(μετη φορά του ρολογιού) Ερείπια του συνοικισμού μετά το πογκρόμ, τραυματισμένος Εβραίος σε νοσοκομείο, Οικογένειες εγκαταλείπουν το συνοικισμό, Εβραίοι προστατεύονται σε συναγωγή, στρατιωτικό τμήμα προστατεύει τον συνοικισμό γιατην αποφυγή νέου πογκρόμ.
ΤοΠογκρόμ του Κάμπελ, αναφερόμενο και ως Εμπρησμός του Κάμπελ[1], ήταν αντισημιτικόπογκρόμπου έλαβε χώρα τον Ιούνιο του 1931 στηΘεσσαλονίκη.
Μετά τηνπυρκαγιά της Θεσσαλονίκης, η ήδη φτωχή εβραϊκή κοινότητα της πόλης, περιθωριοποιήθηκε περαιτέρω. Κατά τη δεκαετία του 1920, απομονώθηκε πολιτικά, και στοχοποιήθηκε από την βενιζελική παράταξη, η οποία την θεωρούσε υπεύθυνη τόσο γιατηνεκλογική ήττα των βενιζελικών το 1920 όσο καιγιατηΜικρασιατική Καταστροφή. Παράλληλα, κατά τα μέσα της δεκαετίας, εμφανίστηκαν οι πρώτες φασιστικές οργανώσεις στην Θεσσαλονίκη οι οποίες ανέπτυξαν αντισημιτική δράση μετην ανοχή της κυβέρνησης. Μέσα από την αρθρογραφία βενιζελικών εφημερίδων, κυρίως της «Μακεδονίας», οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης στοχοποιούνταν ως ξένο σώμα που επιδίωκε την καταστροφή της Ελλάδας.
Με αφορμή την ψευδή[2] κατηγορία περί συνεργασίας της κοινότητας με Βούλγαρους και κομμουνιστές γιατηνανεξαρτητοποίηση της Μακεδονίας, τη νύχτα μεταξύ 29 και 30 Ιουνίου 1931, Μικρασιάτες πρόσφυγες, έφεδροι τουΕλληνικού Στρατούκαι μέλη αριθμού εθνικιστικών οργανώσεων, επιτέθηκαν σε εβραϊκούς συνοικισμούς, με κυριότερη την επίθεση στο «Κάμπελ» (σημ. συνοικισμός Βότση)[3] της Καλαμαριάς. Τα επεισόδια είχαν ως αποτέλεσμα την καταστροφή του συνοικισμού, τον θάνατο δύο κατοίκων καιτον τραυματισμό δεκάδων.
Ακολούθησε δίκη των πρωτεργατών της επίθεσης, κατά την οποία αθωώθηκαν όλοι οι κατηγορούμενοι. Ητότε κυβέρνηση, παρότι ανέφερε πως θα στηρίξει την κοινότητα, δεντην βοήθησε να επανακάμψει, ενώ χιλιάδες Εβραίοι εγκατέλειψαν οριστικά τη Θεσσαλονίκη και εγκαταστάθηκαν στη Παλαιστίνη. Μετην επιβολή τουκαθεστώτος της 4ης Αυγούστου, η κατάσταση στην κοινότητα ομαλοποιήθηκε και βίωσε τη μεγαλύτερη ηρεμία από όλη τη μεσοπολεμική περίοδο.
