mandel

Mandeltreet er eit lite tre som opphavleg stammar frå Sentral-Asia, men som no blir dyrka og tilsynelatande veks vilt i dei fleste middelhavslanda.

Det er eit bladfellande tre, og kan bli opptil 10 meter høgt. Blada er lansettforma og 7–12 cm lange. Blomane er enkle, lyseraude (søtmandel) eller kvite, og kjem oftast før blada. Fruktkjøttet er seigt og lêraktig, lòdent og med ein gul stein som inneheld mandlane, oftast éin (sjeldnare to, «filipine»). I Sør-Europa gir eit tre omtrent 25 kg frukter i året.

Frukta er ei steinfrukt der det vi oftast karakteriserer som mandel, er frøet i frukta.

Mandel blir av og til planta i Noreg, men oftare blir det planta rosemandel, P. triloba, som stammar frå Aust-Asia og oftast har fylte blomar. Dvergmandel, P. nanen, er ein meterhøg busk som stammar frå Søraust-Europa. Den har enkle blomar og finst av og til planta i Noreg.

Hos oss blir mandlar først og fremst brukte i marsipan, konfekt, bakverk og dessertar som til dømes mjølkepuddingar med ris eller semule. I søte rettar passar smaken av mandlar godt saman med andre krydder, som safran, kanel, kardemomme og rosevatn. Men malne mandlar er også veleigna i sausar og gryterettar, både som smakstilsetning og tjukningsmiddel.

I Midtausten, Nord-India og Iran blir mandlar ofte brukt i middagsrettar. Dei malne mandlane blir gjerne rista i varmt feitt saman med krydder som muskat, spisskummen, kvitlauk og ingefær før dei blir tilsette i gryterettar og sausar. Også rista mandelflak eller hakka mandlar blir nytta og strødde over kylling- og kjøtrettar, fisk og biryani (risrett frå Iran og Nord-India), ofte i kombinasjon med rosiner eller tørka berberisbær.

Mandlar kan prosesserast til mandelsmør, på same måte som peanøttsmør, og til å produsere mandelmjølk som kan erstatte vanleg mjølk hos laktoseintolerante eller veganarar. Mandlar, både umodne, grøne og vanlege, kan også nytast rå eller rista som snacks.

Av mandlar blir det vunne ut olje som er ei viktig smakstilsetning i likørar, til dømes Amaretto.

Bitre mandlar inneheld noko blåsyre (cyanid) og er giftig i store mengder, men blir likevel brukt i næringsmiddelindustrien for å gi ein skarpare mandelsmak.

Opphavleg inneheldt alle mandlar blåsyre. Dei søte mandlane, som ikkje inneheld denne farlege gifta, oppstod truleg ved ein mutasjon, og det er desse som blir dyrka i stort omfang. Viltveksande mandlar inneheld framleis cyanid.

Allereie i bronsealderen (3000–2000 fvt.) vart det dyrka mandlar i Midtausten, og mandlar er også funne i Tutankhamons grav (ca. 1300 fvt.).

Utanom middelhavsområdet er California i dag ein stor produsent av mandlar.

• bittermandel
• kirsebærslekta
• rosefamilien