixando en innumerables lendas referidas a moitos lagos e lagoas galegas. Xoán Ramiro Cuba asegura que "se pode afirmar que non hai lagoa en Galicia que non teña a súa cidade asolagada.

"Esta lenda é frecuente en Galicia e encóntrase aplicada ós principais lagos e lagoas do país, e en todos creese que hai mergullada baixo ás súas augas unha cidade, que nalgúns sitios é a de Valverde. Os arqueólogos galegos, en case a súa totalidade, supoñen que tales lendas de cidades asolagadas lembran e perpetúan a memoria de antigas poboacións lacustres na nosa rexión".

Eladio Rodríguez González: Diccionario enciclopédico gallego-castellano, Galaxia 1958, 1960, 1961, s. v. Antioquía

A estrutura común a este grupo de lendas consiste na proba a que a Virxe ou Xesús (ou por veces, San Pedro ou Santiago) somete a unha cidade, presentándose no lugar en forma de mendigo pedindo esmola porta por porta. Ningún dos veciños destes lugares, que se supón seleccionados polo seu egoísmo e vida en pecado, se compadece do pobre mendicante e mesmo hainos que os bótan fóra de malos modos, agás unha velliña ou a familia máis pobre do lugar, que o acollen e lle dan comida e acubillo, compartindo con el o pouco que teñen. Á mañá seguinte ou tralo acto de acollida desta pobre vella, prodúcese unha enchente ou unha forte treboada e a cidade queda asolagada no fondo dunha lagoa, morrendo tódolos seus veciños agás esa familia que se mostrou xenerosa.

Tamén é común que estas vilas manifesten a súa presenza en determinadas datas (normalmente o día de San Xoán ou na noite de Nadal). Os informantes aseguran que en tales ocasións pode verse o curuto da torre da igrexa, escoitarse as badaladas ou sentir cantar os galos desde algún lugar da lagoa.

Lendas da Virxe, dos santos e dos santuarios

Santuario de Santo André de Teixido

Son incontables as lendas protagonizadas pola Virxe cando andaba por terras galegas. Xa vimos que, nalgúns casos, intentaba comprobar a xenerosidade dos veciños dunha aldea e, ó ver que ninguén respondía con caridade, a cidade resultaba asolagada, morrendo tódolos seus habitantes agás a única persoa que a acollía. Tamén se conta que cando a Virxe pasaba onda o río Miño, co Meniño dormido, o ruído que producían as fortes correntes espertouno e a Virxe falou así co río: "Río Miño pasa caladiño, non despertes ó meu Neniño". E desde aquela o Miño pasa tranquilo e silandeiro.

Os etnógrafos tamén recolleron numerosas lendas protagonizadas por diferentes santos. Moi coñecida é a referida a Santo André de Teixido. Cóntase que o santo, cuxo santuario estaba a desmán de calquera camiño, andaba tristeiro por aquelas terras e topouse con Deus, que lle preguntou que qué lle pasaba para ter esa cara. O Santo André respondeu que non lle parecía xusto que Santiago tivese tan bo templo, tan bos camiños para ir ata el e tantos peregrinos de todo o mundo que viñan veneralo. E pola contra, ninguén se achegaba ata onda el, por máis que tamén sabía facer milagres, e o seu templo estaba sempre baleiro. Deus recoñeceu que a queixa de André era moi razoable e prometeulle que ninguén entraría no ceo sen ter visitado antes o seu santuario e que, quen non fose de vivo, iría de morto.

Lendas de lobos e lobishomes

Así como os raposos parecen con frecuencia nos contos, e moitas competindo e burlando ós lobos como consecuencia da suposta maior astucia daqueles, non se rexistran lendas de raposos pero si de lobos, ou da conversión de xente neste animal, é dicir, lendas de lobishomes.

Lobishome nun graffiti, xa desaparecido, en Pontevedra

Conta unha lenda recollida en Doiras (Vilarello, Cervantes, Lugo) que vivían na aldea un pai e o seu fillo. O pai era un túzaro que se enrabechaba por calquera cousa, e o fillo era traballador pero tamén amigo de ir de festa ou de romaría. Dunha volta discutiron agremente porque o fillo quería ir a unha festa en Pedrafita mentres que o pai teimaba en que quedara traballando na casa. Ó final o pai, todo alporizado, berroulle que "Tal como vas tras das mozas, así permita Deus que andes tras das lobas". Esa noite, o fillo acorda e séntese desacougado, unha forza estraña lévao a vestir e saír da casa e remata envorcallándose nun lameiro sen entender por que fai todo iso. Cando intenta erguerse ve que non pode e que só pode sosterse a catro patas. E así botou a correr polos montes ouveando como un lobo. Convertido en lobishome formou cuadrilla con máis lobos, e lobas, e dedicouse a atacar o gando das aldeas dos Ancares.

O pai, agoirado pola desaparición do fillo e desconfiando que ese lobo que tanto dano estaba a facer puidese tratarse do fillo, acode a unha meiga, que lle confirma as sospeitas: "A maldición dun pai é o máis malo que pode haber para un fillo". E aconséllalle qué facer para recuperar o fillo: deberá facerlle sangue, ferilo levemente, e este recuperaría o aspecto humano, pero coa cautela de que se matase ó lobo, o fillo tamén morrería. Deste xeito, o pai sobe ó monte e ata un año a unha toxeira e agarda agochado xunto ela, ata que o lobishome acode ó cebo e, cando está a comer no año, el consegue facerlle un corte na pel co coitelo que leva, á vez que lle pedía perdón por botarlle aquela maldición. E pouco a pouco, a pel do animal foise abrindo desde a ferida e caendo ó chan, quedando liberado o fillo, que recuperou finalmente a antiga forma humana.

Outras lendas galegas

• A cidade asulagada de Antioquía
• Vilas asolagadas
• Breogán
• Santa Compaña
• Sacaúntos

Véxase tamén

Bibliografía

• CARRÉ ALVARELLOS, Leandro: Las leyendas tradicionales gallegas, Espasa Calpe, Colección Austral 1977 (4ª edición 1983).
• CUBA, Xoán R., REIGOSA, Antonio e MIRANDA, Xosé: Dicionario dos seres míticos galegos, Xerais 2008.
• GONZÁLEZ REBOREDO, Xosé Manuel: Lendas galegas de tradición oral, Galaxia 1983; Biblioteca Básica da Cultura Galega 17.
• GONZÁLEZ REBOREDO, Xosé Manuel, en Gran Enciclopedia Galega, 2003, s. v. lenda
• RISCO, Vicente: Etnografía. Cultura espritual, en Otero Pedrayo: Historia de Galiza volume I, 1962 (Akal editor 1979), 692ss.

Outros artigos

• Lenda urbana
• Mitoloxía
• Relixión
• Tradición
• Folclore

Ligazóns externas

• Galicia encantada: Enciclopedia de fantasía popular de Galicia