Μετά τη μεγάλη πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης του 1917 και το ρυμοτομικό σχέδιο πουτην ακολούθησε, η εβραϊκή κοινότητα της πόλης φτωχοποιήθηκε και περιθωριοποιήθηκε.[4]Την επόμενη τριετία, γνώρισε μια μικρή βελτίωση, η οποία όμως ανεστάλη μετά την άφιξη των Μικρασιατών προσφύγων,[4]οι οποίοι αντιμετώπιζαν τους εβραίους ανταγωνιστικά.[5]Το 1920, μεταφράστηκαν για πρώτη φορά στα ελληνικά τα «Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών» από το Υπουργείο Εξωτερικών και δημοσιεύτηκαν πέντε χρόνια αργότερα, από την εφημερίδα «Ελεύθερος Τύπος»στην Αθήνα σε μία προσπάθεια πολεμικής ενάντια του κομμουνισμού, με αφορμή σειρά άρθρων τουΙωάννη Σοφιανόπουλουστην εφημερίδα «Ελεύθερον Βήμα», που κατέγραφε τις εμπειρίες του από τηΣοβιετική Ρωσία.[6]
Στις εκλογές του 1923 συστάθηκε ξεχωριστός εκλογικός σύλλογος, αποκλειστικά γιαΕβραίους.[7]Η συγκεκριμένη κίνηση -γεγονός που παραδέχθηκε καιο ίδιος οΕλευθέριος Βενιζέλος- έγινε καθαρά για λόγους πολιτικής σκοπιμότητας, επειδή οιΦιλελεύθεροι θεωρούσαν την εβραϊκή κοινότητα υπεύθυνη τόσο γιατην εκλογική ήττα στις βουλευτικές εκλογές του 1920, όσο και τις καταστροφές που ακολούθησαν τη χώρα μετά.[7]Πριν τις εκλογές του 1928, ο Βενιζέλος ισχυρίστηκε πως ο ξεχωριστός εκλογικός σύλλογος αποτελούσε ένα προσωρινό μέτρο γιατην υπεράσπιση των Εβραίων, και πως θα καταργούνταν.[7] Παρότι οι Εβραίοι στήριξαν τον Βενιζέλο, μετά την επανεκλογή του ανέφερε πως το συγκεκριμένο εκλογικό σύστημα θα διατηρούνταν έως ότου «οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης νιώσουν πως είναι Έλληνες Πολίτες».[8]
Μετά τις εκλογές του 1928, οι σχέσεις Φιλελευθέρων και εβραϊκής κοινότητας βελτιώθηκαν σημαντικά για μικρό χρονικό διάστημα.[9] Μάλιστα, τον Δεκέμβριο του 1930, αναδείχθηκε δήμαρχος υποψήφιος των φιλελευθέρων στηριζόμενος από την κοινότητα.[9] Πάραυτα, την ίδια περίοδο, εκδόθηκε για πρώτη φορά στη Θεσσαλονίκη ελληνική μετάφραση των «πρωτοκόλλων», από τοπικές εφημερίδες της πόλης, ενώ ταυτόχρονα η «Μακεδονία» ασκούσε έντονη κριτική -ρητορική είχε ήδη ξεκινήσει να υιοθετεί από το 1915-[10] απέναντι στην εβραϊκή κοινότητα θεωρώντας την ξένο σώμα, το οποίο υπονόμευε την Ελλάδα.[9]
Ο ελληνικός φασισμός παρότι δεν απέκτησε τη μαζικότητα που εμφάνισε σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, υπήρξε ιδιαίτερα δυναμικός στη Βόρεια Ελλάδα κατά τις αρχές της δεκαετίας του 1930.[11]Η σημαντικότερη από τις φασιστικές οργανώσεις του Μεσοπολέμου, υπήρξε η«Εθνική Ένωσις Ελλάς» (ΕΕΕ), η οποία είχε αντισημιτική και αντικομμουνιστική δράση.[12] Λαμβάνοντας τόσο στήριξη από τον τοπικό τύπο, όσο και ανοχή από τα σώματα ασφαλείας, η δράση της ΕΕΕ περιελάμβανε την αναγραφή αντιεβραϊκών συνθημάτων σε τοίχους, καιτην επίθεση σε καφενεία, βιβλιοπωλεία και κινηματογράφους όπου σύχναζαν αριστεροί.[13]
