ΟΚλειδωνάς είναι στρουθιόμορφο πτηνό της οικογενείαςτωνΠαριδών, που απαντά καιστον ελλαδικό χώρο. Η επιστημονική ονομασία τουείδους είναι Poecile lugubrisκαι περιλαμβάνει 6 υποείδη.[1][2] Ανήκει σεμια ομάδα πτηνών πουστη χώρα μας είναι γνωστή μετη γενική ονομασία παπαδίτσες (tits).[3]
Η επιστημονική ονομασία τουγένουςPoecile, είναι άμεση εκλατινισμένη απόδοση της ελληνικής λέξης Ποικίλος. Ωστόσο, παραμένει εν πολλοίς άγνωστος ο λόγος χρησιμοποίησής της από τον Τέμινκ. Κατά μίαν εκδοχή, επειδή ο κλειδωνάς είναι ευρέως διαδεδομένος στον ελλαδικό χώρο, η ονομασία δόθηκε γιανα τιμηθεί η αρχαία Ποικίλη Στοά, τόπος διδασκαλίας τουστωικού φιλοσόφου Ζήνωνος.[6]
Ο όρος lugubrisστην επιστημονική ονομασία του είδους, είναι λατινικός, σημαίνει «αυτός που πενθεί, ο πενθών», και παραπέμπει στο χαρακτηριστικό μαύρο χρώμα του κεφαλιού καιτου άνω μέρους του στήθους, που μοιάζουν με πλερέζα.
Την ίδια σημασία έχει καιη αγγλική λαϊκή ονομασία του είδους, Sombre tit.
Η ελληνική λαϊκή ονομασία του πτηνού σημαίνει επακριβώς «αυτός που κατασκευάζει κλειδιά, κλειθροποιός», ωστόσο είναι άγνωστος ο λόγος χρησιμοποίησής της. [εκκρεμεί παραπομπή]
Το είδος περιγράφηκε από τον Ολλανδό αριστοκράτη και ζωολόγο Κ. Τέμινκ (Coenraad Jacob Temminck, 1778-1858), από τη Δαλματία καιτην Ουγγαρία, ως Parus lugubris, το 1820.
Η ταξινομική τουγένουςPoecile παραμένει αρκετά προβληματική. Το πτηνό είχε, παραδοσιακά, τοποθετηθεί στο γένος Parus, στο οποίο κατατάσσονταν όλες ανεξαιρέτως οιπαπαδίτσες, μεταξύ των οποίων καιοκαλόγερος. Ωστόσο, μιτοχονδριακά δεδομένα DNA (mtDNA) ακολουθίας κυτοχρώματος b, έδειξαν ότι το γένος πρέπει να διασπασθεί. Τη νέα κατάσταση αποδέχθηκε η Αμερικανική Ένωση Ορνιθολόγων (AOU) καιη ITIS,[2] όχι όμως άλλες αυθεντίες επί της ταξινομικής,[1] τουλάχιστον επί του παρόντος. Έτσι, ο κλειδωνάς ταξινομείται πλέον ως Poecile μαζί με άλλες παπαδίτσες, χωρίς ωστόσο να αποκλείεται η «επιστροφή» στο γένος Parus.[7]
Η Ομάδα Ταξινομική Εργασίας της BirdLife είναι ενήμερη ότι, έχουν δημοσιευθεί φυλογενετικές αναλύσεις που προτείνουν γενικές ανακατατάξεις, οι οποίες μπορούν να επηρεάσουν την ταξινομική του είδους, αλλά προτιμά να περιμένει έως ότου εργασίες από άλλες αυθεντίες (taxonomists) αποκαλύψουν πώς αυτές οι αλλαγές επηρεάζουν το σύνολο των συμμετεχόντων taxa.
Η γεωγραφική διαφοροποίηση των υποειδών είναι σε μεγάλο βαθμό προοδευτικά διαβαθμισμένη (clinal), μετο μέγεθος να μειώνεται από βορρά προς νότο, ενώ τοστέμμακαιη κηλίδα του στήθους (bib) σκουραίνουν από τα νότια προς τα βόρεια και ανατολικά. Η κάτω επιφάνεια του σώματος γίνεται προοδευτικά πιο ανοικτόχρωμη από τα δυτικά προς τα ανατολικά.
