Geografia

Geografia – nauka przyrodnicza i społeczna zajmująca się badaniem powłoki ziemskiej (przestrzeni geograficznej), jej zróżnicowaniem przestrzennym pod względem przyrodniczym i społeczno-gospodarczym, a także powiązaniami pomiędzy środowiskiem przyrodniczym a działalnością społeczeństw ludzkich. Nazwa geografia (gr. γεωγραφία) pochodzi od słów γがんまῆ ge – „ziemia” i γράφω grapho – „piszę”. Za twórcę terminu uważa się Eratostenesa z Cyreny. Ze względu na różnorodność przedmiotu geografii i urozmaiconej metodologii częste są dyskusje wokół jej definicji oraz zakresu badawczego; proponuje się używanie w miejsce dotychczasowej nazwy „geografia” terminu „nauki geograficzne”.

Definicja według Stanisława Leszczyckiego: Geografia jest nauką o przestrzennym zróżnicowaniu struktur fizycznogeograficznych i społeczno-ekonomiczno-geograficznych i ich wzajemnym powiązaniu.

Przedmiot badań

Przedmiotem badań geografii jest środowisko geograficzne obejmujące zarówno przyrodę, jak i gospodarkę. Geografia ma więc dwa przedmioty badań: środowisko naturalne oraz człowieka i jego działalność. Jest więc nauką dualistyczną.

Miejsce w systemie nauk

Ze względu na swój dualizm (podwójny przedmiot badań) geografia należy zarówno do nauk przyrodniczych (geografia fizyczna) oraz do nauk społeczno-ekonomicznych (geografia społeczno-ekonomiczna); równocześnie poszczególne działy geografii fizycznej i społeczno-ekonomicznej wykazują ścisłe związki z innymi pokrewnymi gałęziami wiedzy. Działy geografii fizycznej wiążą się z naukami przyrodniczymi: geomorfologia z geologią i fizyką, klimatologia z fizyką, hydrografia z hydrologią i chemią, glacjologia z fizyką, geografia gleb z gleboznawstwem i biologią itd. Podobnie działy geografii społeczno-ekonomicznej wykazują powiązania z naukami społecznymi i ekonomicznymi, i tak np.: geografia osadnictwa z historią i urbanistyką, geografia ludności z demografią i statystyką itp. Geografia jest nauką syntetyzującą, problemową; w ujęciu przedmiotowym jest monotematyczna (formułująca prawidłowości na podstawie powtarzalności zjawisk) w ujęciu regionalnym jest idiograficzna (dająca opis przestrzenny zjawisk).

Metody badań

Podstawą tej nauki jest badanie przestrzennych zależności, a najczęściej stosowanym narzędziem jest mapa.

• opisowe – przeglądowy opis cech miejsca i ludności go zamieszkującej,
• analityczne – odpowiedź na pytanie, dlaczego jakieś zjawiska występują na danym obszarze.

Działy geografii

Podstawowe działy geografii

Geografię dzieli się na geografię ogólną i geografię regionalną. Według innego podziału można ją podzielić na geografię fizyczną i geografię ekonomiczną.

Mapa Ziemi

1. Geografia fizyczna zajmująca się środowiskiem przyrodniczym, jego cechami, przestrzennym zróżnicowaniem tych cech oraz zjawiskami je kształtującymi. W skład geografii fizycznej wchodzą:

• geomorfologia
• hydrologia
  • limnologia
  • potamologia
  • oceanografia
  • glacjologia
• klimatologia
  • fenologia
• geografia gleb
• biogeografia
• geografia fizyczna kompleksowa

2. Geografia społeczno-ekonomiczna (geografia człowieka, antropogeografia) zajmująca się wszelkimi aspektami działalności człowieka, przestrzennymi strukturami życia społecznego i gospodarczego oraz poszczególnych działów gospodarki. W dziale geografii społeczno-ekonomicznej wyróżnia się:

• geografia historyczna
• geografia komunikacji
  • geografia łączności
  • geografia transportu
• geografia kultury
• geografia ludności
• geografia osadnictwa
• geografia polityczna
• geografia przemysłu
• geografia religii
• geografia rolnictwa
• geografia społeczna
• geografia turyzmu
• geografia usług
• geografia wyborcza

3. Geografia regionalna zajmująca się kompleksowym opisem środowiska geograficznego regionów. Łączy zagadnienia geografii fizycznej i społeczno-ekonomicznej dotyczące danego regionu świata.

Nauki pomocnicze

• Kartografia
• Geodezja
• Geopolityka
• Geoinformacja i geoinformatyka
• Astronomia

Historia geografii

Greccy uczeni jako pierwsi zajmowali się geografią jako nauką i filozofią. Największy wkład wnieśli Tales z Miletu, Herodot, Eratostenes, Arystoteles, Strabon i Ptolemeusz. Rzymianie w czasie swoich podbojów rozwinęli sztukę rysowania map.

W średniowieczu do rozwoju tej dziedziny przyczynili się Arabowie (między innymi Al-Idrisi, Ibn Battuta czy Ibn Khaldun), którzy przejęli dziedzictwo naukowe Greków i Rzymian, aktywnie je rozwijając. W tym samym czasie horyzont geograficzny rozszerzył Marco Polo. Wiek XV i XVI to epoka wielkich odkryć geograficznych. Napływ szczegółowych danych wymagał lepszych fundamentów teoretycznych oraz lepszych technik kartograficznych, czego wyrazem są Geographia generalis Vareniusa i mapa świata Merkatora.

W XVIII i XIX wieku geografia staje się oddzielną dziedziną nauki i zostaje wprowadzona do programów uniwersyteckich. W ciągu ostatnich dwustu lat nastąpił znaczny rozwój nauk geograficznych oraz stosowanych w nich metod i narzędzi badawczych.

W rozwoju geografii znaczącą rolę odegrały organizacje skupiające badaczy i miłośników geografii. Pierwsze stowarzyszenie geograficzne w historii świata Akademię Argonautów założył w 1684 roku włoski franciszkanin oraz geograf Vincenzo Maria Coronelli. Należało do niego m.in. trzech Polaków: król polski Jan III Sobieski, marszałek wielki koronny Stanisław Herakliusz Lubomirski oraz kanclerz wielki koronny Jan Wielopolski. W XIX wieku powstały także brytyjskie Królewskie Towarzystwo Geograficzne czy amerykańskie Narodowe Towarzystwo Geograficzne, a w Polsce Polskie Towarzystwo Geograficzne istniejące od 1918 roku.

Tradycje najstarszej katedry geografii w Polsce, która została założona w 1849 roku i była kierowana przez Wincentego Pola, kontynuuje Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie.

Zobacz też

• historia geografii i odkryć geograficznych
• System Informacji Geograficznej
• Global Positioning System
• Polskie Towarzystwo Geograficzne

Bibliografia

• Norman J. W. Thrower: Maps and Civilization: Cartography in Culture and Society, Third Edition. Chicago: University of Chicago Press, 2008. ISBN 978-0-226-79975-9.
• Karolina Targosz: Jan III Sobieski mecenasem nauk i uczonych. Warszawa: Muzeum Pałacu w Wilanowie, 2012. ISBN 978-83-60959-51-0.