Eduard Bernstein

Eduard Bernstein 1895.

Eduard Bernstein (Berlijn, 6 januari 1850 - aldaar, 18 december 1932) was een Duits sociaaldemocratisch theoreticus en SPD-politicus. Bernstein staat bekend als grondlegger van het reformistisch of "evolutionair" socialisme.

Levensloop

Hij wordt als zoon van Joodse ouders geboren. Zijn vader verdient de kost als treinbestuurder, zelf gaat Eduard op zestienjarige leeftijd werken als bankbeambte. Dit werk blijft hij tot 1878 doen.

Bernsteins politieke carrière begint in 1872. In dat jaar wordt hij lid van de Sozialdemokratische Arbeiterpartei, die pas geleden was opgericht in Eisenach. Samen met onder anderen August Bebel en Wilhelm Liebknecht organiseert hij in 1875 de Einigungsparteitag, een bijeenkomst in Gotha waarop het door Ferdinand Lassalle opgerichte Allgemeiner Deutscher Arbeiterverein en de Sozialdemokratische Arbeiterpartei fuseerden tot de Sozialistische Arbeiterpartei Deutschlands (SAP). Uit deze bijeenkomst komt het Gothasche programma voort, dat tot de totstandkoming van het Erfurter programma in 1891 de inhoudelijke en strategische lijn zal aangeven van de Duitse sociaaldemocratie.

Bij de verkiezingen van 1877 behaalt de SAP een flink aantal stemmen. De machthebbers van het Duitse Rijk, met name rijkskanselier Bismarck, vrezen de opkomst van het socialisme. Na twee moordaanslagen op keizer Wilhelm I neemt de Rijksdag op 19 oktober 1878 de eerste van een reeks wetten aan die het socialisme aan banden moeten leggen, de socialistenwet.

Bernstein emigreert datzelfde jaar naar Zwitserland. Hij gaat daarmee in op het verzoek van Karl Höchberg om secretaris te worden van Die Zukunft, een socialistisch tijdschrift dat Höchberg uitgeeft. Vanaf 1880 is Bernstein actief bij een ander socialistisch blad: Der Sozialdemokrat. Deze is in Duitsland verboden en wordt daarom in Zürich geproduceerd en de grens over gesmokkeld. Naar verloop van tijd zet de Duitse regering de Zwitserse Bundesrat onder druk en in 1888 moet Bernstein het land verlaten. Hij vestigt zich in Londen, waar hij nauw contact onderhoudt met Friedrich Engels.

In Londen schrijft hij veel, voornamelijk over de problemen van het socialisme en de hiaten in de leer van Karl Marx. Bernstein profileert zichzelf als revisionist. Hij neemt afstand van het traditionele marxistische idee dat alleen een revolutie de kans biedt om de positie van het proletariaat blijvend te verbeteren. Deze ideologische omwenteling brengt grote discussie teweeg binnen de SPD: Onder andere Bebel, Liebknecht, Karl Kautsky en Rosa Luxemburg nemen stelling tegen Bernsteins theorieën en blijven Marx trouw. Later, op het partijcongres te Hannover in 1899 wordt Bernsteins meest invloedrijke werk, Die Voraussetzungen des Sozialismus und die Aufgaben der Sozialdemokratie, bediscussieerd.

Het aftreden van Bismarck in 1890 geeft de sociaaldemocraten in Duitsland weer wat lucht. De socialistenwetten worden afgeschaft en de SAP verandert haar naam in de Sozialdemokratische Partei Deutschlands (SPD), de naam die ze nog steeds draagt. Op het SPD-congres in 1891 te Erfurt wordt het Erfurter programma aangenomen, dat mede door Bernstein geschreven is.

Der Sozialdemokrat is inmiddels opgeheven en Bernstein is sinds 1890 correspondent te Londen voor Der Vorwärts. Negen jaar na zijn verhuizing naar Engeland trouwt hij met Regina Zadek. In 1901 wordt het mandaat tot zijn inhechtenisneming niet langer verlengd en kan Bernstein veilig terugkeren naar Duitsland. Een jaar later wordt hij in de Rijksdag gekozen (namens Breslau). Drie periodes zit hij in de Rijksdag; van 1902 tot 1907, van 1912 tot 1918 en van 1920 tot 1928. Tijdens de Eerste Wereldoorlog verandert hij van partij en stapt over naar de net opgerichte Unabhängige Sozialdemokratische Partei Deutschlands (USPD). In deze SDP-afsplitsing, opgericht uit onvrede over de te verstrekken oorlogskredieten, kan Bernstein echter niet goed aarden tussen de vele links-extremisten (waaronder de Spartacusbond van onder andere Rosa Luxemburg). Hij keert terug naar de SPD. In 1921 schrijft hij mee aan de opvolger van het Erfurter programma, die op het congres in Görlitz wordt bekrachtigd.

Eduard Bernsteins vrouw Regina sterft in 1923. Hijzelf overlijdt in 1932 op 82-jarige leeftijd.

Werken

• Probleme des Sozialismus (serie artikelen, 1896)
• Die Voraussetzungen des Sozialismus und die Aufgaben der Sozialdemokratie (1899)
• Die Geschichte der Berliner Arbeiterbewegung:
• Teil 1: Vom Jahre 1848 bis zum Erlaß des Sozialistengesetztes (1907)
• Teil 2: Die Geschichte des Sozialistengesetzes in Berlin (1907)
• Die Arbeiterbewegung (1910)
• Die Berliner Arbeiterbewegung von 1890 bis 1905 (1924)
• Sozialdemokratische Lehrjahre (1928)
• Der Streik (1920)
• Was ist Sozialismus? (1922)
• Die Deutsche Revolution von 1918/19

Bronnen, noten en/of referenties