Vương phi

Thứ bậc Hoàng tộc, Quý tộc và Hiệp sĩ
	Hoàng đế & Hoàng hậu; Nữ hoàng & Hoàng tế
	Thái hoàng thái hậu; Hoàng thái hậu / Thái thượng hoàng hậu; Hoàng thái phi & Thái thượng hoàng;
	Thái hậu / Thái phi
	Vương thái hậu / Vương đại phi
	Quốc vương & Vương hậu; Nữ vương & Vương phu
	Hoàng tử & Hoàng tử phi
	Thái tử & Thái tử phi; Thế tử & Thế tử tần; Công chúa & Phò mã
	Đại Thân vương & Đại Vương phi; Đại Công tước & Đại Công tước phu nhân
	Thân vương & Vương phi; Phó vương & Phó vương phi
	Quận chúa & Quận mã; Huyện chúa & Huyện mã
	Công tước & Công tước phu nhân
	Hầu tước & Hầu tước phu nhân
	Bá tước & Bá tước phu nhân
	Tử tước & Tử tước phu nhân
	Nam tước & Nam tước phu nhân
	Hiệp sĩ & Nữ Tước sĩ
	Hộp này: xem; thảo luận; sửa;

Vương phi (chữ Hán: 王妃おうひ; Kana: おうひ^Ouhi; Hangul: 왕비^Wangbi; tiếng Anh: Princess consort), là phong hiệu biến thể của Phi theo hệ thống tước vị. Thông thường đây là tước vị dành cho những người vợ của Quốc vương, hay những Hoàng tử được phong tước Vương tại các quốc gia Đông Á. Đối với Vợ Hoàng tử gọi là Hoàng tử phi.

Trong ngôn ngữ Nhật Bản, cách gọi "Vương phi" không chỉ là nói đến vợ của Thân vương, mà còn nói đến các bà Hoàng hậu hay Vương hậu một cách chung chung, tương tự cách người Việt Nam gọi "Hoàng hậu" cho toàn bộ vợ Vua, bất kể vị Vua ấy mang tước hiệu Hoàng đế hay Quốc vương.

Khái niệm

Như định nghĩa về chữ 「Phi; 妃ひ」, đó nguyên bản là một cách gọi vợ, tức "chính thất" của các vị Vua thời viễn cổ, từ đời nhà Thương và nhà Chu thì 「"Thiên tử chi Phi viết Hậu"; 天子てんし之これ妃ひ曰后」, do đó từ "Phi" dần không còn được nhắc đến như một tước hiệu nữa, mà gần như thành một danh từ.

Từ thời nhà Hán, các Hoàng tử đều trở thành Quốc vương, ban đầu thì do chế độ chư hầu còn theo triều đại nhà Chu nên đất phong đều ở trạng thái Tiểu quốc độc lập quy phụ triều đình, do vậy vợ của các Hoàng tử Vương đều là Vương hậu, mẹ là Vương thái hậu. Từ thời Tào Ngụy về sau, tước Vương dần bị tiêu giảm đáng kể, đất phong dần thành Thực ấp phong kiến mà không còn hình thái Tiểu quốc độc lập quy phụ triều đình nữa, cho nên "Vương hậu" không còn thích hợp để gọi vợ của Hoàng tử Vương. Lúc này "Vương phi" được sử dụng.

Bên cạnh vợ cả, Hoàng tử Vương cũng có các thiếp xuất thân cao, lúc này lại phân ra tình trạng gọi 「Chính phi; 正妃せいひ」 cho người chính thất, mà các Thị thiếp có danh phận cao được gọi là 「Trắc phi; 側がわ妃ひ」 hoặc 「Thứ phi; 次つぎ妃ひ」. Thế nhưng phần lớn "Chính phi" rồi "Trắc phi" này chỉ là một dạng nhã xưng - tức xưng hô lịch sự mà không đưa vào quy hoạch tước vị chính thức của triều đình, phần lớn "Vương phi" đều chỉ nói đến chính thất mà không phải trắc thất cùng thiếp thất.

