Thành ngữ gốc Hán trong tiếng Việt

Thành ngữ gốc Hán dùng để chỉ những kết cấu ngôn ngữ rất ổn định, phổ thông, cô đọng về mặt ngữ nghĩa thịnh hành trong tiếng Hán, được du nhập vào tiếng Việt và sử dụng rộng rãi từ xưa đến nay.

Đặc điểm thành ngữ tiếng Hán

Thành ngữ tiếng Hán thường gồm bốn chữ, một số thành ngữ có ba hoặc trên bốn chữ. Kết cấu thành ngữ thường theo dạng biền ngẫu, đăng đối dễ dàng nhận thấy trong các thành ngữ 4 chữ, hoặc 8 chữ ví dụ:

• Công thành danh toại (功こう成なり名めい遂とげ): công thành (功こう成なり) <> danh toại (名めい遂とげ)
• Đại sự hóa tiểu, tiểu sự hóa vô (大事だいじ化か小しょう，小事しょうじ化か無む): đại sự (大事だいじ) <> tiểu sự (小事しょうじ)

Còn dạng 5 chữ thì hai chữ Hán đầu và hai chữ Hán cuối là hai vế đối xứng qua một chữ ở giữa, ví dụ:

• Đại ngư cật tiểu ngư 大だい魚さかな吃ども小しょう魚さかな - đại ngư 大だい魚ぎょ <> tiểu ngư 小しょう魚ぎょ

Rất nhiều thành ngữ sử dụng các điển cố, là các tích truyện xưa có giá trị giáo dục và ý nghĩa lịch sử sâu sắc. Chẳng hạn:

• Lục lâm hảo hán 綠林りょくりん好漢こうかん: chỉ người anh hùng trong dân gian, hoặc bọn cướp trộm tụ tập thành bầy. Theo truyện xưa thời Vương Mãng, những kẻ nổi dậy chống lại triều đình tụ họp nhau ở núi Lục Lâm.
• Thiết xử ma thành châm 鐵てつ杵きね磨すり成なり針はり: mài chầy sắt thành kim. Theo truyện xưa, Lý Bạch hồi nhỏ rất lười học, ham chơi. Một buổi đi chơi thấy một bà lão suốt ngày ngồi cặm cụi cầm chiếc chày sắt mài đi mài lại. Lý hỏi làm thế để làm gì, bà lão trả lời rằng, mài cho thành chiếc kim khâu. Nhân đó, Lý Bạch tỉnh ngộ và chăm chỉ học hành, về sau trở thành nhà thơ lớn của Trung Quốc cổ đại.

Phân loại thành ngữ gốc Hán theo nguồn gốc

Hàng nghìn thành ngữ gốc Hán được sử dụng trong tiếng Việt từ xưa tới nay, do sự cô đọng về mặt ngữ nghĩa khiến các thành ngữ đó có giá trị ứng dụng rất lớn. Trong thực tế sử dụng thành ngữ gốc Hán trong tiếng Việt hiện đại người ta thường gặp các dạng sau:

Sử dụng nguyên gốc

Thành ngữ tiếng Hán thường được sử dụng nguyên bản nếu thành ngữ đó tương đối dễ hiểu. Ví dụ:

• An phận thủ thường 安やす分ぶん守もり常つね
• Chiêu hiền đãi sĩ 招賢待まち士し
• Dĩ bất biến ứng vạn biến 以不變ふへん應おう萬まん變へん
• Điệu hổ ly sơn 調ちょう虎とら離山はなれやま
• Đồng cam cộng khổ 同どう甘あま共きょう苦く
• Môn đăng hộ đối 門もん當とう戶と對たい
• Nhàn cư vi bất thiện 閒あいだ居きょ為ため不善ふぜん
• Nhất ngôn ký xuất, tứ mã nan truy 一言ひとこと既出きしゅつ，駟し馬ば難なん追おい
• Nhất tướng công thành vạn cốt khô 一將功成萬骨枯
• Sự bất quá tam 事ごと不ふ過か三さん
• Tham quyền cố vị 貪むさぼ權けん固かた位くらい
• Trường sinh bất lão 長生ちょうせい不老ふろう
• Vạn sự khởi đầu nan 萬事ばんじ起おこり頭あたま難なん
• Vô danh tiểu tốt 無名むめい小しょう卒そつ
• Hồng nhan họa thủy 紅顏こうがん禍か始はじめ
• Hữu dũng vô mưu 有ゆう勇いさむ無む谋
• Hữu xạ tự nhiên hương 有ゆう麝自然しぜん香が

