Το λήμμα δεν περιέχει πηγές ή αυτές που περιέχει δεν επαρκούν.Μπορείτε να βοηθήσετε προσθέτοντας την κατάλληλη τεκμηρίωση. Υλικό που είναι ατεκμηρίωτο μπορεί να αμφισβητηθεί καινα αφαιρεθεί. Η σήμανση τοποθετήθηκε στις 14/02/2011.
ΟΕπίκτητος (50 μ.Χ. - 138 μ.Χ.) ήταν Έλληναςστωικός φιλόσοφος.
Ο Επίκτητος αναφέρεται ως παιδί δούλων και φέρεται ότι γεννήθηκε στηνΙεράπολη της Φρυγίας (Izmit, σημερινή Τουρκία), εξου ενίοτε καιτο προσωνύμιο Ιεραπολίτης. Φθάνοντας στηΡώμη, τον αγόρασε ο Επαφρόδιτος, ο οποίος ήταν απελεύθερος τουΝέρωνα. Ο Επίκτητος υπήρξε θύμα του Επαφρόδιτου. Ο δεύτερος του έβαλε το πόδι σ' ένα μάγγανο καιτο έσφιγγε, γιανατον κάνει να χάσει τη στωικότητά τουκαινα φωνάξει. «Θαμου σπάσεις το πόδι», τον προειδοποίησε ο Επίκτητος, αλλά ο Επαφρόδιτος συνέχισε το σφίξιμο, μέχρι που έγινε το κακό. «Δεστο είπα πως θαμου σπάσεις το πόδι;» αρκέστηκε ναπειο Επίκτητος. Σε αυτή την περίοδο φαίνεται πως παρακολούθησε τα μαθήματα φιλοσοφίας τουΜουσώνιου Ρούφουκαι συνόψισε τη φιλοσοφία του στις λέξεις «ανέχου και απέχου» (στα νέα ελληνικά: «Να ανέχεσαι καινα απέχεις»). Όταν στη συνέχεια έγινε απελεύθερος, εγκαταστάθηκε για λίγο καιρό στη Ρώμη, όπου ζούσε σεμια καλύβα που έμενε πάντα ανοιχτή. Εξαιτίας διατάγματος τουΔομιτιανούτο 93, διώχνονται όλοι οι φιλόσοφοι από την Ιταλία καιο Επίκτητος αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη Ρώμη καινα μεταβεί στηΝικόπολη της Ηπείρου (Νομός Πρέβεζας), όπου ίδρυσε φιλοσοφική σχολή. Μεταξύ των μαθητών του συγκαταλέγεται ο ιστορικός και έπαρχος της ΚαππαδοκίαςΦλάβιος Αρριανός από τηΝικομήδεια, ο οποίος συγκέντρωσε τις ομιλίες του, από τις οποίες διασώζονται μόνο τα τέσσερα πρώτα βιβλία. Έπειτα έβγαλε από αυτές ένα απάνθισμα σκέψεων που είναι γνωστές μετο όνομα «Εγχειρίδιον Επικτήτου».
Ο Επίκτητος ανέπτυξε ένα φιλοσοφικό σύστημα που θεμελίωνε σε βάσεις από την ηθική τουΣενέκακαιτο οποίο ήταν κυρίως ένα είδος θρησκευτικής διδασκαλίας που έμοιαζε πολύ μετον χριστιανισμό. Επίκεντρο της φιλοσοφίας του Επίκτητου είναι ο άνθρωπος καιη εκπαιδευτική αγωγή τουμε έμφαση στην ηθική. Ηεκπαίδευσηγιατον φιλόσοφο είναι το μέσο μετο οποίο μπορεί να κατοχυρώσει οάνθρωποςτηνελευθερίατου. Μέσω της άσκησης της φιλοσοφίας ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει τα πράγματα που βρίσκονται υπό την εξουσία του από εκείνα πουδεν βρίσκονται υπό την εξουσία του. Κατά τον Επίκτητο, η έννοια της ευδαιμονίας εδράζεται στη γνώση των «εφ' ημίν» (στα οποία υπάγονται οι προσωπικές μας πράξεις, οι σκέψεις κλπ.) καιτων «ουκεφ' ημίν» (στα οποία υπάγονται ο πλούτος, η δόξα κλπ.).
