Ο μοναχός Χριστόφορος Άγγελος (αγγλικά: Christopher Angelus ή Angel, 1575, Γαστούνη Ηλείας - 1638, Οξφόρδη) ήταν Έλληνας λόγιος του17ου αιώνα. Γεννήθηκε στηνΠελοπόννησοτο τελευταίο τέταρτο του 16ου αιώνα και πέθανε στηνΟξφόρδητην 1η Φεβρουαρίου του 1638. Τα τελευταία τριάντα χρόνια της ζωής τουτα πέρασε τηνΑγγλία.
Η ζωή του Χριστόφορου Άγγελου μπορεί να ανασυγκροτηθεί μόνο σχηματικά και αποσπασματικά. Βασική διαθέσιμη βιογραφική πηγή αποτελεί ένα έργο του, που εκδόθηκε στην Οξφόρδη το 1617, σταελληνικάκαιστααγγλικά, μετον τίτλο: Πόνησις Χριστοφόρου του Αγγέλου, Έλληνος, του πολλών πληγών και μαστίγων γευσαμένου αδίκως παρά των Τουρκών διά την εις Χριστόν πίστιν.
Από επιστολή που δημοσιεύει ο ίδιος στο τέλος της ανατύπωσης τουΠόνησις, στα 1620, γεννήθηκε στηΓαστούνη της Πελοποννήσου. Από τον τόπο του έφυγε νεάζων τη ηλικία, (τουτέστιν, από πέντε και δεκαέτου), διά τηντων διδασκάλων απορίαν, διότι θέλησε χάριν λόγου τεκαι παιδείας σπουδάσαι. Άρχισε να ταξιδεύει στηνΕλλάδα, κατά καιρόν σπουδάζων, καιπουμεν πολύ, πουδε ολίγον. Το 1606 ή 1607 έφθασε στηνΑθήναγιανα συνεχίσει τις σπουδές του. ΣτοΠόνησις αναφέρει ότι όταν ἐφθασε εκεί έλειπε είκοσι χρόνια από την πατρίδα του, άρα ήταν περίπου 35 χρονών.
Στην Αθήνα μαθήτευσε σε έναν διάσημο δάσκαλο,[1]τον οποίο όμως μισούσε ο οθωμανός διοικητής. Όταν ο Χριστόφορος Άγγελος έφθασε στην Αθήνα φορούσε μοναχικό ράσο. Πότε όμως εντάχθηκε στο μοναστικό σχήμα δεν αναφέρεται σε καμία έντυπη έκδοση των έργων του, ενώ στην ιδιόχειρη σημείωση στο τέλος του χειρογράφου της αγγλικής μετάφρασης τουΠόνησις σημειώνει: Χριστόφορος Άγγελος έλλην πελοποννήσιος μοναχός τη τάξει του αγίου Βασιλείου του μεγάλου....[2]Το κόκκινο χρώμα του ράσου τουκαιτο στενόμακρο γένι του, πουδεν έμοιαζε μετων χριστιανών κληρικών, κατέστησαν τον Άγγελο ύποπτο στις οθωμανικές αρχές των Αθηνών. Συνελήφθη και φυλακίστηκε ως Ισπανός.[3]Η δίκη του έγινε την παραμονή τουμπαϊραμιού (Ιούλιος). Οι Οθωμανοί δικαστές του ζήτησαν να αλλαξοπιστήσει. Ο Άγγελος αρνήθηκε να μεταστραφεί στονμουσουλμανισμόκαι προτίμησε να υποστεί τη φυλακή καιτα βασανιστήρια. Με ζωηρή περιγραφή και εικόνες, ο Άγγελος διηγείται τα βασανιστήρια που υπέστη: ...και ούτοι ήρξαντο τύπτειν με μετά ραπίδων, ως φαίνεται εντω σχήματι, δύο άνδρες υγραίνοντες τας ραπίδας τωνεν αλμυρώ ύδατι, και όταν ο είς άνω έφερε την μίαν ραπίδα ο έτερος κατέφερε την ετέραν ραπίδα.