Một số thành ngữ trong tiếng Hán có một số biến thể khác nhau, trong tiếng Việt chỉ có một biến thể được sử dụng, ví dụ như:

Thành ngữ tiếng Hán	Thành ngữ tiếng Việt
功こう成なり名めい遂とげ Công thành danh toại 功こう成なり名めい就 Công thành danh tựu	Công thành danh toại 功こう成なり名めい遂とげ
馬うま到いた功こう成なり Mã đáo công thành 馬うま到いた成功せいこう Mã đáo thành công	Mã đáo thành công 馬ば到いた成功せいこう
一いち舉兩得とく Nhất cử lưỡng đắc 一いち舉兩便びん Nhất cử lưỡng tiện	Nhất cử lưỡng tiện 一いち舉兩便びん
身み敗はい名めい隳 Thân bại danh huy 身み敗はい名めい裂きれ Thân bại danh liệt	Thân bại danh liệt 身み敗はい名めい裂きれ
四海しかい之の內皆兄弟きょうだい Tứ hải chi nội giai huynh đệ 四海しかい皆みな兄弟きょうだい Tứ hải giai huynh đệ	Tứ hải giai huynh đệ 四海しかい皆みな兄弟きょうだい

Dịch nghĩa hoặc phỏng dịch

Cũng không hiếm khi thành ngữ tiếng Hán được dịch nghĩa hoặc phỏng dịch sang tiếng Việt, thường gặp đối với những thành ngữ nếu để nguyên gốc sẽ rất khó hiểu, trúc trắc về mặt ngôn từ, chẳng hạn:

Thành ngữ tiếng Hán	Thành ngữ tiếng Việt
錦にしき衣ころも夜行やこう Cẩm y dạ hành	Áo gấm đi đêm
面めん和わ心こころ不和ふわ Diện hoà tâm bất hoà	Bằng mặt nhưng không bằng lòng
病やまい從したがえ口こう入いれ，禍わざわい從したがえ口こう出で Bệnh tòng khẩu nhập, hoạ tòng khẩu xuất	Bệnh từ miệng mà vào, hoạ từ miệng mà ra
知己ちき知ち彼かれ百戰ひゃくせん不ふ殆 Tri kỷ tri bỉ bách chiến bất đãi	Biết địch biết ta trăm trận trăm thắng
大だい魚さかな吃ども小しょう魚さかな Đại ngư cật tiểu ngư	Cá lớn nuốt cá bé
高飛たかとび遠とお走はし Cao phi viễn tẩu	Cao chạy xa bay
狐きつね假かり虎とら威い Hồ giả hổ uy	Cáo mượn oai hùm
指ゆび桑くわ罵ののし槐えんじゅ Chỉ tang mạ hòe	Chỉ chó mắng mèo
大事だいじ化か小しょう，小事しょうじ化か無な Đại sự hóa tiểu, tiểu sự hóa vô	Chuyện lớn hóa nhỏ, chuyện nhỏ hóa không
不ふ見み棺かん材ざい不ふ下した淚なみだ Bất kiến quan tài bất hạ lệ	Chưa thấy quan tài chưa đổ lệ
有志ゆうし竟成 Hữu chí cánh thành	Có chí thì nên
鐵てつ杵きね磨すり成なり針はり Thiết xử ma thành châm	Có công mài sắt có ngày nên kim
癩かったい蛤はまぐり蟆ぶと想おもえ吃ども天てん鵝肉 Lại cáp mô tưởng cật thiên nga nhục	Cóc ghẻ mà đòi ăn thịt thiên nga
恭敬きょうけい不ふ如從命いのち Cung kính bất như tòng mệnh	Cung kính không bằng tuân mệnh
走はし馬うま觀かん花はな Tẩu mã quan hoa	Cưỡi ngựa xem hoa
敢做敢當 Cảm tố cảm đương	Dám làm dám chịu
牛刀ぎゅうとう割わり雞 Ngưu đao cát kê	Dùng dao mổ trâu giết gà
聲こえ東ひがし擊げき西にし Thanh đông kích tây	Dương đông kích tây
速はや戰せん速決そっけつ Tốc chiến tốc quyết	Đánh nhanh thắng nhanh
大刀たち闊斧 Đại đao khoát phủ	Đao to búa lớn
對たい牛うし彈琴だんきん Đối ngưu đàn cầm	Đàn gảy tai trâu
打だ草くさ驚おどろき蛇へび Đả thảo kinh xà	Đánh rắn động cỏ
牛頭ごず馬面うまづら Ngưu đầu mã diện	Đầu trâu mặt ngựa
行くだり不ふ更さら名めい坐すわ不ふ改姓かいせい Hành bất canh danh, tọa bất cải tính	Đi không đổi tên, ngồi không đổi họ
江山えやま易えき改あらため，本性ほんしょう難なん移うつり Giang sơn dị cải, bản tính nan di	Giang sơn dễ đổi, bản tính khó dời
藏ぞう頭あたま露ろ尾お Tàng đầu lộ vĩ	Giấu đầu hở đuôi
破鏡はきょう重じゅう圓えん Phá kính trùng viên	Gương vỡ lại lành
虎とら毒どく不ふ食しょく子こ Hổ độc bất thực tử	Hổ dữ không ăn thịt con
豹ひょう死し留とめ皮がわ，人死ひとじに留とめ名めい Báo tử lưu bì, nhân tử lưu danh	Hổ chết để da, người ta chết để tiếng
八はち兩りょう半はん斤きん Bát lượng bán cân	Kẻ tám lạng người nửa cân
無む翼つばさ而飛 Vô dực nhi phi	Không cánh mà bay
不ふ共きょう戴天 Bất cộng đái thiên	Không đội trời chung
不入ふにゅう虎穴こけつ，焉得虎とら子こ Bất nhập hổ huyệt, yên đắc hổ tử	Không vào hang cọp, sao bắt được cọp con
葉は落歸根ね Diệp lạc quy căn	Lá rụng về cội
以毒治ち毒どく Dĩ độc trị độc	Lấy độc trị độc
以卵投石とうせき Dĩ noãn đầu thạch	Lấy trứng chọi đá
亡羊ぼうよう補ほ牢ろう Vong dương bổ lao	Mất bò mới lo làm chuồng
海底かいてい撈針 Hải để lao châm	Mò kim đáy bể
水中すいちゅう撈月 Thủy trung lao nguyệt	Mò trăng đáy nước
脣亡齒ぱ寒かん Thần vong xỉ hàn	Môi hở răng lạnh
一いち箭や雙そう雕 Nhất tiễn song điêu	Một mũi tên trúng hai đích
一本いっぽん萬まん利り Nhất bản vạn lợi	Một vốn bốn lời
班はん門もん弄ろう斧おの Ban môn lộng phủ	Múa rìu qua mắt thợ
萬まん眾一心こころ Vạn chúng nhất tâm	Muôn người như một
十じゅう年ねん樹木じゅもく，百ひゃく年ねん樹じゅ人じん Thập niên thụ mộc, bách niên thụ nhân	Mười năm trồng cây, trăm năm trồng người
借か刀かたな殺人さつじん Tá dao sát nhân	Mượn dao giết người
臥薪嘗膽がしんしょうたん Ngoạ tân thường đảm	Nằm gai nếm mật
血ち口こう噴人 Huyết khẩu phún nhân	Ngậm máu phun người
滴水たるみず穿ほじ石いし Tích thủy xuyên thạch	Nước chảy đá mòn
千鈞せんきん一髮いっぱつ Thiên quân nhất phát	Nghìn cân treo sợi tóc
過か橋はし抽板 Quá kiều trừu bản	Qua cầu rút ván
釜がま底そこ抽薪 Phủ để trừu tân	Rút củi đáy nồi
差さ之の毫釐，謬以千里せんり Sai chi hào ly, mậu dĩ thiên lý	Sai một ly, đi một dặm
生なま寄よせ死し歸き Sinh ký tử quy	Sống gửi thác về
放ひ虎とら歸山きさん Phóng hổ quy sơn	Thả hổ về rừng
勝かち不ふ驕おご，敗はい不ふ餒 Thắng bất kiêu, bại bất nỗi	Thắng không kiêu, bại không nản
勝者しょうしゃ為ため王おう，敗者はいしゃ為ため寇 Thắng giả vi vương, bại giả vi khấu	Thắng làm vua, thua làm giặc
盲人もうじん摸象 Manh nhân mạc tượng	Thầy bói xem voi
一いち帆ほ風ふう順じゅん Nhất phàm phong thuận	Thuận buồm xuôi gió
良藥りょうやく苦く口こう，忠言ちゅうげん逆ぎゃく耳みみ Lương dược khổ khẩu, trung ngôn nghịch nhĩ	Thuốc đắng dã tật, sự thật mất lòng
百聞ひゃくぶん不ふ如一見いっけん Bách văn bất như nhất kiến	Trăm nghe không bằng một thấy
老ろう牛うし吃ども嫩草 Lão ngưu cật nộn thảo	Trâu già thích gặm cỏ non
懸かか羊頭ようとう賣うり狗いぬ肉にく Huyền dương đầu mại cẩu nhục	Treo đầu dê bán thịt chó
冤有頭あたま，債さい有ゆう主ぬし Oan hữu đầu, nợ hữu chủ	Oan có đầu, nợ có chủ
守株しゅしゅ待まち兔うさぎ Thủ châu đãi thố	Ôm cây đợi thỏ
飲水のみみず思おもえ源げん Ẩm thủy tư nguyên	Uống nước nhớ nguồn
真金まがね不ふ怕火 Chân kim bất phạ hoả	Vàng thật không sợ lửa