Lịch sử

Từ thời Tây Hán, ngoài Hoàng đế thì nhà Hán còn ban hành chính sách "Chư hầu Vương", các Chư hầu Vương này cai trị một nước chư hầu, và vợ chính của họ được gọi là Vương hậu, tước "Phi" dùng để ám chỉ Hoàng thái tử phi - vợ của Hoàng thái tử. Như trường hợp ở đây có Vương Chính Quân, vợ của Hán Nguyên Đế, do họ Vương và là Thái tử phi, nên được gọi [Vương phi]. Sang thời Đông Hán, lịch sử Đông Á mới có lần đầu xuất hiện của tước vị Vương phi, ý chỉ đến "Vợ của tước Vương hiệu là Phi", đó là vợ cả của Thanh Hà Hiếu vương Lưu Khánh, xưng gọi [Thanh Hà Hiếu vương phi; 清河きよかわ孝たかし王妃おうひ]^[1], lại có sinh mẫu của Hán Chất Đế Lưu Toản là Trần phu nhân thụ phong [Bột Hải Hiếu vương phi; 渤海孝こう王妃おうひ]^[2], hoặc chính thê của Hán Thiếu Đế Lưu Biện là Đường Cơ được phong làm [Hoằng Nông vương phi; 弘ひろ農のう王妃おうひ]^[3]. Tuy vậy ba tước vị này lại chỉ mang ý nghĩa tấn tặng, vì thời điểm hai người thụ tước thì chồng đều đã qua đời, đại đa số đề cập chính thất của tước Vương đời Đông Hán được gọi đơn giản là [Vương phu nhân; 王おう夫人ふじん]^[4].

Từ đó về sau, sang thời Tào Ngụy, các Hoàng tử được phong làm tước Vương thì vợ chính của họ được gọi là Vương phi, như chính thê của Ngụy Minh Đế Tào Duệ khi còn là Bình Nguyên vương là Ngu phi^[5], rồi Chử Toán Tử khi gả cho Tấn Khang Đế lúc còn là Lang Tà vương đã được gọi là Lang Tà vương phi^[6]. Lệ này kéo dài xuyên suốt các triều đại về sau, nhưng đến thời nhà Tống thì lại ban danh hiệu của Mệnh phụ cho vợ các Hoàng tử, trong đó có [Quốc phu nhân; 國くに夫人ふじん] hoặc [Quận phu nhân; 郡ぐん夫人ふじん] là những tước hiệu cố định dành cho Chính phi của các Hoàng tử mang tước Vương. Tiếp đó thời nhà Minh, cách gọi "Vương phi" dành cho Hoàng tử Chính phi được khôi phục. Do triều Minh chia tước Vương làm Thân vương và Quận vương, địa vị khác nhau, vợ của họ tương ứng được gọi là [Thân vương phi; 親王しんのう妃ひ] cùng [Quận vương phi; 郡ぐん王妃おうひ] do đó cũng khác biệt về địa vị^[7]. Tuy các công thần khác họ vẫn có thể được truy tặng tước Vương, nhưng vợ của họ chỉ được gọi là ["Vương phu nhân"] mà không thể xưng Vương phi^[8]. Thời nhà Thanh, triều đình gọi các Vương phi là Phúc tấn, tuy nhiên "Vương phi" vẫn thỉnh thoảng được dùng theo một cách không chính thức.

Ở những nước cũng xưng Hoàng đế như Nhật Bản, vợ của Thân vương (親王しんのう) gọi là Thân vương phi (親王しんのう妃ひ), như Thân vương phi Kiko, vợ của Thân vương Fumihito. Tại các quốc gia có truyền thống các vị vua xưng Vương, như Triều Tiên và Lưu Cầu thì chính thất của họ là Vương phi. Vào thời kỳ đầu Cao Ly, chính phối của Quốc vương xưng là Vương hậu, sau con lên ngôi xưng là [Vương thái hậu; 王おう太ふとし后きさき]. Tuy nhiên, sau này các vua Cao Ly chỉ phong cho vợ mình làm Vương phi, chồng chết thành [Vương thái phi; 王おう太ふとし妃ひ], sau khi chết mới được truy hiệu Vương hậu. Tục lệ này được nhà Triều Tiên noi theo, chỉ là Vương thái phi thay bằng [Vương đại phi; 王おう大まさる妃ひ] mà thôi. Tuy nhiên, vương tộc Triều Tiên Lý thị thời xưa thường gọi tránh danh hiệu Vương phi, mà thường gọi họ bằng các từ ám chỉ như là Trung điện (中殿ちゅうでん), Khôn điện (坤ひつじさる殿どの), hay Trung cung (中宮ちゅうぐう).