Μισοπεθαμένος, και αφού κατακρατήθηκαν τα βιβλία τουκαιτα χρήματά του, αφέθηκε ελεύθερος. Μετά από μία εβδομάδα κυκλοφόρησε η φήμη ότι θα συλληφθεί καιθατου ζητηθεί ή να αλλαξοπιστήσει εντός μίας ώρας ή να φονευθεί. Μετη βοήθεια μερικών φίλων του κατόρθωσε να φύγει από την Αθήνα. Στο δρόμο συναντήθηκε με μερικούς εμπείρους εμπόρους, πουτου πρότειναν να μεταβεί στην Αγγλία, ότι οι Άγγλοι αγαπώσι τους Έλληνας καιτα γράμματα των Ελλήνων σφόδρα, και ότι έστι μοναρχία, και ευρίσκονται εκεί και πολλοί αγαθώτατοι και σοφώτατοι, και ελεύθεροι άνδρες, ενώ τα πράγματα δεν είναι ήρεμα ούτε στηΓερμανία, ούτε στηΓαλλία, ούτε στηνΙταλία.
Χωρίς να έχουμε περαιτέρω λεπτομέρειες του ταξιδιού του, η αφήγηση συνεχίζεται από την άφιξη στοΓιάρμουθ της Αγγλίας μέσω Φλάνδρας, όπου έφθασε το 1608, και είχε την τύχη να συναντήσει τον επίσκοπο της περιοχής. Ο επίσκοπος του φέρθηκε με ευμένεια, του χάρισε ένα χρυσό νόμισμα καιτον έστειλε στοπανεπιστήμιο του Καίμπριτζ, όπου έμεινε περίπου δύο χρόνια. Εκεί σπούδασε και απέκτησε φιλικούς δεσμούς με διάφορους από τους καθηγητές του, και ιδίως τον μεταφραστή Τζον Ρίτσαρντσον, στον οποίο αφιερώνει τα διάφορα έργα του.
Λόγω του υγρού κλίματος υπέφερε από δύσπνοια καιοι γιατροί του συνέστησαν να μεταβεί στην Οξφόρδη, όπου το κλίμα ήταν καλύτερο. Εξοπλισμένος με συστατική επιστολή από το Κολλέγιο της Τριάδος (Trinity College), με ημερομηνία 10 Μαΐου 1610, έγινε δεκτός στοκολέγιο Μπάλλιολτουπανεπιστημίου της Οξφόρδης, όπου συνέχισε τις σπουδές του.
Καθ' όλη την διάρκεια που έζησε στην Βρετανία, ανέπτυξε έντονη δραστηριότητα στην πρόκληση ενδιαφέροντος των Βρετανών γιατην κατάσταση στην Ελλάδα, καθώς και έντονη αντιοθωμανική και αντιισλαμική δραστηριότητα, κάτι που ταίριαζε μετην γενικότερη εξωτερική πολιτική που ακολουθούσε οοίκος των Στιούαρτ, αλλά και τις μαρτυρίες τις οποίες έφερναν πίσω οι Άγγλοι ταξιδιώτες. Κατά την δραστηριοποίηση του αυτή ο Άγγελος εκθείαζε την Βρετανία ως το καταφύγιο των κατατρεγμένων Ελλήνων, αλλά καιτην παρομοίαζε και ως τον συνεχιστή της αρχαίας Ελλάδας,[4] αναφέροντας πως ηΑγία Ελένη (μητέρα τουΚωνσταντίνου Α´) ήταν βρετανικής καταγωγής, μύθος ο οποίος ήταν διαδεδομένος στην Βρετανία ήδη από την εποχή τουΤζέφρεϊ του Μονμάουθ (11ος αιώνας) ο οποίος είχε διαδώσει τον μύθο ο οποίος προϋπήρχε καιπιοπριν. Επιπλέον περιέγραψε με λεπτομέρεια τα δεινά που αντιμετώπιζαν οι Έλληνες όπως τοπαιδομάζωμα, καιοι διάφοροι κατατρεγμοί κατά τις αναφορές του. Οι τοποθετήσεις αυτές έβρισκαν ευρεία απήχηση καθώς το φιλελληνικό αίσθημα ήταν υπαρκτό την εποχή εκείνη σε όλη