Τοείδος έχει πολύ μικρή εξάπλωση και κατανομή σε λίγες χώρες της Ευρασίας. Στα δυτικά, απαντάται στην περιοχή της Αδριατικής (ΒΑ Ιταλία (;), Κροατία, Σλοβενία) και κατόπιν, διά μέσου όλων των Βαλκανικών χωρών, περνάει ανατολικά προς Μικρά Ασία, Εγγύς Ανατολή, Κασπία Θάλασσα και Ιράν, όπου βρίσκεται καιτο ανατολικότερο όριο της κατανομής του. Βόρεια φθάνει στη Ρουμανία και Μολδαβία, ενώ νότια μέχρι τις νότιες περιοχές του Ιράν.[8]
Η Ελλάδα αποτελεί πολύ σημαντική επικράτεια γιατο πτηνό, διότι φιλοξενεί 3 από τα 6 υποείδη του συνολικού πληθυσμού, εκτων οποίων ένα (1) ενδημικό.[1]
Αρ.
Υποείδος
Περιοχές αναπαραγωγής (επιδημητικό ή/και καλοκαιρινός επισκέπτης)
Κάποιοι ερευνητές το θεωρούν ξεχωριστό είδος (Poecile hyrcanus), επειδή έχει διαφορετική φωνή και αναπαραγωγική ηθολογία καιδεν υβριδοποιείται μετα 1 και 2. Διαθέτει στήθος, κοιλιά και πλευρές με κιτρινωπή απόχρωση [9]
Ο κλειδωνάς είναι τυπικό καθιστικόείδος, απαντώμενο στις ίδιες περιοχές καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους ως επιδημητικό πτηνό και, με υψηλά ποσοστά ενδημισμού. Οι μετακινήσεις των επί μέρους πληθυσμών είναι μόνον τοπικές και εποχικές, κυρίως από τα μεγαλύτερα στα μικρότερα υψόμετρα κατά τις ψυχρές περιόδους του έτους, ιδιαίτερα από τα νεαρότερα άτομα.
Υπάρχουν κάποιες φθινοπωρινές και χειμερινές αναφορές από τηνΚ. Τουρκία, όπου δεν αναπαράγεται. Επίσης κάποιες φθινοπωρινές καταγραφές στους πρόποδες της οροσειράς ΖάγκροςστοΒΑ. Ιράκ, περιοχή εκτός του εύρους κατανομής.[11]
Η Ελλάδα φιλοξενεί τρία υποείδη (βλ. Πίνακα), εκτων οποίων το ένα (1) δεν υπάρχει αλλού στον κόσμο (ενδημικό).[1] Από την Κρήτη αναφέρεται ότι δεν απαντάται από την εποχή τουΒ’ Παγκοσμίου Πολέμου (1945 και μετέπειτα),[12] αλλά το πιθανότερο είναι ότι υπάρχει σε σπάνιους και ακανόνιστους πληθυσμούς.[4]
Τυπικός οικότοπος του κλειδωνά στον μεσογειακό χώρο
Οι κλειδωνάδες απαντώνται σε οικοτόπους ανάλογους μετη γεωγραφική περιοχή της κατανομής τους. Έτσι, στην περιοχή της Μεσογείου συχνάζουν σε ξηρές, ανοικτές περιοχές μεμακία βλάστησηκαι λίγα, διάσπαρτα δένδρα και θάμνους, συχνά κοντά σε νερό, ελαιώνες,[10] αμπελώνες, δάση και πετρώδεις περιοχές με θάμνους.[13] Στις περιοχές του Ισραήλ καιτου Ιράν, απαντώνται σεπιο ορεινά, στεπώδη, αραιά δασωμένα εδάφη.
Στην Ελλάδα, κινούνται από το επίπεδο της θάλασσας μέχρι τα 2.000 μέτρα, ανκαι είναι δύσκολο να καθορισθεί ο επακριβής βιότοπος που προτιμούν. Οιπιο «τυπικοί» οικότοποι περιλαμβάνουν ξηρές, λοφώδεις εκτάσεις μεπουρνάριακαι άλλες βελανιδιές, καλλιέργειες με αγρωστώδη και σκόρπια δένδρα (γκορτσιές, χαρουπιές). Επίσης, απαντώνται σε υποαλπικά λιβάδια με χαμηλά δένδρα ή θάμνους, σε συστάδες χαλεπίου πεύκης.[4]
Ο κλειδωνάς, παρά την ποικιλομορφία που εμφανίζει στα επί μέρους χαρακτηριστικά τωνυποειδών, ξεχωρίζει από τις άλλες «παπαδίτσες», λόγω της χαρακτηριστικής μαύρης περιοχής/κηλίδας (bib) που ξεκινάει από το σαγόνι και φθάνει μέχρι την αρχή του στήθους. Η κηλίδα αυτή είναι μεγαλύτερη από εκείνη των συγγενικών ειδών, αλλά σαφώς μικρότερη από τουκαλόγερου.