Tại Vương quốc Lưu Cầu, Vương phi là chính thất của Quốc vương, còn được gọi tôn kính là [Quốc phi; 國くに妃ひ].

Dịch thuật phương Tây

Cụm từ Princess consort là dành cho phối ngẫu của một Thân vương (Sovereign Prince) đang trị vì một Thân vương quốc hoặc là phối ngẫu của một Thân vương thuộc vương tộc, như 「Princess of Wales; Vương phi xứ Wales」, chính phối của danh hiệu 「Prince of Wales; Thân vương xứ Wales」 của Vương thất nước Anh.

Đôi khi danh từ này lại sử dụng cho chính phối của một Quốc vương (King), nếu cụm từ thông dụng là Vương hậu (Queen) không được dùng. Chẳng hạn như Princess Lalla Salma của Maroc, chính phi của Quốc vương Mohammed VI của Maroc. Camilla, Công tước phu nhân xứ Cornwall, vợ thứ hai của Charles, Thân vương xứ Wales từng phát biểu nếu Charles lên ngôi, bản thân bà sẽ chỉ dùng danh hiệu Princess consort (Vương phi) mà không phải là Queen consort (Vương hậu), điều này đã gây nhiều ngôn luận vì trong lịch sử nước Anh chưa từng có tiền lệ^[9]^[10].

Tại Việt Nam

Ở Việt Nam, danh xưng "Vương phi" cũng dùng để gọi các vợ của Vương, là chúa Trịnh hoặc các Hoàng tử được phong tước, tuy nhiên không chính thức lắm. Theo Đại Việt thông sử của Lê Quý Đôn, ghi chép về vợ của An vương Lê Tuân là Trịnh Thị Chuyên được tặng làm "Thanh Tiết Quận phu nhân"^[11], thì có lẽ quy chế nhà Lê của Việt Nam khá tương đồng với nhà Tống.

Sang thời Nguyễn, các Hoàng tử phi đều gọi là Phủ thiếp, vì triều đại này cực kỳ hạn chế dùng tước Vương cho các Hoàng tử, đa phần chỉ là tước Công. Dùng danh xưng Vương phi thường chỉ để trao tặng những người có địa vị quan trọng, như bà Bùi Thị Thanh - mẹ đẻ của Vua Đồng Khánh. Theo vai vế tông pháp, Vua Đồng Khánh đã là con của Vua Tự Đức, nên ông chỉ nhận mẹ là bà Võ Thị Duyên, người đã được tôn làm Trang Ý Hoàng thái hậu. Dẫu vậy, nhà Vua vẫn nghị tôn cha mẹ ruột tước hiệu xứng đáng, nên đã triệu tập nghị sự. Đại Nam thực lục thời Đồng Khánh có nói qua chuyện này:

“

Tuân Quốc công là Miên Trữ và Hoà Thịnh Quận công là Miên Tuấn, vì nói bậy bạ, bị đoạt lại chức tước. Bấy giờ, tôn nhân, đình thần dâng sớ xin tấn phong cho Kiến Vương phi. Hai công hôm vào chầu lấy tờ sớ mở ra xem, rồi cùng nhau bàn riêng, Miên Trữ nói: “Từ xưa tới nay chưa có Phủ thiếp được phong Vương phi”. Miên Tuấn nói: “Việc ấy là phép cấm của đời Hán, Tống”. Quan Khoa đạo đem việc ấy tâu lên. Chuẩn cho đình thần xét bàn.