Το θέμα της ελεύθερης βούλησης ("προαίρεσις") είναι σημαντικό στο φιλοσοφικό σύστημα του Επίκτητου. Διαπίστωσε ότι η παράδοση στις ορμές της επιθυμίας δεν σημαίνει ότι είναι και προϊόν ελεύθερης βούλησης. Ο άνθρωπος ρέπει προς το "εγώ" καιτο "δικό μου" και αυτή η ταύτιση είναι η κινητήρια δύναμη για τις επιλογές πουθα κάνει. Αυτό μετο οποίο ταυτίζεται είναι αυτό το οποίο θεωρεί ως συμφέρον του. Η δυστυχία του προκύπτει από την άγνοια γιατην πραγματική του φύση πουτον οδηγεί να ταυτίζεται μετη σάρκα του, τις ζωικές του επιθυμίες τουκαιτα εξωτερικά πράγματα.
"Ο άνθρωπος ρέπει εκεί που βρίσκεται το "εγώ" καιτο "δικό μου". Αν βρίσκεται στην σάρκα, αυτή μας κυριαρχεί, αν βρίσκονται στην ελεύθερη βούληση, αυτή. Αν βρίσκονται στα εξωτερικά πράγματα, αυτά. Συνεπώς, αντο εγώ βρίσκεται εκεί που βρίσκεται η ελεύθερη βούληση, μόνο τότε θα είμαι ο φίλος, ο γιος καιο πατέρας που πρέπει να είμαι. Συμφέρον μου, δηλαδή, θα είναι να διατηρώ την πίστη, τον σεβασμό, την ανοχή, την εγκράτεια, τις σχέσεις μουμε τους άλλους. Αλλά, αν βάλω, τον εαυτό μου από τηνμια μεριά καιτην τιμιότητα από την άλλη, γίνεται τόσο ισχυρός ο λόγος του Επίκουρου ότι "η καλοσύνη ή δεν είναι τίποτα ή, αν υπάρχει, είναι ό,τι νομίζουν οι άνθρωποι."." ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ, Διατριβές, Β/κβ,19-21.
Η ελεύθερη βούληση είναι αυτή που μας βοηθάει να θέλουμε αυτό που είναι ορθό, αυτό που είναι φυσικό. Πίσω από τις επιθυμίες και τις ανάγκες υπάρχει η "φύση" την οποία πρέπει νατην αναγνωρίσουμε καινατη μελετήσουμε μέσω της λογικής. Οφείλουμε να έχουμε έναν βαθύ φιλοσοφικό στοχασμό πάνω στη φύση του εαυτού μας, των πραγμάτων καιτων γεγονότων έτσι ώστε να προσαρμοστούμε στη φύση και όχι να προσπαθήσουμε να αλλάξουμε τους νόμους της φύσης γιανα προσαρμοστούν αυτοί στις δικές μας επιθυμίες. Όλη η δυστυχία μας προκύπτει όχι από τη φύση των πραγμάτων αλλά από την άγνοιά μας γιατοτι ζητά η φύση. Η λειτουργία αυτή που μπορεί να βοηθήσει τον άνθρωπο να εναρμονιστεί μετη φύση του κόσμου είναι ηλογική ("λόγος") καιη λογική αναπτύσσεται μετηνεκπαίδευση.
"Αν προσέξουμε, θα δούμε ότι το λογικό ονδεν καταπιέζεται από τίποτε άλλο παρά από το παράλογο και ότι, αντίθετα, τίποτα δεντον τραβά περισσότερο από όσο το λογικό. Αλλά, οι έννοιες αυτές, του λογικού καιτου παραλόγου, γίνονται διαφορετικά αντιληπτές, από τον καθένα, όπως καιοι έννοιες του καλού καιτου κακού, του συμφέροντος καιτου ασύμφορου. Γι’ αυτό χρειαζόμαστε κατά κύριο λόγο εκπαίδευση, γιανα μάθουμε να προσαρμόζουμε, σύμφωνα μετην φύση, τις έννοιες του λογικού καιτου παραλόγου στις συγκεκριμένες περιπτώσεις." ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ, Διατριβές Α/β,4-5.
"Δεν δημιουργεί, η φτώχεια, τη λύπη αλλά η επιθυμία. Ούτε ο πλούτος λυτρώνει από τους φόβους αλλά η λογική. Αν, λοιπόν, αποκτήσεις λογική, ούτε τα πλούτη θα επιθυμείς ούτε την φτώχεια θα κατηγορείς." Φράση του Επίκτητου από την «Ανθολογία Στοβαίου».