Την περίοδο μεταξύ 27 και 31 Αυγούστου 1930, στηΣόφια έλαβαν χώρα αθλητικές εκδηλώσεις εβραϊκών σωματείων, στις οποίες συμμετείχε και εκπρόσωπος της Μακαμπή Θεσσαλονίκης[14], με αφορμή την συμπλήρωση 25 ετών από την ίδρυση της «αδελφής οργάνωσης της Σόφιας».[15] Στις 31 Αυγούστου, πραγματοποιήθηκαν μεγάλες εκδηλώσεις στο στάδιο της πόλης, όπου συμμετείχαν υψηλόβαθμα στελέχη της βουλγαρικής κυβέρνησης καιτου στρατού.[16]Την επόμενη, ο Αρχιραββίνος Ασέρ Χανανέλ, κατά τη διάρκεια μνημόσυνου στη συναγωγή της Σόφιας υπέρ των πεσόντων στην Παλαιστίνη, προέτρεψε τους πιστούς να μιμηθούν τη δράση τωνΜακεδόνωνκαιτην προσπάθεια τους γιατην απελευθέρωση της πατρίδας τους.[17]ΗΕΜΕΟ συνεχάρη τη βουλγαρική Μακαμπή και προσκάλεσε τα μέλη της να παρακολουθήσουν συνέδριο της Μακεδονικής Νεολαίας.[17]
Τα γεγονότα αναδημοσιεύτηκαν μία μέρα μετά από την «Μακεδονία», η οποία καλούσε την Μακαμπή Θεσσαλονίκης να διαχωρίσει τη θέση της από της βουλγαρικής Μακαμπή.[18]ΗΕΕΕκαι λοιπές εθνικιστικές οργανώσεις, με κοινή ανακοίνωση καταδίκασαν τη Μακαμπή Θεσσαλονίκης γιατη στάση του αντιπροσώπου της, Ισαάκ Κοέν, κατηγορώντας τον πως υιοθέτησε τις θέσεις της ΕΜΕΟ.[19] Ύστερα, αιτήθηκαν από τον υπουργό, και Γενικό Διοικητή Μακεδονίας Στυλιανό Γονατά, την διάλυση της Μακαμπή ως αντεθνικής οργάνωσης.[17]Οι εβραϊκές εφημερίδες της Θεσσαλονίκης διέψευσαν μετη σειρά τους τις κατηγορίες ως ψευδείς και προϊόν πλαστογραφίας, ξεκινώντας μια έντονη διαμάχη ανάμεσα σε αυτές καιτη «Μακεδονία».[20]Η υπόθεση ξεχάστηκε για τους επόμενους 10 μήνες και επανεμφανίστηκε στο προσκήνιο τον Ιούνιο του 1931,[21]με αφορμή το χτίσιμο νέου γυμναστηρίου από την Μακαμπή.[22] Μέσα από τη συγγραφή «ολόκληρων ψεμάτων και μισών αληθειών» η κοινότητα στοχοποιούνταν ως αποτελούμενη από απάτριδες εθνοπροδότες κοσμοπολίτες οι οποίοι -όντας παράλληλα φανατικοί κομμουνιστές- συνωμοτούσαν και πλούτιζαν εις βάρος της Ελλάδας.[23]Η συγκεκριμένη ρητορική, σε συνδυασμό μετηνοικονομική κρίση της περιόδου, αλλά καιτην απώλεια των προσφυγικών περιουσιών κατά τη διάρκεια τωνελληνοτουρκικών ανταλλαγών, δημιούργησε έντονη κοινωνική ανασφάλεια που εκδηλώθηκε με φυλετικά χαρακτηριστικά.[24]
Το 1931 δημιουργήθηκε κοινό αντιεβραϊκό μέτωπο, το οποίο αποτελούνταν από αριθμό εθνικιστικών οργανώσεων στο οποίο συμπεριλαμβάνονταν η «Εθνική Παμφοιτητική Ένωσις», η «Εθνική Οργάνωσις Εργατών», η οργάνωση «Παύλος Μελάς» καθώς και έφεδροι τουελληνικού στρατού.[25] Στις 23 Ιουνίου του 1931, η «Εθνική Παμφοιτητική Ένωσις» κυκλοφόρησε προκήρυξη, στην οποία καλούσε τους Έλληνες της Θεσσαλονίκης να απομονώσουν την εβραϊκή κοινότητα καινα μποϋκοτάρουν τις επιχειρήσεις τους.