Sau tâu trả lời rằng: “Năm Tự Đức thứ 27 [1874], đình thần theo lệnh xét bàn về việc truy tôn chính bố mẹ sinh ra, trong tập tâu có khoản nói: 'Nên ưu tiên bằng hậu lộc, tôn làm tước Vương'; tập ấy đã được thánh thượng phê cho theo lời bàn ấy. Lại xét lời bàn ấy của Y Xuyên, ngay bấy giờ dẫu chưa thi hành, nhưng lời bàn của hậu nho cho là được tình lễ chính đáng. Nay tôn vương như được thêm chữ “thái”, thì đối với các vương có phân biệt mà đối với chính thống tưởng cũng không ngại, xin theo lời bàn của bộ, tấn tôn làm Kiên Thái vương. Còn như vợ của Tôn vương là Bùi Quý thị, xin tấn phong làm Vương thái phi, hầu hợp tình lễ. Lại vâng xét tên thuỵ để nêu đức tốt hai chữ 'Thuần Nghị' đều là chữ tốt đẹp, có hợp cái chí của tôn vương lúc sinh tiền, như được đem dùng, đối với ý nghĩa đều được hoàn toàn chu đáo”.

Hoàng đế phê bảo: “Lời bàn trước có khoản: Nên biên thêm 'Hoàng thúc', sao không đề cập đến thuỵ hiệu, chức, tước, có nên y cho biên không?”. Đình thần tâu trả lời:“Tự Đức năm thứ 29 [1876], theo nghị chuẩn cho nghi lễ: Xưng, hô, tiếp, ngộ, chính của cha sinh ra, ngày nay xưng là Thúc [chú], ngày sau thì xưng là 'Hoàng thúc'. Nay Tôn vương xin theo cho xưng là Hoàng thúc, mà thần chủ xin biên là Hiển khảo Hoàng thúc tặng Kiên Thái vương, thuỵ Thuần Nghị; bên cạnh biên: 'Hiếu tử Ưng Đăng phụng thờ'. Đề ở bia xin biên những chữ: 'Hoàng thúc tặng Kiên Thái vương thuỵ Thuần Nghị'. Còn Bùi Quý thị xin tấn phong là Kiên Thái Vương phi, ngõ hầu được hợp tình lễ”.

Hoàng đế nói:“Thái vương xưng là Hoàng thúc, nghị ấy đã thành, còn như Thái Vương phi, theo nghị ấy, dịch ra thì gọi là gì?”. Đình thần tâu trả lời: “Tự Đức năm thứ 29, bàn về chuẩn cho, trong có một khoản là: Hoàng tử đối với chính cha sinh ra mình, xưng là Thúc phụ. Lại một khoản: Cha mẹ sinh ra mình, chỉ xưng là Hoàng bá thúc phụ mẫu, không được xưng là khảo, tỷ hay đế. Nay xin theo lời chuẩn trước, xưng là Hoàng thúc phụ, còn thần chủ và đề ở bia đều biên thêm chữ 'phụ'; Thái vương phi xin xưng là Hoàng thúc mẫu”.

Hoàng đế đều cho theo đó mà làm, xuống Dụ rằng:

“Nay cứ theo Tôn nhân, đình thần cùng lời kêu xin, nên chiểu theo lời bàn của Trình Di về Bộc vương, tấn tặng Kiên vương là Kiên Thái vương, vợ của Vương ấy là Bùi thị, tấn phong là Kiên Thái vương phi. Về xưng hiệu thì theo lời bàn năm Tự Đức thứ 29, chuẩn cho xưng là Hoàng thúc phụ, Hoàng thúc mẫu, cùng khoản đặt tên thuỵ hay đổi dùng 2 chữ 'Thuần Nghị', ngõ hầu hợp chí vương khi còn sống, trẫm 2 - 3 lần giao cho luận bàn công, lần lượt tâu lên, đều cho lời bàn trước là đúng, tưởng đã rất thích đáng, đã đem việc ấy tâu lên Lưỡng cung, kính được bằng lòng y cho. Vả lại, chính thống nghĩa là rất trọng, mà ơn sinh thành, vốn ở chí tình, duy hợp với lẽ phải của trời, lòng người được yên, là đạo chính của lễ. Trẫm châm chước tiếp thu lời của các quan, kính vâng ý Chỉ, tấn tặng Kiên vương là Kiên Thái vương, tên thuỵ là Thuần Nghị và vợ của vương là Bùi thị, tấn phong là Kiên Thái Vương phi, về xưng hiệu chuẩn theo lời bàn trước, còn như việc nên làm, nên giao cho quan có trách nhiệm xét từng khoản định liệu mà làm, cho hợp điển lễ”.