Η εκπαίδευση οφείλει να μας βοηθήσει να καταλάβουμε τη λογική της φύσης και της ίδιας της ζωής καινα προσαρμόσουμε τις επιλογές μας με βάση αυτή τη λογική. Πίσω από τη φύση, ο Επίκτητος διαβλέπει τη θεότητα. Αυτή η θεότητα δεν είναι ένα πρόσωπο με επιθυμίες και προσωπικά χαρακτηριστικά αλλά είναι η ίδια η απρόσωπη αιτία των φυσικών νόμων.
"Τι κάνουμε στην περίπτωση του γραψίματος; Μπορώ να γράψω το όνομα του Δίωνα, όπως θέλω; Όχι, αλλά μου μαθαίνουν να θέλω νατο γράψω όπως πρέπει να γράφεται. Όταν πρόκειται για μουσική; Το ίδιο. Όσο για τις τέχνες και τις επιστήμες; Το ίδιο, αλλιώς, θα ήταν τελείως ανώφελο να μαθαίνουμε οτιδήποτε, ανο καθένας μπορούσε να προσαρμόζει τις γνώσεις του κατά την βούλησή του. Μόνο, λοιπόν, γιατοπιο σοβαρό καιπιο σπουδαίο ζήτημα που είναι η ελευθερία, θα ζητούσα πράγματα στην τύχη; Καθόλου. Αλλά εκπαίδευση σημαίνει ακριβώς να μαθαίνουμε να θέλουμε κάθε πράγμα όπως συμβαίνει. Και πώς συμβαίνει; Όπως όρισε αυτός που ορίζει. Όρισε, δηλαδή, να υπάρχει καλοκαίρι και χειμώνας, ευφορία και αφορία, αρετή και κακία και όλα αυτά τα αντίθετα γιανα εναρμονιζόμαστε μετον εαυτό μας." ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ, Διατριβές Α/β,9-16.
Ο ίδιος ο άνθρωπος έχει το προνόμιο να έχει ως προστάτη και σύμβουλο μια εκπόρευση αυτής της θεότητας, τον δικό του "αγαθοδαίμονα" που μάς θυμίζει καιτο "δαιμόνιο" τουΣωκράτη. Όμως, η βοήθεια αυτού του θεού-προστάτη είναι δυνατή μόνο όταν ο ίδιος ο άνθρωπος δέχεται νατον ακούσει.
"Ωστόσο δεν παρέλειψε [ο Θεός] να τοποθετήσει πλάι σε κάθε άνθρωπο, ως κηδεμόνα, τον αγαθό δαίμονα του καθενός." ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ, Διατριβές, Α/ιδ,7-13.
Ο Επίκτητος δίνει έναν αρκετά πρακτικό και χρηστικό ορισμό γιατηφιλοσοφία.
"Ναη αρχή της φιλοσοφίας: Η συνείδηση της διαμάχης των ανθρώπων μεταξύ τους, η αναζήτηση της προέλευσης της διαμάχης, η καταδίκη της απλής γνώμης, η δυσπιστία προς αυτήν την άποψη και κάποια έρευνα γιατοανη άποψή μας είναι σωστή ή λάθος, καιη ανεύρεση κάποιου κανόνα, όπως ανακαλύψαμε την ζυγαριά γιανα μετράμε τα βάρη ή την στάθμη, γιανα κρίνουμε το ίσιο καιτο στραβό.» ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ, Διατριβές Β/ια,13.
Η φιλοσοφία συνεπώς είναι μια επιστήμη της ζωής. Είναι μια επιστήμη αλλά καιμια τέχνη να βρεις την πραγματική ελευθερία που είναι να ζεις σύμφωνα μετη φύση σου ως ένα λογικό ον. Αυτή η φιλοσοφική αναζήτηση αλλά καιη προσαρμογή της ζωής με βάση τις φιλοσοφικές αρχές είναι ένας συνεχής και δύσκολος αγώνας που χρειάζεται όλες τις αρετές ενός πρωταθλητή. Η νίκη πάνω στο παράλογο, τη δυστυχία, τη σκλαβιά των αισθήσεων είναι ουσιαστικά η νίκη πάνω στην άγνοια.
