Các thuật ngữ và khái niệm Phật giáo

Các thuật ngữ và khái niệm Phật giáo, bảng chú giải thuật ngữ Phật giáo thường có nguồn gốc từ các tư tưởng triết lý đến từ Ấn Độ, Tây Tạng, Nhật Bản... và qua đường Trung Hoa vào Việt Nam. Các thuật ngữ và khái niệm được liệt kê trong bảng sau đây là để giúp người đọc hiểu được nguyên gốc của chúng, cũng như đưa ra một định nghĩa sơ khởi của thuật ngữ hay khái niệm đó.

Các ngôn ngữ và tông phái được nhắc đến trong bài:

Tiếng Pali: đặc biệt được dùng trong các kinh của Thượng tọa bộ, hay "Phật giáo nguyên thủy", (Theravada)
Tiếng Phạn (Sanskrit) và Phật giáo tạp chủng phạn ngữ (Buddhist Hybrid Sanskrit): được dùng nhiều trong Phật giáo Đại thừa
Tiếng Tây Tạng: trong Phật giáo Tây Tạng, đặc biệt là Kim cang thừa
Chữ Hán, Hán-Việt và các ngôn ngữ thuộc nhóm CJKV (Chinese-Japanese-Korean-Vietnamese)

A[sửa | sửa mã nguồn]

Định nghĩa	Từ nguyên	Trong các ngôn ngữ khác
A-di-đà	sa.: amitābha ("vô lượng ánh sáng") và amitāyus ("vô lượng đời sống")	阿彌陀あみだ hay 阿彌陀あみだ佛ふつ, 阿弥陀あみだ hay 阿弥陀あみだ仏ほとけ zh.: Āmítuó hay Āmítuó fó ja.: Amida hay Amida-butsu
A-hàm	sa.: Āgama	pi.: Nikāya 阿おもね含 zh.: Āhán ja.: Agon
ái	zh.: 愛あい	pi.: taṇhā sa.: tṛṣṇā 愛あい zh.: ài ja.: ai
a-la-hán	pi.: arahat hay arahant sa.: arhat hay arhant	bo.: དགྲ་ཅོམ་པ་, dgra com pa 阿羅漢あらかん zh.: āluóhàn ja.: arakan
a-lại-da thức	pi., sa.: ālayavijñāna	bo.: ཀུན་གཞི་རྣམ་པར་ཤེས་པ་ kun gzhi rnam par shes pa 阿おもね賴よりゆき耶識, 阿おもね頼よりゆき耶識 zh.: ālàiyēshí ja.: araya-shiki
a-tì-đạt-ma	abhi là "bên trên" hay "thuộc về", dhamma là "đạo" pi.: abhidhamma sa.: abhidharma	bo.: chos mngon pa 阿おもね毗達磨だるま zh.: ?? ja.: ??
a-xà-lê	pi.: ācāriya sa.: ācārya	th.: อาจารย์ ajahn 阿闍梨あじゃり, 阿闍梨あじゃり耶 zh.: āshélí hay āshélíyē ja.: ajari hay ajariya
ấn	zh.: 印しるし	sa.: mudrā bo.: ཕྱག་རྒྱ་ phyag rgya 印しるし zh.: ?? ja.: inzō

B[sửa | sửa mã nguồn]