την χώρα, όπως καιο φόβος γιατην γενικότερη εξάπλωση των Οθωμανών προς την Ευρώπη. Επιπλέον ο Άγγελος δεν ήταν ο μοναδικός Έλληνας μετανάστης, ήταν ο πρώτος όμως στηνΟξφόρδη όπου είχε καταφέρει να γίνει αρκετά δημοφιλής. Υπήρχε και μερίδα Βρετανών οι οποίοι έβλεπαν με καχυποψία τους Έλληνες, καθώς είχαν υπάρξει περιπτώσεις κλοπών ή απάτης εκμεταλλευόμενοι την φιλευσπλαχνία και βοήθεια που τους είχε δοθεί, ο Άγγελος ωστόσο χαρακτηριζόταν ως διαφορετικός από τις περιπτώσεις αυτές.[4]Για κάποια περίοδο δίδαξε ελληνικά επίσης καιστοΚάντερμπερι, καθώς και διατηρούσε επικοινωνία μετον πατριάρχη Αλεξανδρείας Μητροφάνη Κριτόπουλο.[5]
Το πρώτο γνωστό του σύγγραμα είναι η αυτοβιογραφία τουστην οποία εξιστορεί την ζωή τουκαι τις κακουχίες του υπό την Οθωμανική αυτοκρατορία, και κατόπιν τα υπόλοιπα επικεντρώθηκαν στην προσέγγιση και κοινά σημεία μεταξύ Βρετανών και Ελλήνων, καθώς καιστο έντονο αντιοθωμανικό αίσθημα. Στα συγγράμματα του υπήρξαν επίσης κάποιοι ασυνήθιστοι ισχυρισμοί, όπως το ότι μέσω υπολογισμών που αναφέρει πως έκανε ο τελευταίος τωνΜωαμεθανώνθα καταστρεφόταν το 1876.[4]
Ο Χριστόφορος Άγγελος απεβίωσε την 1η Φεβρουαρίου 1638,[6]σε ηλικία 67 περίπου ετών και άφησε πίσω τουτη φήμη ενός αγνού Έλληνα και ενός τίμιου και άκακου ανθρώπου.[7] Ετάφη στην αυλή της εκκλησίας του Αγίου Αββά (Saint Ebbe) την επομένη του θανάτου του. Στο Πρακτικό της εκκλησίας υπάρχει η εξής καταχώρηση γιατον θάνατό του: Christopher Angell a Greeke borned in Peloponesse he was duried 2 of February 1638. Επίσης, στο Κολέγιο Μπάλλιολ, στον κατάλογο του Άντριουθ Κλαρκ (Andrew Clark, 114v) υπάρχει το ακόλουθο σημείωμα: Christopher Angel, a Greek bur at st. Ebbe's 2 Fb. 1638/9.[8]
Το συγγραφικό έργο του Χριστόφορου Άγγελου, το οποίο μάλιστα κατόρθωσε να λάβει μία θέση στααγγλικά γράμματα,[9] μπορεί να θεωρηθεί ως το μέσο γιατην πρώτη φιλολογική επαφή των βρετανικών πανεπιστημίων μετη νεοελληνική πραγματικότητα της περιόδου. Εκτός από τα τέσσερα συγγράμματα, που περιγράφονται παρακάτω, του αποδίδονται ακόμη τρία, τα οποία όμως δεν έχουν εντοπιστεί μέχρι σήμερα. Πρόκειται γιατα εξής έργα: α) Βιβλίον περί των αγίων Μυστηρίων, β) Ερμηνεία των ιερών Μυστηρίων, γ) Εξήγησις του αγίου Συμβόλου.[10]
Η σελίδα τίτλου της ψευδεπίγραφης έκδοσης τουΠόνησιςστα 1618 [=1620]
1617 (ελληνική έκδοση), 18 εκ., 14 σελ.: Πόνησις Χριστοφόρου του Αγγέλου Έλληνος, του πολλών πληγών και Μαστίγων γευσαμένου αδίκως παρά των Τουρκών διά την εις Χριστόν πίστιν. At Oxford. Printed by John Lichfeild and William Wrench, Printers to the famous Universitie 1617.