[26] Στις 25 Ιουνίου μετά από έκκληση του διοικητικού συμβουλίου της ισραηλιτικής κοινότητας Θεσσαλονίκης στη γενική διοίκηση Μακεδονίας, ενισχύθηκαν οι ένοπλες δυνάμεις της πόλης προκειμένου να προστατέψουν τους ισραηλιτικούς συνοικισμούς καιτη «Μακαμπή».[27]Την ίδια μέρα, μετά από εισήγηση του Εβραίου βουλευτή Μεντές Μπεσαντζή, έλαβε χώρα συζήτηση στη Βουλή αναφορικά μετο αντισημιτικό κλίμα που επικρατούσε στη Θεσσαλονίκη.[28]Ο Βενιζέλος καταδίκασε τα αντισημιτικά γεγονότα ως «αξιοθρήνητα» ενώ αναγνώρισε τις κατηγορίες εναντίον της Μακάμπη ως συκοφαντίες και προϊόντα πλαστογραφίας.[28] Παρόμοια στάση κράτησαν και βουλευτές της αντιπολίτευσης, όπως ο αρχηγός τουΛαικού ΚόμματοςΠαναγής Τσαλδάρης, καιο αρχηγός της Δημοκρατικής Ένωσης, Αλέξανδρος Παπαναστασίου.[28]
Στις 28 Ιουνίου κατά της 10 το βράδυ, ένοπλες ομάδες εθνικιστών μαζί με στρατιωτικούς πετροβόλησαν τον συνοικισμό «6» -αναφερόμενος και ως «Χαριλάου»- και αποπειράθηκαν νατον πυρπολήσουν, αλλά αποκρούστηκαν από ένοπλα μέλη της εβραϊκής κοινότητας.[29]Η σύγκρουση αυτή, ενίσχυσε περαιτέρω το ήδη υπάρχον αντισημιτικό κλίμα.[30]Το απόγευμα της επόμενης, 29 Ιουνίου, ξεκίνησε η κύρια επίθεση στις εβραϊκές συνοικίες, ενώ αντιεβραικά επεισόδια σημειώθηκαν καιστον Βόλο.[3]
Ο Εβραίος μικροπωλητής Λεόν Βιδάλ, θύμα του Πογκρόμ. (Ριζοσπάστης 6.7.1931).[31]
Στις 21:30, ομάδα με επικεφαλής μέλος της ΕΕΕ, οπλισμένη με τσεκούρια και περίστροφα, εισέβαλε σε καφενείο του συνοικισμού «Κάμπελ», αλλά απωθήθηκε προσωρινά από αστυνομικές δυνάμεις.[32] Μισή ώρα αργότερα έλαβε χώρα συμπλοκή μεταξύ Εβραίων από τη μία και εθνικιστών και στρατιωτικών από την άλλη, κατά την οποία τραυματίστηκε στρατιώτης του όρχου αεροπορίας.[32]Η είδηση γιατον τραυματισμένο στρατιώτη, διαδόθηκε γρήγορα και όξυνε τις διαθέσεις, με αποτέλεσμα μικτή ομάδα 250 Εθνικιστών και στρατιωτικών να επιτεθεί στο «Κάμπελ», όπου ακολούθησαν λεηλασίες, ξυλοδαρμοί και βιασμοί.[33] Σύντομα, το πλήθος των επιτιθέμενων άγγιζε τα 2000 άτομα και, υπό την καθοδήγηση μελών της ΕΕΕ, ξεκίνησαν τον εμπρησμό του «Κάμπελ».[34]Το πρώτο θύμα του πογκρόμ ήταν ο Χριστιανός φούρναρης Λεωνίδας Παππάς, ο οποίος αρνήθηκε να κρύψει τη βενζίνη την οποία σκόπευαν να χρησιμοποιήσουν οι εθνικιστές, και τραυματίστηκε θανάσιμα από πυροβολισμό.[35] Ύστερα, μετέφεραν με οχήματα τη βενζίνη στο Κάμπελ, έβαλαν φωτιά από 4 σημεία και έστησαν οδοφράγματα προκειμένου να αποτρέψουν τη διέλευση πυροσβεστικών.[36]