”

— Đại Nam thực lục - "Cảnh Tông Thuần Hoàng đế thực lục"

Xem thêm

Chú thích

^ 《后きさき汉书·耿弇列傳れつでん》: 寶たから女おんな弟おとうと為ため清河きよかわ孝たかし王妃おうひ。
^ 《后きさき汉书·皇后こうごう纪上》: 陳ちん夫人ふじん者しゃ，家いえ本ほん魏ぎ郡ぐん，少しょう以聲伎入孝こう王宮おうきゅう，得とく幸みゆき，生なま質しつ帝みかど。亦また以梁氏し故こ，榮さかえ寵ちょう不ふ及焉。熹平四よん年ねん，小しょう黃門こうもん趙ちょう祐ゆう、議ぎ郎ろう卑整上じょう言げん：『《春秋しゅんじゅう》之の義よし，母はは以子貴とうと。隆りゅう漢かん盛典せいてん，尊崇そんすう母はは氏し，凡在外戚がいせき，莫不加か寵ちょう。今こん沖おき帝みかど母はは虞おそれ大家たいか，質しつ帝みかど母はは陳ひね夫人ふじん，皆みな誕生たんじょう聖せい皇すめらぎ，而未有ゆう稱號しょうごう。夫おっと臣子しんし雖賤，尚なお有ゆう追贈ついぞう之の典てん，況きょう二に母はは見み在ざい，不ふ蒙こうむ崇たかし顯あらわ之の次つぎ，無む以述遵先世よ，垂示すいし後世こうせい也。』帝みかど感かん其言，乃拜虞おそれ大家たいか為ため憲けん陵りょう貴人きじん，陳ちん夫人ふじん為ため渤海孝こう王妃おうひ，使つかい中ちゅう常つね侍さむらい持じ節ぶし授印綬いんじゅ，遣や太ふと常つね以三さん牲告憲けん陵りょう、懷ふところ陵りょう、靜せい陵りょう焉。
^ 《后きさき汉书·皇后こうごう纪上》: 唐から姬ひめ，颍川人じん也。王おう薨，归乡里さと。父ちち会かい稽太守たいしゅ瑁欲嫁よめ之の，姬ひめ誓ちかい不ふ许。及李傕破长安，遣や兵へい钞关东，略りゃく得とく姬ひめ。傕因欲よく妻つま之の，固かた不ふ听，而终不ふ自じ名な。尚なお书贾诩知之の，以状白しろ献けんじ帝みかど。帝みかど闻感怆，乃下诏迎姬ひめ，置おけ园中，使つかい侍さむらい中持なかもち节拜为弘农王妃ひ。
^ 《後こう漢書かんしょ•孝明たかあき八はち王おう列傳れつでん》：憎にく怨敬王おう夫人ふじん李り儀ただし等とう，永えい元もと十じゅう一いち年ねん，遂とげ使し客きゃく隗久殺ころせ儀ぎ家か屬ぞく。
^ 《三國志さんごくし·魏ぎ書しょ·后妃こうひ傳でん》: 初はつ，明あきら帝みかど為ため王おう，始はじめ納おさめ河かわ內虞氏し為ため妃ひ，帝みかど即位そくい，虞おそれ氏し不ふ得とく立りつ為ため后きさき，太ふとし皇后こうごう卞太后きさき慰勉焉。
^ 《晉すすむ書しょ·列傳れつでん第だい二に》: 康やすし獻けんじ褚皇后こうごう，諱いみな蒜ひる子こ，河南かなん陽ひ翟人也。父ちち裒，見み《外戚がいせき傳でん》。后きさき聰明そうめい有ゆう器き識，少しょう以名家か入にゅう為ため瑯邪王妃おうひ。