Ξυλογραφίες στα φύλλα A3r (το μαρτύριο του Αγγέλου) και B2v (προσωποποίηση της Αγγλίας).
Σε ξεχωριστό φύλλο (24x18 εκ.), προσαρτημένο στο φυλλάδιο, τρεις συστατικές επιστολές: α) από τους καθηγητές του πανεπιστημίου του Καίμπριτζ με ημερομηνία 10 Μαΐου 1610. β) από τον επίσκοπο του Salisbury (Sarum) με ημερομηνία 15 Αυγούστου 1616. γ) από τους καθηγητές του πανεπιστημίου της Οξφόρδης με ημερομηνία 20 Μαρτίου 1617.
1617 (αγγλική έκδοση), 18 εκ., 14 σελ.: Christopher Angell, a Grecian, who tasted of many stripes and torments inflicted by the Turkes for the faith which he had in Christ Jesus. At Oxford. Printed by John Lichfeild, and William Wrench, Printers to the famous Vniversitie 1617.
Το έντυπο αυτό φυλλάδιο αποτελεί μετάφραση στα αγγλικά της προηγούμενης ελληνικής έκδοσης. Οι δύο ξυλογραφίες είναι οι ίδιες της ελληνικής έκδοσης.
1617 (τυπογραφικό δοκίμιο-αγγλικά): Στη Βιβλιοθήκη του Corpus Christi College υπάρχει το τυπογραφικό δοκίμιο της αγγλικής έκδοσης (Νο g.10). Αποτελείται από έξι συνολικά φύλλα. Στοφ. 5v δηλώνονται τα στοιχεία At Oxford. Printed by John Lichfeild and William Wrench, Printers to the famous Universitie. 1617.
1618 (αγγλική έκδοση), 20 εκ., 16 σελ.: Αποτελεί ανατύπωση της αγγλικής έκδοσης του 1617. Από τις δύο ξυλογραφίες, η δεύτερη (προσωποποίηση της Αγγλίας) είναι διαφορετική από εκείνη των προηγούμενων εκδόσεων.
1618 [=1620] (αγγλική έκδοση), 18 εκ., 16 σελ.: Η ανατύπωση αυτή είναι ψευδεπίγραφη. Δεν ισχύουν το έτος, ο τόπος έκδοσης, καθώς καιτο τυπογραφείο. Μολονότι αναφέρεται ως έτος το 1618 εμπεριέχει επιστολή με χρονολογία 1620. Το έμβλημα του τυπογραφείου αντικαταστάθηκε από τυπογραφικό κόσμημα, γεγονός που αποδεικνύει ότι δεν τυπώθηκε από τις πανεπιστημιακές εκδόσεις της Οξφόρδης. Ως τόπος έκδοσης θεωρείται το Λονδίνο.[11]
Οι ξυλογραφίες των προηγούμενων εκδόσεων έχουν αντικατασταθεί από νέες. Για πρώτη φορά διαθέτουν πλαίσιο και λεζάντα.
Αναδημοσιεύσεις
1) 1890 (ελληνική έκδοση): Δημήτριος Γρηγ. Καμπούρογλου, Μνημεία της Ιστορίας των Αθηναίων,Εν Αθήναις 1890, τ. 2, 238-245.
2) 1894 (αγγλική έκδοση): Αιμίλιος Λεγκράν, Bibliographie Hellénique ou description raisonnée des ouvrages publiés en grec par des Grecs au dix-septième siècle, Paris 1894, τ. 1, 113-118.
Το φυλλάδιο τουΠόνησις εμπεριέχει δύο παραστάσεις, γεγονός ιδιαίτερα σημαντικό βιβλιογραφικά, αφού η έκδοση θεωρείται ως η πρώτη εικονογραφημένη παραγωγή των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων της Οξφόρδης (Oxford University Press). Η πρώτη παράσταση, μετον συγγραφέα Χριστόφορο Άγγελο σεφάλαγγανα ραβδίζεται από δύο μουσουλμάνους, ανταποκρίνεται στο πρώτο αυτοβιογραφικό μέρος του κειμένου. Η δεύτερη παράσταση σχετίζεται μετο δεύτερο μέρος, όπου ο συγγραφέας καταθέτει μία Επιστολή εγκωμιαστική της Αγγλίας και πάντων των κατοικούντων εν αυτή, παρουσιάζοντας εικονογραφικά την Αγγλία σε εμβληματική μορφή.