Κατά τα άλλα είναι πουλί λίγο μικρότερο από τοσπουργίτι, μετοκαφέ και γκρίζο χρώμα να κυριαρχούν στο πτέρωμά του. Τοστέμματου κεφαλιού καιη περιοχή μέχρι κάτω από τους οφθαλμούς είναι μαυριδερά-καφέ, εν είδει «σκούφου», μετο χρώμα να εκτείνεται μέχρι το τέλος του τραχήλου. Η άνω περιοχή της ράχης είναι γκρίζα-καφέ, μετο καφέ να είναι περισσότερο στο κάτω τμήμα της ράχης καιτοουροπύγιο. Οι παρειές καιτο μεγαλύτερο μέρος του στήθους είναι λευκά-λευκόγκριζα, όπως καιη κάτω επιφάνεια των πτερύγων.
Οι κλειδωνάδες είναι, κατά βάσιν εντομοφάγα πτηνά και αναζητούν μικρά ασπόνδυλα, κυρίως κάμπιες και άλλες προνύμφες. Μερικές φορές τρέφονται καιμε σπέρματα. Η τροφή αναζητάται στο έδαφος, ανάμεσα σε βράχους ή στα φύλλα, αλλά πάντοτε πετάει μέχρι το πλησιέστερο σημείο επόπτευσης/ποσταρίσματος, όταν συλλάβει το θήραμα.[11] Γενικά, είναι πιο μοναχικά και διακριτικά πτηνά από τις άλλες παπαδίτσες.[9][17]
Στις περιοχές όπου αναπαράγονται (βλ. Βιότοπος), οι κλειδωνάδες φωλιάζουν σε δένδρα, συνήθως μια κουφάλα ή σχισμή. Η φωλιά είναι μια κυπελλοειδής κατασκευή από ξερό φυτικό υλικό και μαλλί, ενώ το υλικό επίστρωσης αποτελείται από φτερά.[19]
Η περίοδος αναπαραγωγής ξεκινάει τον Μάρτιο με αρχές Απριλίου καιη ωοτοκία πραγματοποιείται δύο φορές. Η γέννα αποτελείται από 5-7 αβγά, μερικές φορές μέχρι και 10, με διαστάσεις 17 Χ 13,5 χιλιοστά.[19]Η επώαση πραγματοποιείται από το θηλυκό και διαρκεί 12-13 ημέρες.
Οι νεοσσοί είναι φωλεόφιλοικαι χρήζουν της άμεσης προστασίας των γονέων. Η πτέρωση ολοκληρώνεται γύρω στις 20 ημέρες.[11]
Στην Ελλάδα, ο κλειδωνάς φωλιάζει σε όλη την ηπειρωτική χώρα (ιδιαίτερα στην Πελοπόννησο), καθώς καισε μερικά νησιά (Λέσβος, κ.α). Απουσιάζει από τα Ιόνια, εκτός από την Κέρκυρα όπου υπάρχουν λίγα άτομα.[4]
Το είδος δεν υπόκειται σε σοβαρούς κινδύνους ή απειλές, όπως π.χ. το κυνήγι, γι’ αυτό η IUCN το κατατάσσει στα Ελαχίστης Ανησυχίας (LC).[5]ΗΝΑ. Ευρώπη (ιδιαίτερα η Ελλάδα καιη Μικρά Ασία) αποτελεί «προπύργιο» της εξάπλωσης του κλειδωνά.
Στον ελλαδικό χώρο ο Κλειδωνάς απαντάται καιμετην ονομασία Μαυρολαιμοπαπαδίτσα.[16] Αξίζει να σημειωθεί ότι η ονομασία Κλειδωνάς δίνεται σε πολλές άλλες παπαδίτσες του ελληνικού χώρου.[20]
Howard and Moore, Checklist of the Birds of the World, 2003.
Bertel Bruun, Birds of Britain and Europe, Hamlyn 1980.