^ 《明あかり史し•志こころざし第だい四よん十じゅう•儀ぎ衛まもる》: 親王しんのう妃ひ儀仗ぎじょう：紅べに杖つえ二に，清道きよみち旗はた二に，絳引幡はた二に，戟氅、吾われ杖つえ、儀ぎ刀がたな、班はん劍けん、立たて瓜ふり、臥が瓜ふり、骨ほね朵、鐙あぶみ杖つえ各かく二に，響ひびき節ぶし四よん，青あお方かた傘かさ二に，紅べに彩いろどり畫が雲くも鳳おおとり傘かさ一いち，青あお孔雀くじゃく圓えん扇おうぎ四よん，紅花べにばな扇おうぎ四よん，交椅一いち，腳踏一いち，水みず盆ぼん一いち，水みず罐かん一いち，紅べに紗しゃ燈籠どうろう四よん，拂子ほっす二に。公主こうしゅ、世子せいし妃ひ儀仗ぎじょう俱同。郡ぐん王妃おうひ儀仗ぎじょう：紅べに杖つえ二に，清道きよみち旗はた二に，絳引幡はた二に，戟氅、吾われ杖つえ、班はん劍けん、立たて瓜ふり、骨ほね朵各二に，響ひびき節ぶし二に，青あお方かた傘かさ二に，紅べに圓えん傘かさ一いち，青あお圓えん扇おうぎ二に，紅べに圓えん扇おうぎ二に，交椅一いち，腳踏一いち，拂子ほっす二に，紅べに紗しゃ燈籠どうろう二に，水みず盆ぼん一いち，水みず罐かん一いち。。。舊例きゅうれい，郡ぐん王おう儀仗ぎじょう有ゆう交椅、馬うま杌，皆みな木質もくしつ銀ぎん裹；水すい盆ぼん、水みず罐かん及香爐ろ、香合こうごう，皆みな銀ぎん質しつ抹金；量りょう折おり銀ぎん三さん百ひゃく二に十じゅう兩りょう。郡ぐん王妃おうひ儀仗ぎじょう，有ゆう交椅等とう大器たいき，量りょう折おり銀ぎん一いち百ひゃく六ろく十じゅう兩りょう。餘よ皆みな自じ備充用じゅうよう。嘉よしみ靖やすし四よん十じゅう四よん年ねん定じょう，除じょ親王しんのう及親王妃おうひ初はつ封ふう儀仗ぎじょう照あきら例れい頒給外がい，其初封ふう郡ぐん王おう及郡王妃おうひ折おり銀ぎん等とう項こう，並なみ停止ていし。萬まん歷れき十じゅう年ねん定じょう，郡ぐん王おう初はつ封ふう系けい帝みかど孫まご者しゃ，儀仗ぎじょう照あきら例れい全ぜん給きゅう，系けい王おう孫まご者しゃ免めん。蓋ぶた宗室そうしつ分封ぶんぽう漸やや多おお，勢いきおい難なん遍へん給きゅう也。
^ 《明あかり史し•列れつ传第一いち•后妃こうひ》: 帝みかど封ふう马公徐じょ王おう，郑媪为王夫人ふじん，修おさむ墓はか置おけ庙焉。
^ “The Prince of Wales”. The British Monarchy. Bản gốc lưu trữ ngày 7 tháng 3 năm 2015. Truy cập ngày 21 tháng 4 năm 2016. After the wedding, Mrs Parker Bowles became known as HRH The Duchess of Cornwall. When The Prince of Wales accedes to the throne, she will be known as HRH The Princess Consort.
^ “Clarence House press release”. Clarence House. ngày 10 tháng 2 năm 2005. Bản gốc lưu trữ ngày 24 tháng 6 năm 2014. Truy cập ngày 6 tháng 4 năm 2018.
^ Đại Việt thông sử - Lê Quý Đôn, Nhà xuất bản Hồng Bàng và Nhà xuất bản Trẻ, người dịch Ngô Thế Long: An vương Tuân truyện - trang 226