"Άνθρωπέ μου, εξέτασε πρώτα το πράγμα και μετά την ίδια σουτην φύση και τί μπορείς να σηκώσεις. Αν θέλεις να γίνεις παλαιστής, κοίτα τους ώμους σου, τους μηρούς σου, την μέση σου. Ο καθένας άλλωστε γεννιέται για διαφορετικό πράγμα. Νομίζεις ότι με αυτά που κάνεις, μπορείς να φιλοσοφήσεις; Νομίζεις ότι μπορείς να τρως καινα πίνεις όπως το κάνεις, να οργίζεσαι το ίδιο, να δείχνεις την ίδια κακή διάθεση; Πρέπει να ξαγρυπνάς, να κοπιάζεις να νικήσεις κάποιες επιθυμίες σου, ν’ απομακρυνθείς από τους δικούς σου, να υποστείς την περιφρόνηση καιτου μικρού δούλου, την κοροϊδία όλων αυτών που συναντάς, να έχεις σε όλα το μικρότερο μερίδιο, στην εξουσία, στις τιμές, στο δικαστήριο. Όταν θα έχεις σταθμίσει τα παραπάνω, εφ’ όσον το κρίνεις, έλα, αν θέλεις, νατ’ ανταλλάξεις μετην απάθεια, την ελευθερία, την αταραξία.
. . . λίγο να νυστάξεις και χάνεις όλα όσα έχεις συγκεντρώσει μέχρι τώρα. Να προσέχεις, λοιπόν, τις παραστάσεις σου, να επαγρυπνείς. Δεν είναι λίγα αυτά που διαφυλάσσεις. Είναι η αιδώς, η πίστη, η ευστάθεια, η απαλλαγή από τα πάθη, από την λύπη, από τον φόβο, από την ταραχή, μεμια λέξη η ελευθερία. Πόσο πουλάς όλα ετούτα; Κοίταξε πόσο αξίζουν." ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ, Διατριβές, Γ/ιε,8-12.
Μια άλλη γνωστή παρομοίωση που κάνει για τις σχολές φιλοσοφίας είναι νατην παραλληλίζει με αυτήν ενός ιατρείου. Η άσκηση της φιλοσοφίας δεν είναι διανοητική αλλά καθαρά πρακτική. Ο δάσκαλος φιλοσοφίας είναι αυτός που κάνει τη διάγνωση της "αρρώστιας", που βρίσκει τις αιτίες που κάνουν κάποιον να απομακρυνθεί από τη λογική του φύση καινα δίνει "συνταγές" θεραπείας. Δεν είναι κάποιος που απλώς ανακουφίζει με παρήγορα λόγια αλλά που λέει την αλήθεια και δείχνει ότι την αιτία του πόνου που είναι αποτέλεσμα λανθασμένων επιλογών.
"Η σχολή του φιλοσόφου, άνδρες, είναι ιατρείο, δεν πρέπει να βγαίνετε χαρούμενοι αλλά πονεμένοι. Δεν έρχεστε βέβαια αν είστε υγιείς, ο ένας έχει τον ώμο βγαλμένο, ο άλλος έχει απόστημα, ο άλλος συρίγγιο κιο άλλος πονοκέφαλο. Καιθα καθίσω εγώ να σας λέω ωραία λόγια και φρασούλες, γιαναμε επαινέσετε καινα φύγετε, ο ένας μετον ώμο όπως τον έφερε, ο άλλος μετον ίδιο πονοκέφαλο, ο άλλος μετο συρίγγιο κιο άλλος μετο απόστημα;" ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ, Διατριβές Γ/κγ,29-32.
Οστωικισμόςτου Επίκτητου έχει μια κοσμοπολίτικη όψη όπως και γενικότερα οι υπόλοιποι στωικοί φιλόσοφοι. Αν όλοι είμαστε εκπορεύσεις της ίδιας θεότητας, τότε μοιραζόμαστε την ίδια πνευματική ουσία καιστα αλήθεια όλα τα πλάσματα μοιράζονται εξίσου αυτόν τον κόσμο ως συγγενείς, ως πολίτες του κόσμου.
"Αν κάποιος έχει κατανοήσει την οργάνωση του κόσμου, αν έχει διδαχτεί ότι το μέγιστο, το σπουδαιότερο καιτο καθολικότερο όλων είναι το σύστημα που αποτελείται από τον Θεό και τους ανθρώπους, ότι από τον Θεό ρίχτηκαν οι σπόροι που δημιούργησαν, όχι μόνο τον πατέρα ή τον παππού του, αλλά κάθε τιπου γεννιέται κι αναπτύσσεται πάνω στηνγηκαι, ιδιαίτερα, τα λογικά όντα που, μόνο αυτά από την φύση τους κοινωνούν του Θεού, συνδεδεμένα με αυτό δια της λογικής, τότε γιατί ναμην ονομάζει τον εαυτό του πολίτη του κόσμου; Γιατί ναμηντον ονομάζει τέκνο του Θεού;" ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ, Διατριβές, Α/θ,3-6.