Bob Scott and Don Forrest, The Birdwatcher’s Key, Frederick Warne & Co, 1979
Christopher Perrins, Birds of Britain and Europe, Collins 1987.
Colin Harrison & Alan Greensmith, Birds of the World, Eyewitness Handbooks, London 1993
Colin Harrison, Nests, Eggs and Nestlings Of British and European Birds, Collins, 1988.
Dennis Avon and Tony Tilford, Birds of Britain and Europe, a Guide in Photographs, Blandford 1989
Detlef Singer, Field Guide to Birds of Britain and Northern Europe, The Crowood Press, Swindon 1988
Hermann Heinzel, RSR Fitter & John Parslow, Birds of Britain and Europe with North Africa and Middle East, Collins, 1995
Jim Flegg, Field Guide to the Birds of Britain and Europe, New Holland, London 1990
Rob Hume, RSPB Complete Birds of Britain and Europe DK, 2002
Mary Taylor Gray, The Guide to Colorado Birds, Westcliffe Publishers, 1998
Peter Colston and Philip Burton, Waders of Britain and Europe, Hodder & Stoughton, 1988
Killian Mullarney, Lars Svensson, Dan Zetterström, Peter J. Grant, Τα Πουλιά της Ελλάδας Της Κύπρου και της Ευρώπης, ΕΟΕ, 2007
Killian Mullarney, Lars Svensson, Dan Zetterström, Peter J. Grant, Τα Πουλιά της Ελλάδας Της Κύπρου και της Ευρώπης, Collins
Handrinos & Akriotis, The Birds of Greece, Helm 1997
R. Grimmett, C. Inskipp, T. Inskipp, Birds of Nepal, Helm 2000
Γιώργος Σφήκας, Πουλιά και Θηλαστικά της Κρήτης, Ευσταθιάδης, 1989
Γιώργος Σφήκας, Πουλιά και Θηλαστικά της Κύπρου, Ευσταθιάδης, 1991
Πάπυρος Λαρούς, εκδ. 1963 (ΠΛ)
Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα, εκδ. 1996 (ΠΛΜ)
Ιωάννη Όντρια (I), Πανίδα της Ελλάδας, τόμος Πτηνά.
Ιωάννη Όντρια (II), Συστηματική Ζωολογία, τεύχος 3.
Ντίνου Απαλοδήμου, Λεξικό των ονομάτων των πουλιών της Ελλάδας, 1988.
Σημαντικές Περιοχές γιατα Πουλιά της Ελλάδας (ΣΠΕΕ), ΕΟΕ 1994
«Το Κόκκινο Βιβλίο των Απειλουμένων Σπονδυλοζώων της Ελλάδας», Αθήνα 1992
Ιωάννου Χατζημηνά, Επίτομος Φυσιολογία, εκδ. Γρ. Παρισιάνου, Αθήνα 1979
Βασίλη Κλεισούρα, Εργοφυσιολογία, εκδ. Συμμετρία, Αθήνα 1990
Γεωργίου Δ. Μπαμπινιώτη, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα 2002
Valpy, Francis Edward Jackson, An Etymological Dictionary of the Latin Language
Linnaeus, Carolus (1758). Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Tomus I. Editio decima, reformata (in Latin). Holmiae (Laurentii Salvii).
BirdLife International. 2004. Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status. BirdLife International, Cambridge, U.K.
Gill, Frank B.; Slikas, Beth & Sheldon, Frederick H. (2005): Phylogeny of titmice (Paridae): II. Species relationships based on sequences of the mitochondrial cytochrome-b gene. Auk 122: 121-143. doi:10.1642/0004-8038(2005)122[0121:POTPIS]2.0.CO;2
Harrap, S.; Quinn, D. 1996. Tits, nuthatches and treecreepers. A&C Black, London.
IUCN. 2012. IUCN Red List of Threatened Species (ver. 2012.1). Available at: http://www.iucnredlist.org. (Accessed: 19 June 2012).
Peterson Roger, Guy Montfort, P. A. D. Hollom: Die Vögel Europas. Verlag Paul Parey, Hamburg und Berlin, 9. Auflage Juli 1970, ISBN 3-490-05518-7
Svensson, L.; Grant, P. J.; Mullarney, K.; Zetterström, D.: Der neue Kosmos-Vogelführer - Alle Arten Europas, Nordafrikas und Vorderasiens. Franckh-Kosmos Verlags-GmbH & Co., Stuttgart. 1999. ISBN 3-440-07720-9