Định nghĩa	Từ nguyên	Trong các ngôn ngữ khác
ba-la-mật-đa/ba-la-mật	pi.: parami sa.: pāramitā	波羅蜜はらみつ zh.: bōluómì ja.: haramitsu
Ban-thiền Lạt-ma	bo.: པན་ཆེན་བླ་མ་ panchen blama	sa.: paṇḍitaguru 班はん禪ぜん喇嘛 zh.: ?? ja.: ??
báo thân	zh.: 報むくい身み	sa.: saṃbhogakāya 報むくい身み zh.: bàoshēn ja.: hōshin
Bát chính đạo	zh.: 八はち正道せいどう	pi.: aṭṭhāṅgika-magga sa.: aṣṭāṅgika-mārga th.: อริยมรรค ariya-mak 八はち正道せいどう zh.: Bāzhèngdào ja.: Hasshōdō
bát-nhã	pi.: paññā sa.: prajñā	般若はんにゃ zh.: bānruò ja.: hannya
bát-nhã-ba-la-mật-đa/bát-nhã-ba-la-mật	đến từ bát-nhã và ba-la-mật-đa	sa.: prajñāpāramitā pi.: paññāparami 般若はんにゃ波羅蜜はらみつ多おお zh.: bānruòbōluómì ja.: hannya-haramita
bát-niết-bàn	gốc từ Niết-bàn	pi.: parinibbāna sa.: parinirvāṇa 般涅槃ねはん zh.: bān nièpán ja.: hatsunehan
bất hại	zh.: 不ふ害がい	sa.: ahiṃsā pi.: ahiṃsā 不ふ害がい zh.: bù hài ja.: fugai
Bích-chi Phật	zh.: 辟支佛ほとけ	pi.: paccekabuddha sa.: pratyekabuddha 辟支佛ほとけ zh.: ?? ja.: Hyakushibutsu
bố thí	zh.: 布施ふせ	pi., sa.: dāna 布施ふせ zh.: bushī ja.: fuse
bồ-đề	pi., sa.: bodhi	菩提ぼだい zh.: pútí ja.: bodai
bồ-đề tâm	đến từ bồ-đề	pi., sa.: bodhicitta bo.: བྱང་ཆུབ་ཀྱི་སེམས་ byang chub kyi sems 菩提心ぼだいしん zh.: pútíxīn ja.: bodaishin
Bồ-đề thụ	đến từ bồ-đề	菩提樹ぼだいじゅ sa.: bodhidruma, bodhitaru zh.: Pútishù ja.: Bodaiju
bồ-tát	zh.: 菩薩ぼさつ	pi.: bodhisatta sa.: bodhisattva 菩薩ぼさつ zh.: púsà ja.: bosatsu
Bộ kinh	zh.: 部ぶ經けい	pi.: Nikāya sa.: Āgama 部ぶ經けい zh.: Bùjīng ja.: ??
bụt	từ √budh: "thức tỉnh" pi., sa.: buddha	佛ふつ, 仏ふつ zh.: fó ja.: butsu hay hotoke

C[sửa | sửa mã nguồn]

Định nghĩa	Từ nguyên	Trong các ngôn ngữ khác
cận sự nam	zh.: 近事きんじ (cận sự)	sa.: upāsaka 近事きんじ男おとこ zh.: jìnshìnán ja.: ??
cận sự nữ	zh.: 近事きんじ (cận sự)	sa.: upāsika 近事きんじ女おんな zh.: jìnshìnǚ ja.: ??
chân âm	zh.: 真言しんごん	sa.: mantra 真言しんごん zh.: zhēnyán ja.: shingon
chính niệm	zh.: 正念しょうねん	pi.: sammā-sati sa.: samyag-smṛti 正念しょうねん zh.: zhèngniàn ja.: ??
chủng tử	zh.: 種子しゅし	sa.: bīja 種子しゅし zh.: zhŏngzi ja.: shushi
công án	zh.: 公案こうあん	公案こうあん zh.: gōng-àn ja.: gong'an
Cực lạc	zh.: 極樂ごくらく	sa.: sukhāvatī; bo.: བདེ་བ་ཅན་ Dewachen 極樂ごくらく zh.: jílè ja.: jōdo

D[sửa | sửa mã nguồn]

Định nghĩa	Từ nguyên	Trong các ngôn ngữ khác
danh sắc	zh.: 名色なしき	pi., sa.: nāmarūpa 名色なしき zh.: míngsè ja.: myōshiki
Di-lặc	zh.: 彌勒みろく hay 彌勒みろく佛ふつ, 弥勒みろく hay 弥勒みろく仏ほとけ	pi.: Metteyya sa.: Maitreya 彌勒みろく hay 彌勒みろく佛ふつ, 弥勒みろく hay 弥勒みろく仏ほとけ zh.: Mílè hay Mílè Fó ja.: Miroku hay Miroku-butsu
dục giới	zh.: 欲界よくかい	pi.: kāmadhātu, kāmaloka sa.: kāmadhātu, kāmaloka bo.: འདོད་ཁམས་ `dod khams 欲界よくかい zh.: yùjiè ja.: ??
du-già	sa.: yoga	瑜伽ゆが zh.: ?? ja.: ??
duyên/duyên khởi	zh.: 因縁いんねん, 緣起えんぎ	pi.: paṭicca-samuppāda sa.: pratītya-samutpāda 因縁いんねん, 緣起えんぎ zh.: yīn, yuánqǐ ja.: innen, engi
Duy thức tông	zh.: 唯識ゆいしき宗むね	sa.: vijñaptimātravādin 唯識ゆいしき宗むね zh.: ?? ja.: ??