Τα αρχικά σχέδια, ιδιαίτερα κακότεχνα, βρίσκονται σε χειρόγραφο (20x15 εκ.) της αγγλικής μετάφρασης τουΠόνησις, που είναι θησαυρισμένο στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη (χφ 121.1). Είναι σχεδιασμένα, τουλάχιστον το πρώτο, πιθανώς από το χέρι του ίδιου του συγγραφέα. Παράλληλα, στο ελληνικό τυπογραφικό δοκίμιο, που βρίσκεται στο Κολλέγιο του Corpus Christi, στην Οξφόρδη, οι παραστάσεις είναι καλύτερα σχεδιασμένες, μάλλον από χέρι κάποιου ερασιτέχνη σχεδιαστή ή φίλου του Χριστόφορου Άγγελου.
Το μαρτύριο του Χριστόφορου Άγγελου. Ξυλογραφία από την ελληνική έντυπη έκδοση τουΠόνησιςστα 1617 (φ. A3r).
Τοπρώτο σχέδιο απεικονίζει τον συντάκτη του Πόνησις Χριστόφορο Άγγελο να είναι δεμένος σε ξύλινο πλαίσιο καινα δέχεται ραβδισμούς από δύο Οθωμανούς. Βρίσκεται σχεδιασμένο σε ξεχωριστό χαρτί (8x9 εκ.), που είναι προσαρτημένο στοφ. 3r του αγγλικού χειρογράφου της Γενναδείου, ενώ εκείνο του ελληνικού τυπογραφικού δοκιμίου του Corpus Christi College βρίσκεται στοφ. Α3r. Στην ελληνική έντυπη έκδοση του 1617 η παράσταση είναι τοποθετημένη στοφ. Α3r.
Ένα κείμενο που συνοδεύει τη σελίδα της παράστασης προσπαθεί να εγγυηθεί γιατην ειλικρίνεια του συγγραφέα σχετικά μετο μαρτύριο που περιγράφεται: Επειδή μάρτυρας ώδε ουκ έχω, ίνα κατά το παρόν μαρτυρώσι την αλήθειαν του πάθους μου, τούτου ένεκα αυτόν τον αιώνιον Πατέρα τεκαι Θεόν των όλων τίθημι μάρτυρα και δικαστήν. Τούτω τω τρόπω ο Θεός ο αιώνιος, τιμωρήσοι μεεντω νυνί αιώνι, καιεντω μέλλοντι, εάν μη ούτως έπαθον παρά των Τουρκών αδίκως, διά την εις Χριστόν πίστιν, ως γράφεται η υπόθεσις.
Το περιγραφικό κείμενο που συνοδεύει το σχέδιο είναι: Είχον γαρ ξύλα παχέα, καθά στηρίγματα οίκου επί της γης, καιεν εκείνοις εδέσμευσάν με, και ούτως ήρξαντο τύπτειν με μετά ραπίδων, ως φαίνεται εντω σχήματι, δύο άνδρες υγραίνοντες τας ραπίδας εν αλμυρώ ύδατι, και όταν ο είς άνω έφερε την μίαν ραπίδα ο έτερος κατέφερε την ετέραν ραπίδα τύπτοντές με, ίνα μηδαμώς έχω τινά ανάπαυσιν, και ίνα αλγή με σφόδρα. Στην ψευδεπίγραφη έκδοση του 1618 (=1620) έχουμε επανασχεδιασμό της παράστασης, η οποία, εκτός από τις αλλαγές στο σχέδιο, αποκτάει πλαίσιο καιτην ακόλουθη λεζάντα: These signifie two Turkes, beating Christopher Angelo with two Cudgels on each side of him, one strikes him on the head, and the other on the side. And hee remayned one houre dead, as the Athenians told him, after he was revived.
Εμβληματική μορφή της Αγγλίας. Ξυλογραφία από την έντυπη έκδοση τουΠόνησιςστα 1617 (φ. A3r).