Tham khảo

[1] 《后きさき汉书·耿弇列傳れつでん》: 寶たから女おんな弟おとうと為ため清河きよかわ孝たかし王妃おうひ。

[2] 《后きさき汉书·皇后こうごう纪上》: 陳ちん夫人ふじん者しゃ，家いえ本ほん魏ぎ郡ぐん，少しょう以聲伎入孝こう王宮おうきゅう，得とく幸みゆき，生なま質しつ帝みかど。亦また以梁氏し故こ，榮さかえ寵ちょう不ふ及焉。熹平四よん年ねん，小しょう黃門こうもん趙ちょう祐ゆう、議ぎ郎ろう卑整上じょう言げん：『《春秋しゅんじゅう》之の義よし，母はは以子貴とうと。隆りゅう漢かん盛典せいてん，尊崇そんすう母はは氏し，凡在外戚がいせき，莫不加か寵ちょう。今こん沖おき帝みかど母はは虞おそれ大家たいか，質しつ帝みかど母はは陳ひね夫人ふじん，皆みな誕生たんじょう聖せい皇すめらぎ，而未有ゆう稱號しょうごう。夫おっと臣子しんし雖賤，尚なお有ゆう追贈ついぞう之の典てん，況きょう二に母はは見み在ざい，不ふ蒙こうむ崇たかし顯あらわ之の次つぎ，無む以述遵先世よ，垂示すいし後世こうせい也。』帝みかど感かん其言，乃拜虞おそれ大家たいか為ため憲けん陵りょう貴人きじん，陳ちん夫人ふじん為ため渤海孝こう王妃おうひ，使つかい中ちゅう常つね侍さむらい持じ節ぶし授印綬いんじゅ，遣や太ふと常つね以三さん牲告憲けん陵りょう、懷ふところ陵りょう、靜せい陵りょう焉。

[3] 《后きさき汉书·皇后こうごう纪上》: 唐から姬ひめ，颍川人じん也。王おう薨，归乡里さと。父ちち会かい稽太守たいしゅ瑁欲嫁よめ之の，姬ひめ誓ちかい不ふ许。及李傕破长安，遣や兵へい钞关东，略りゃく得とく姬ひめ。傕因欲よく妻つま之の，固かた不ふ听，而终不ふ自じ名な。尚なお书贾诩知之の，以状白しろ献けんじ帝みかど。帝みかど闻感怆，乃下诏迎姬ひめ，置おけ园中，使つかい侍さむらい中持なかもち节拜为弘农王妃ひ。

[4] 《後こう漢書かんしょ•孝明たかあき八はち王おう列傳れつでん》：憎にく怨敬王おう夫人ふじん李り儀ただし等とう，永えい元もと十じゅう一いち年ねん，遂とげ使し客きゃく隗久殺ころせ儀ぎ家か屬ぞく。

[5] 《三國志さんごくし·魏ぎ書しょ·后妃こうひ傳でん》: 初はつ，明あきら帝みかど為ため王おう，始はじめ納おさめ河かわ內虞氏し為ため妃ひ，帝みかど即位そくい，虞おそれ氏し不ふ得とく立りつ為ため后きさき，太ふとし皇后こうごう卞太后きさき慰勉焉。

[6] 《晉すすむ書しょ·列傳れつでん第だい二に》: 康やすし獻けんじ褚皇后こうごう，諱いみな蒜ひる子こ，河南かなん陽ひ翟人也。父ちち裒，見み《外戚がいせき傳でん》。后きさき聰明そうめい有ゆう器き識，少しょう以名家か入にゅう為ため瑯邪王妃おうひ。