Đ[sửa | sửa mã nguồn]

Định nghĩa	Từ nguyên	Trong các ngôn ngữ khác
đại thành tựu	zh.: 大だい成就じょうじゅ	sa.: mahāsiddhi th.: มหายาน 大だい成就じょうじゅ zh.: dàchéngjiù ja.: ??
đại thủ ấn	zh.: 大手おおて印しるし	sa.: mahāmudrā bo.: ཕྱག་རྒྱ་ཆེན་པོ་ chag-je chen-po 大手おおて印しるし zh.: ?? ja.: ??
Đại thừa	zh.: 大乘だいじょう	sa.: mahāyāna 大乘だいじょう zh.: Dàshèng ja.: Daijō
đát-đặc-la	zh.: 怛特羅ら	sa.: tantra 怛特羅ら zh.: dátèluó ja.: ??
Đạt Lai Lạt Ma/Đạt-lại Lạt-ma	bo.: ཏཱ་ལའི་བླ་མ་ taa-la'i bla-ma	達いたる賴よりゆき喇嘛 zh.: Dálài Lǎma ja.: Darai Rama
điển toạ	zh.: 典座てんぞ	典座てんぞ zh.: diànzuò ja.: tenzo
độc tham	zh.: 獨どく參さん	獨どく參さん zh.: dúcān ja.: dokusan

G[sửa | sửa mã nguồn]

Định nghĩa	Từ nguyên	Trong các ngôn ngữ khác
giác tính	zh.: 覚さとし性せい	sa.: buddhatā 覚さとし性せい zh.: ?? ja.: kakushō
giải thoát	解脱げだつ	pi.: mokkha, vimokkha, mutti, vimutti sa.: mokṣa, vimokṣa, mukti, vimukti 解脱げだつ zh.: jiětuō ja.: gedatsu
giới	zh.: 戒	pi.: sīla sa.: śīla 戒 zh.: jiè ja.: kai

H[sửa | sửa mã nguồn]

Định nghĩa	Từ nguyên	Trong các ngôn ngữ khác
hành	zh.: 行こう	pi.: saṅkhāra sa.: saṃskāra 行くだり zh.: xíng ja.: gyō
hiệp chưởng	zh.: 合掌がっしょう	sa.: añjali 合掌がっしょう zh.: hézhǎng ja.: gasshō
hoá thân	zh.: 化身けしん	bo.: སྤྲུལ་སྐུ་ tulku sa.: nirmāṇa-kāya 化身けしん zh.: huàshēn ja.: keshin
Hộ pháp	zh.: 護法ごほう	pi.: dhammapāla sa.: dharmapāla 護法ごほう zh.: ?? ja.: ??
hữu	zh.: 有ゆう	pi., sa.: bhava 有ゆう zh.: yǒu ja.: u
hữu luân	zh.: 有ゆう輪わ	pi.: bhavacakka sa.: bhava-cakra 有ゆう輪わ zh.: ?? ja.: ??

K[sửa | sửa mã nguồn]

Định nghĩa	Từ nguyên	Trong các ngôn ngữ khác
không hành nữ	zh.: 空行くうぎょう女おんな	sa.: ḍākinī bo.: མཁའ་འགྲོ་མ་ mkha` `gro ma 空行くうぎょう女おんな zh.: ?? ja.: ??
khổ	zh.: 苦く	pi.: dukkha sa.: duḥkha 苦く zh.: kǔ ja.: ku
kiến tính	zh.: 見性けんしょう	見性けんしょう zh.: jiànxìng ja.: kenshō
Kim cương thừa	zh.: 金きむ剛つよし乘じょう	sa.: vajrayāna 金きむ剛つよし乘じょう zh.: Jīngāng chéng ja.: ??
kinh	zh.: 經けい	pi.: sutta sa.: sūtra 經けい, 経けい zh.: jīng ja.: kyō
Kinh tạng	zh.: 經藏きょうぞう	pi.: Sutta-piṭaka sa.: Sūtra-piṭaka 經藏きょうぞう, 経蔵きょうぞう zh.: Jīngcáng ja.: Kyōzō