Τοδεύτερο σχέδιο απεικονίζει μια εμβληματική μορφή της Αγγλίας, η οποία παριστάνεται με έναν κορμό ανθρώπινου σώματος με στέμμα, δίπλα στον οποίο βρίσκεται μία ιδιαίτερα μικρόσωμη μορφή σε στάση ικεσίας. Στο χειρόγραφο της Γενναδείου το ξεχωριστό φύλλο της παράσταση βρίσκεται προσαρτημένο στοφ. 4v (15x15 εκ.), ενώ στο τυπογραφικό δοκίμιο του Corpus Christi College είναι επικολλημένο στοφ. Α6v, πίσω από τη σελίδα των σφαλμάτων (errata).
Η παράσταση του αγγλικού χειρογράφου της Γενναδείου είναι σχεδιασμένη μάλλον από το ίδιο χέρι με εκείνη του τυπογραφικού δοκιμίου και σχεδόν πανομοιότυπη. Οι διαφορές που εντοπίζονται αφορούν στις μορφές που βρίσκονται εκατέρωθεν της εμβληματικής κεντρικής μορφής της Αγγλίας. Στοχφ 121.1 της Γενναδείου έχουμε τρεις μορφές, μία στα δεξιά και δύο στα αριστερά της κεντρικής μορφής. Η μορφή στα δεξιά συμβολίζει τον Χριστόφορο Άγγελο κατά την αποβίβασή τουστο λιμάνι του Γιάρμουθ. Οι μορφές στα αριστερά αντιπροσωπεύουν την επισκοπική συνοδεία που υποδέχτηκε τον Άγγελο στην Αγγλία. Η πρώτη μορφή, που απεικονίζεται με ράβδο, ράσο και καπέλο, προφανώς είναι ο επίσκοπος που υποδέχτηκε τον Άγγελο, ενώ η δεύτερη μορφή, που είναι σβησμένη με μελάνι ώστε ναμην συμπεριληφθεί στην παράσταση της έντυπης έκδοσης, παριστάνει τη συνοδεία του επισκόπου. Η παράσταση συνοδεύεται από επεξηγηματικές επιγραφές (σώμα, πηγούνι, μάτια, μαλλιά, στέμμα, μικρόσωμη μορφή) στα αγγλικά. Καιτο σχέδιο του τυπογραφικού δοκιμίου συνοδεύεται από επεξηγηματικό κίμενο, στα ελληνικά. Η σβησμένη μορφή του χειρογράφου απουσιάζει από το δοκίμιο, ενώ η μορφή του έλληνα μετατοπίζεται στην άλλη πλευρά, τώρα με σκούφο και φουστανέλα.
Οι επιγραφές πιθανώς προορίζονταν γιατηνξυλογραφίατου εντύπου, αλλά αυτό ήταν πέρα από τις ικανότητες είτε του ξυλογράφου είτε του τυπογράφου, γι' αυτό και τελικά παραλείπονται. Στο έντυπο μάλιστα έχει παραλειφθεί καιη άλλη μορφή, παραμένοντας τελικά μόνο ο έλληνας, ο οποίος κατευθύνεται προς την Αγγλία γιαναβρει καταφυγή.
Στις εκδόσεις του 1617 (ελληνική και αγγλική) η παράσταση είναι η ίδια, ενώ στην έκδοση του 1618 επαναχαράσσεται, περιβάλλεται από ελλειψοειδές πλαίσιο, η κεντρική μορφή αποκτάει άκρα καιο Έλληνας βρίσκεται κρεμασμένος από το δεξί της χέρι. Στην ψευδεπίγραφη έκδοση του 1618 (=1620) η παράσταση επαναχαράχθηκε εκ νέου. Τώρα τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά δεν είναι τόσο σχηματικά, η μορφή είναι καλυμμένη με χειριδωτό και ποδήρη χιτώνα, ενώ στο κεφάλι φέρει τρίλοβη κορώνα. Η μορφή του έλληνα τοποθετείται στα αριστερά, σε αντίθεση μετα άλλα έντυπα. Δεδομένου ότι αυτή η έκδοση αναμφίβολα προοριζόταν στονα προσελκύσει τη μητροπολιτική φιλανθρωπία, κάποια αναφορά στο Λονδίνο ήταν απαραίτητη. Τώρα το στόμα δηλώνει το Λονδίνο καιη μύτη τον ποταμό Τάμεση.