Παράλληλα με τις συγκρούσεις στο Κάμπελ, περίπου 200 άτομα, επιτέθηκαν προς τον συνοικισμό «151» στην Κάτω Τούμπα με στόχο την πυρπόληση του.[3] Κατά την διάρκεια της επίθεσης τραυματίστηκε θανάσιμα ο Εβραίος μικροπωλητής Λεόν Βιδάλ ο οποίος πέθανε κατά τη διάρκεια της νοσηλείας τουστο«Ιπποκράτειο».[3]Σε μία προσπάθεια να υπερασπιστούν την κοινότητα, ένοπλες ομάδες Εβραίων ξεκίνησαν να τρομοκρατούν τις εθνικιστικές ομάδες και ακολούθησαν συγκρούσεις σώμα με σώμα.[31] Στις 23:00, επεισόδια έλαβαν χώρα καιστο συνοικισμό «Τράνσβααλ» μεταξύ προσφύγων από την Τούμπα και Εβραίων, τα οποία περιορίστηκαν λόγω της προσπάθειας της χωροφυλακής να διαλύσει τα πλήθη.[37] Παρόμοια γεγονότα έλαβαν χώρα καιστον συνοικισμό «Ρέζι Βαρδάρ», κατά τις 00:30 όπου στρατιώτες του πυροβολικού συγκρούστηκαν με Εβραίους.[38] Τελικά, μετά από επέμβαση ισχυρών αστυνομικών δυνάμεων του 7ουκαι 2ου αστυνομικού τμήματος και τμήματος του ιππικού, όλες οι συγκρούσεις τερματίστηκαν κατά τις 2 το βράδυ, με απολογισμό 2 νεκρούς, δεκάδες τραυματίες και 210 οικογένειες άστεγες.[39]
Την επόμενη του πογκρόμ, σε μία προσπάθεια να αποτραπούν περαιτέρω επεισόδια, μέλη τουΚΚΕκαι της ΚΟΜΛΕΑ διαδήλωσαν ενάντια της ΕΕΕ.[40]Η διαδήλωση τουΚΚΕ ξεκίνησε στις 19:30 αλλά δεν είχε μαζικότητα λόγω της παρουσίας ισχυρών αστυνομικών δυνάμεων.[40] Μία ώρα αργότερα πραγματοποιήθηκε διαδήλωση των αρχειομαρξιστών η οποία διαλύθηκε γρήγορα από τη χωροφυλακή.[40]
Η ηγεσία της εβραϊκής κοινότητας, ζήτησε την προσωπική παρουσία του Βενιζέλου προκειμένου να αποκατασταθεί η τάξη στη Θεσσαλονίκη.[41]Με κυβερνητική εντολή, απεστάλη στρατιωτικό τμήμα του όρχου αεροπορίας προκειμένου να αποφευχθούν νέα επεισόδια στον συνοικισμό.[42] Παρά την αποκήρυξη του πογκρόμ καιτου αντισημιτισμού γενικότερα από τον Βενιζέλο, οι σχέσεις μεταξύ της Εβραϊκής κοινότητας καιτου βενιζελικού χώρου δεν μπόρεσαν να αποκατασταθούν,[41] καθώς η κυβέρνηση -παρότι υποσχέθηκε πως θα συνδράμει στην επανάκαμψη της κοινότητας-[43]δεν έκανε τίποτα γιανα βοηθήσει τα θύματα.[44]Στην κοινοβουλευτική συζήτηση που ακολούθησε, βουλευτές με ισχυρά προσφυγικά ερείσματα ισχυρίστηκαν πως «άντρες γεμάτοι πατριωτισμό και εθνικισμό δεν μπορούν να χαρακτηρίζονται συμμορίες κακοποιών» ενώ ο Γονατάς ανέφερε πως η δράση της ΕΕΕ, όντας αστική και εθνικιστική δεν είχε τίποτα το επιλήψιμο.[45]Οι βενιζελικές εφημερίδες αρνούνταν την ύπαρξη εθνικιστικών οργανώσεων πίσω από το πογκρόμ, ενώ -αντιστρέφοντας τη πραγματικότητα- ισχυρίζονταν πως τα γεγονότα ήταν αποτέλεσμα κομμουνιστικής προβοκάτσιας.[46]Οιεν λόγω κατηγορίες, σε συνδυασμό μετην εύρεση οπλισμού στην εργατική λέσχη Θεσσαλονίκης οδήγησαν στις συλλήψεις σεσημασμένων κομμουνιστών.[47]