L[sửa | sửa mã nguồn]

Định nghĩa	Từ nguyên	Trong các ngôn ngữ khác
lão sư	zh.: 老師ろうし	老師ろうし zh.: lǎo shī ja.: rōshi
lão tử	zh.: 老死ろうし	pi., sa.: jarāmaraṇa 老死ろうし zh.: ?? ja.: ??
lạt-ma	bo.: བླ་མ་ lama	sa.: guru 喇嘛 zh.: lǎma ja.: rama
Lâm Tế tông	zh.: 臨濟宗りんざいしゅう	臨濟宗りんざいしゅう zh.: Línjì-zōng ja.: Rinzai-shū
luân hồi	zh.: 輪わ迴	pi., sa.: saṃsāra 輪わ迴 zh.: lúnhúi ja.: rinne
Luận tạng	zh.: 論藏ろんぞう	pi.: Abhidhamma-piṭaka sa.: Abhidharma-piṭaka 論藏ろんぞう zh.: Lùnzàng ja.: Ronzō
Luật tạng	zh.: 律藏りつぞう	pi., sa.: Vinaya-piṭaka 律藏りつぞう zh.: Lǜzàng ja.: Ritsuzō
lục nhập	zh.: 六ろく入いれ	pi.: saḷāyatana sa.: ṣaḍāyatana 六ろく入にゅう hay 六ろく処しょ zh.: liùrù ja.: rokunyū hay rokusho

M[sửa | sửa mã nguồn]

Định nghĩa	Từ nguyên	Trong các ngôn ngữ khác
mõ		木魚もくぎょ zh.: mùyú ja.: mokugyo

N[sửa | sửa mã nguồn]

Định nghĩa	Từ nguyên	Trong các ngôn ngữ khác
nam-mô	pi.: namo sa.: namaḥ hay namas	南無なむ zh.: nammu ja.: namu hay nam
ngã	zh.: 我わが	pi.: atta sa.: ātman 我わが zh.: wǒ ja.: ??
nghiệp	zh.: 業ぎょう	pi.: kamma sa.: karma th.: กรรม kam 業ごう zh.: yè ja.: gō
ngộ	zh.: 悟さとる	悟さとる zh.: wú ja.: satori
ngũ uẩn	zh.: 五蘊ごうん	pi.: pañca khandha sa.: pañca skandha 五蘊ごうん zh.: wǔyùn ja.: go-on
nhân duyên	zh.: 因縁いんねん	pi.: paṭicca-samuppāda sa.: pratītya-samutpāda bo.: རྟེན་ཅིང་འབྲེལ་བར་འབྱུང་བ་ rten cing `brel bar `byung ba 因縁いんねん zh.: yīn ja.: innen
Như Lai	zh.: 如来にょらい	sa.: tathāgata 如来にょらい zh.: rúlái ja.: nyorai
Như Lai tạng	zh.: 如来にょらい蔵ぞう	sa.: tathāgatagarbha 如来にょらい蔵ぞう zh.: rú lái ?? ja.: nyuoraizō
Niết-bàn	pi.: nibbāna sa.: nirvāṇa	th.: นิพพาน nípphaan 涅槃ねはん zh.: Nièpán ja.: Nehan

P[sửa | sửa mã nguồn]

Định nghĩa	Từ nguyên	Trong các ngôn ngữ khác
pháp	zh.: 法ほう	pi.: dhamma sa.: dharma 法ほう zh.: fă ja.: hō
pháp thân	zh.: 法ほう身み	sa.: dharmakāya 法ほう身み zh.: fǎshēn ja.: hosshin
Phật	zh.: 佛ふつ	佛ふつ zh.: fó ja.: hotoke
phật tính	zh.: 佛性ぶっしょう	sa.: buddhatā hay buddha-svabhāva 佛性ぶっしょう, 仏性ぶっしょう zh.: fóxìng ja.: busshō
phương tiện	zh.: 方便ほうべん	sa.: upāya 方便ほうべん zh.: fāngbiàn ja.: hōben