[7] 《明あかり史し•志こころざし第だい四よん十じゅう•儀ぎ衛まもる》: 親王しんのう妃ひ儀仗ぎじょう：紅べに杖つえ二に，清道きよみち旗はた二に，絳引幡はた二に，戟氅、吾われ杖つえ、儀ぎ刀がたな、班はん劍けん、立たて瓜ふり、臥が瓜ふり、骨ほね朵、鐙あぶみ杖つえ各かく二に，響ひびき節ぶし四よん，青あお方かた傘かさ二に，紅べに彩いろどり畫が雲くも鳳おおとり傘かさ一いち，青あお孔雀くじゃく圓えん扇おうぎ四よん，紅花べにばな扇おうぎ四よん，交椅一いち，腳踏一いち，水みず盆ぼん一いち，水みず罐かん一いち，紅べに紗しゃ燈籠どうろう四よん，拂子ほっす二に。公主こうしゅ、世子せいし妃ひ儀仗ぎじょう俱同。郡ぐん王妃おうひ儀仗ぎじょう：紅べに杖つえ二に，清道きよみち旗はた二に，絳引幡はた二に，戟氅、吾われ杖つえ、班はん劍けん、立たて瓜ふり、骨ほね朵各二に，響ひびき節ぶし二に，青あお方かた傘かさ二に，紅べに圓えん傘かさ一いち，青あお圓えん扇おうぎ二に，紅べに圓えん扇おうぎ二に，交椅一いち，腳踏一いち，拂子ほっす二に，紅べに紗しゃ燈籠どうろう二に，水みず盆ぼん一いち，水みず罐かん一いち。。。舊例きゅうれい，郡ぐん王おう儀仗ぎじょう有ゆう交椅、馬うま杌，皆みな木質もくしつ銀ぎん裹；水すい盆ぼん、水みず罐かん及香爐ろ、香合こうごう，皆みな銀ぎん質しつ抹金；量りょう折おり銀ぎん三さん百ひゃく二に十じゅう兩りょう。郡ぐん王妃おうひ儀仗ぎじょう，有ゆう交椅等とう大器たいき，量りょう折おり銀ぎん一いち百ひゃく六ろく十じゅう兩りょう。餘よ皆みな自じ備充用じゅうよう。嘉よしみ靖やすし四よん十じゅう四よん年ねん定じょう，除じょ親王しんのう及親王妃おうひ初はつ封ふう儀仗ぎじょう照あきら例れい頒給外がい，其初封ふう郡ぐん王おう及郡王妃おうひ折おり銀ぎん等とう項こう，並なみ停止ていし。萬まん歷れき十じゅう年ねん定じょう，郡ぐん王おう初はつ封ふう系けい帝みかど孫まご者しゃ，儀仗ぎじょう照あきら例れい全ぜん給きゅう，系けい王おう孫まご者しゃ免めん。蓋ぶた宗室そうしつ分封ぶんぽう漸やや多おお，勢いきおい難なん遍へん給きゅう也。

[8] 《明あかり史し•列れつ传第一いち•后妃こうひ》: 帝みかど封ふう马公徐じょ王おう，郑媪为王夫人ふじん，修おさむ墓はか置おけ庙焉。

[9] “The Prince of Wales”. The British Monarchy. Bản gốc lưu trữ ngày 7 tháng 3 năm 2015. Truy cập ngày 21 tháng 4 năm 2016. After the wedding, Mrs Parker Bowles became known as HRH The Duchess of Cornwall. When The Prince of Wales accedes to the throne, she will be known as HRH The Princess Consort.

[10] “Clarence House press release”. Clarence House. ngày 10 tháng 2 năm 2005. Bản gốc lưu trữ ngày 24 tháng 6 năm 2014. Truy cập ngày 6 tháng 4 năm 2018.

[11] Đại Việt thông sử - Lê Quý Đôn, Nhà xuất bản Hồng Bàng và Nhà xuất bản Trẻ, người dịch Ngô Thế Long: An vương Tuân truyện - trang 226

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]