Στις 2 Απριλίου 1932, ξεκίνησε η δίκη της οργάνωσης γιατα γεγονότα του Κάμπελ στο κακουργιοδικείο της Βέροιας, η οποία διήρκησε συνολικά 17 μέρες.[48]Η απόφαση διεξαγωγής της δίκης σε μία περιφερειακή πόλη χωρίς ισχυρή εβραϊκή παρουσία όπως η Βέροια, διευκόλυνε την πορεία της εξέλιξης της.[49] Δικάστηκαν 11 άτομα μετην κατηγορία της καταστροφής και κλοπής ξένης περιουσίας, την οπλοφορία και οπλοχρησία, καθώς καιτη διατάραξη της κοινής ησυχίας· ανάμεσα σε αυτά ήταν οι ηγέτες της ΕΕΕ, Γεώργιος Κοσμίδης και Δημήτρης Χαριτόπουλος, καθώς καιο αρχισυντάκτης της Μακεδονίας -και μέλος της οργάνωσης- Νίκος Φαρδής.[48]Το σώμα των ενόρκων αποτελούνταν από έντεκα μέλη, κανένα από τα οποία δεν ήταν εβραϊκής καταγωγής.[49]Η «Μακεδονία» υπήρξε ανταποκριτής της δίκης, υπερασπιζόμενη τηνΕΕΕ, παραποιώντας τις καταθέσεις των μαρτύρων και επιτιθέμενη σε, Βενιζελικούς καιμη, πολιτικούς πουδεν στήριζαν τις αντιεβραικές επιθέσεις.[50]Εν τέλει, αθωώθηκαν όλοι οι κατηγορούμενοι από όλες τις κατηγορίες.[51][52]ΗΕΕΕ συνέχισε την δράση της υπό την αιγίδα κρατικών φορέων[53]η οποία κορυφώθηκε το 1933, αλλά ύστερα διασπάστηκε λόγω ενδοπαραταξιακών συγκρούσεων.[54]
Το πογκρόμ συνέτριψε την ήδη εξαθλιωμένη από την οικονομική κρίση εβραϊκή κοινότητα[45] ενώ παράλληλα αποδόμησε την μέχρι τότε αντίληψη πως η συμπρωτεύουσα αποτελούσε ένα ασφαλές καταφύγιο για τους Εβραίους.[55] Πολλές εβραϊκές οικογένειες, νιώθοντας ανασφαλείς, μετακόμισαν στο κέντρο της πόλης.[45] Άλλες, επισκέφθηκαν τους πρόξενους ξένων χωρών και ζήτησαν άδεια γιανα τοποθετήσουν σημαίες άλλων χωρών στα σπίτια τους.[45]Το πογκρόμ αποτέλεσε την αιτία γιατη μετανάστευση 10.000 Εβραίων από τη Θεσσαλονίκη προς την Παλαιστίνη την περίοδο 1932-1934, και συγκεκριμένα στοΤελ αβίβκαιτηΧάιφα.[44]
Η επιβολή της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου, οδήγησε στην απαγόρευση της ΕΕΕκαι βελτίωσε την κατάσταση της κοινότητας καθώς ο Μεταξάς, παρότι εμπνευσμένος από τα φασιστικά καθεστώτα της περιόδου, γνώριζε πως η πλειοψηφία των Εβραίων ήταν φιλομοναρχικοί και έτρεφε φιλικά συναισθήματα για αυτούς.[44] Διορίστηκε ως αρχιραββίνοςο ασκεναζίτης Ζβί Κόρετς, ο οποίος σύναψε στενές σχέσεις με τις αρχές, ενώ ο βασιλιάς Γεώργιος Β', σε ένδειξη καλής πίστης, επισκέφθηκε την συναγωγή Μπέτ Σαούλ στη Θεσσαλονίκη.[56]Σε γενικές γραμμές, το μεταξικό καθεστώς ανκαι ήρθε σε σύγκρουση μετην κοινότητα σε θέματα όπως η τοποθεσία του εβραϊκού νεκροταφείου, και ενώ την προστάτευσε όχι στο πλαίσιο των πολιτικών και θρησκευτικών ελευθεριών, αλλά σε αυτό των πελατειακών σχέσεων, δεν έκανε διακρίσεις μεταξύ των θρησκευτικών κοινοτήτων, θεωρώντας τες ως υποσύνολα της ελληνικής οικογένειας.[57]
Τσιρώνης, Θεοδόσης (2010). «Πρόσφυγες σε εθνικιστικές οργανώσεις στη Θεσσαλονίκη του μεσοπολέμου». Στο: Ιωαννίδου, Ελένη. Η μεταμόρφωση της Θεσσαλονίκης: Η εγκατάσταση των προσφύγων στην πόλη (1920-1940). Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Επίκεντρο. σελίδες 179–206. ISBN978-960-458-214-3.