Ο Επίκτητος απαντά μέσω της φιλοσοφίας τουκαιγιατο θέμα της αδικίας μέσα στη ζωή καιτο πώς πρέπει να αντιμετωπίζουμε αυτούς που μας αδικούν. Ο άνθρωπος που είναι κακός κι άδικος τιμωρείται όχι μόνο από τους νόμους της πολιτείας αλλά ακόμα κιαν ξεφύγει από αυτούς, είναι ήδη ένας άνθρωπος πουδρα ενάντια στη φύση τουκαιθα υποφέρει από αυτήν την απόκλιση. Θα πρέπει ο φιλόσοφος να λυπάται καινα συμπονά αυτόν από τον οποίον αδικείται. Βλέπει στον κακό άνθρωπο, ένα παραπλανημένο ονπουοι ίδιες οι πράξεις του είναι η αιτία να μένει δέσμιος του παραλογισμού τουκαι της άγνοιας της πραγματικής του φύσης.
"- “ Ο δείνα σε πρόσβαλε”.
Τον ευγνωμονώ πουδενμε έδειρε.
- “Μασε έδειρε κιόλας”.
Τον ευγνωμονώ πουδενμε τραυμάτισε”.
- “Μακαισε τραυμάτισε”.
Τον ευγνωμονώ πουδενμε σκότωσε. Πότε έμαθε, λοιπόν, κι από ποιόν ότι ο άνθρωπος είναι ζώο ήμερο, ότι αγαπάει τον πλησίον του, ότι η ίδια η αδικία προκαλεί μεγάλη ζημιά σ’ αυτόν πουτην διαπράττει.» Διατριβές Δ/ε, 8-10.
Η φιλοσοφική αντίληψη του Επίκτητου πάει πέρα και πάνω από τη φαινομενική ύπαρξη και τις περιστάσεις της ζωής. Η ανθρώπινη ψυχή έρχεται σε έναν κόσμο γιανα δοκιμαστεί καινα μάθει την αλήθεια γιατην ίδια καιτον κόσμο. Η αντιμετώπιση των καταστάσεων της ζωής είναι συμβολική. Δείχνει τοτι πιστεύει κάποιος γιατον εαυτό τουκαι τους άλλους. Η κακή χρήση του πλούτου, της δύναμης και της τύχης εμπεριέχει μέσα της, την ίδια την "τιμωρία" αυτού πουτην ασκεί.
" - “Βλέπω, τους σωστούς κι ενάρετους ανθρώπους να χάνονται από την πείνα καιτο κρύο.”
Αυτούς, όμως, πουδεν είναι σωστοί κι ενάρετοι, δεν τους βλέπεις να χάνονται από την τρυφηλότητα, την αλαζονεία καιτην ακαλαισθησία;
- “Είναι, όμως, ατιμωτικό να συντηρείσαι από άλλον”.
Και ποιος άλλος, δυστυχισμένε, παρά μόνο ο κόσμος συντηρείται από μόνος του; Όποιος λοιπόν κατηγορεί την πρόνοια ότι φαύλοι δεν τιμωρούνται, ότι έχουν δύναμη και πλούτο, κάνει το ίδιο, σαννα έλεγε, σε περίπτωση που αυτοί είχαν τυφλωθεί, ότι δεν τιμωρούνταν, επειδή τα νύχια τους έχουν υγεία." (Από τα απομνημονεύματα του Επίκτητου).
Όπως προειπώθηκε οΦλάβιος Αρριανός ήταν εκείνος ο οποίος κατέγραψε τις φιλοσοφικές απόψεις τουσε οκτώ βιβλία μετον γενικό τίτλο Διατριβαί, από τα οποία όμως έχουν διασωθεί μόνον τέσσερα.
Ο Αρριανός είναι καιο καταγραφέας της διδασκαλίας που παρατίθεται στοΕγχειρίδιον, ένα είδος συνοπτικής παρουσίασης τωνΔιατριβών.
Long A. A., Η ελληνιστική φιλοσοφία. Στωικοί, Επικούρειοι, Σκεπτικοί, Μετάφραση Στυλιανού Δημόπουλου, Μυρτώς Δραγώνα-Μονάχου, εκδ.ΜΙΕΤΑθήνα 2003, σελ. 177-322
Πελεγρίνης, Θ., Λεξικό της Φιλοσοφίας, Ελληνικά Γράμματα, (Αθήνα, 2004)
Νούτσος Παναγιώτης," Η 'ελευθεροποιός' διδασκαλία του Επίκτητου", στο: Τομέας Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Επίκτητος, Πρέβεζα 1996, 149-154.
Σχετικά πολυμέσα
_frontispiece.jpg)