Thay đổi từ ngữ và/hoặc vị trí từ ngữ

Nhiều thành ngữ gốc Hán đã có sự chuyển hóa vị trí một số chữ Hán hoặc thay một chữ Hán khác cho phù hợp với tiếng Việt hơn, chẳng hạn:

Thành ngữ tiếng Hán	Thành ngữ tiếng Việt
足あし智さとし多た謀はかりごと Túc trí đa mưu	Đa mưu túc trí 多た謀はかりごと足あし智さとし
虎とら父ちち無む犬いぬ子こ Hổ phụ vô khuyển tử	Hổ phụ sinh hổ tử 虎とら父ちち生せい虎とら子こ
蛇口じゃぐち佛心ほとけごころ Xà khẩu phật tâm	Khẩu xà tâm phật 口こう蛇へび心こころ佛ふつ
入鄉いりごう隨ずい俗ぞく Nhập hương tuỳ tục	Nhập gia tuỳ tục 入いれ家か隨ずい俗ぞく
福ぶく無雙むそう至いたり，禍わざわい不ふ單行たんこう Phúc vô song chí, họa bất đơn hành 福ぶく不ふ重じゅう至いたり，禍わざわい必重來らい Phúc bất trùng chí, hoạ tất trùng lai	Phúc bất trùng lai, hoạ vô đơn chí 福ぶく不ふ重じゅう來らい，禍わざわい無む單たん至いたり
兵へい貴き乎勇不ふ貴き乎多 Binh quý hồ dũng bất quý hồ đa	Quý hồ tinh bất quý hồ đa 貴き乎精不ふ貴き乎多
作さく威い作さく福ぶく Tác oai tác phúc	Tác oai tác quái 作さく威い作さく怪かい
情じょう投とう意い合あい Tình đầu ý hợp	Tâm đầu ý hợp 心こころ投とう意い合あい
根深ねぶか蒂固 Căn thâm đế cố	Thâm căn cố đế 深ふか根ね固かた蒂
九死きゅうし一生いっしょう Cửu tử nhất sinh	Thập tử nhất sinh 十じゅう死し一生いっしょう
通つう情じょう達たち理り Thông tình đạt lý	Thấu tình đạt lý 透とおる情じょう達たち理り
一路いちろ平安へいあん Nhất lộ bình an	Thượng lộ bình an 上路あげろ平安へいあん

Tham khảo

• Bùi Hạnh Cẩn, 5000 thành ngữ Hán Việt thường dùng, 158 trang, Nhà xuất bản Giáo dục, 1993
• Trương Đình Tín biên soạn, Thành ngữ Hán Việt, 490 trang, Nhà xuất bản Thuận Hóa, 2004
• [Từ điển Thi Viện], có thể tra thành ngữ tiếng Hán để lấy ấm Hán Việt tương ứng.

• Binh pháp Tôn Tử và Ba mươi sáu kế, nguồn gốc của nhiều câu thành ngữ thông dụng ở Việt Nam và Trung Hoa.