Ο τύπος της παράστασης δεν είναι καινούριος. Χρησιμοποιείται και από άλλους συγγραφείς της περιόδου της τουρκοκρατίας. Σεμια έκδοση Βενετίας του 1686, που αποτελεί μετάφραση από τα λατινικά του ιστορικού βιβλίου, γνωστού ως Ιουστίνος, ο μεταφραστής Ιωάννης Μάκολαςο Αθηναίος, λέει χαρακτηριστικά γιατην Ελλάδα, τηνΑττικήκαιτην πόλη των Αθηνών: Η γνώμη γουντου Φίλωνος Ιουδαίου[12]κατά τινα τρόπον φαίνεται να ήτον μία προφητική φωνή, όστις τον περίγειον τούτον άπαντα κόσμον ως έν τι σώμα ζώου είναι φησί, κεφαλήν δε σώματος την Ελλάδα καλεί, οφθαλμόν δε κεφαλής την Αττικήν, και κόρην αυτού οφθαλμού τας χρυσάς μοι Αθήνας, το περιέχον εν ταύταις της σοφίας αινιττόμενος.[13]
Η ελληνική σελίδα τίτλου της έκδοσης τουΕγκωμίουστα 1619
1619 (δίγλωσση έκδοση: ελλ.-αγγλ.), 18 εκ., 28 σελ.: Εγκώμιον της Ενδοξοτάτης Μεγάλης Βρεττανίας, και πάντων των κατοικούντων εν αυτή, και αμφοτέρων των εκλαμπροτάτων Ακαδημιών, της Κανταβριγίας και Οξονίας: Χριστοφόρου του Αγγέλου Ήλλυνος ένεκα Αποδείξεως της αυτού Ευχαριστείας προς τους Φιλοστόργους και Φιλοξένους, και καλοκαγάθους Ευεργέτας αυτού. Anno Domini 1619.
An Encomion of the famous Kingdome of Great Britaine, and of the two flourishing Sister-Universities Cambridge and Oxford. Written by Christopher Angel a Graecian borne, in token of his thankfulnesse to his charitable worthy friends and benefactors in both Universities. At Cambridge. Printed by Cantrel Legge, Printer to the famous Vniuersitie. 1619.
Το εγκώμιο αυτό αποτελεί ανάπτυξη της Επιστολής Εγκωμιαστικής της Αγγλίας και πάντων των ενοικούντων εν αυτή,που αρχικά δημοσιεύθηκε από τον Χριστόφορο Άγγελο στο τέλος του πρώτου φυλλαδίου της Πονήσεως (B1r-B2r).
Αρχίζει με ένα προοίμιο, στην ουσία όμως πρόκειται για χαιρετιστήρια προσφώνηση με εγκωμιαστικό χαρακτήρα, προς όλους τους ταγούς της Μεγάλης Βρετανίας, και ιδιαίτερα των πανεπιστημίων του Καίμπριτζ και της Οξφόρδης.
Το κυρίως μέρος του έργου χωρίζεται σε έξι κεφάλαια, με τίτλους τις ακόλουθες κλητικές προσφωνήσεις:
α. ώ Βρεττανία, πνευματοτριωκεανεία. Πρόκειται για ένα εγκώμιο προς τον βασιλιά Ιάκωβο Α΄, τους αυλικούς και συμβούλους του, τους δικαστές και άρχοντες της Μεγάλης Βρετανίας.
β. ώ Βρεττανία, πολυήλιος. Εγκωμιάζονται οι θεολόγοι καιοι ελληνιστές, οι εκκλησιαστικοί ηγέτες της χώρας καιτων πανεπιστημίων.
γ. ώ Βρεττανία, φωσφόρος. Αποδίδεται η προσήκουσα τιμή στους εμπόρους, που συνέβαλαν στη σωτηρία του Αγγέλου.
δ. ώ Βρεττανία, δεύτερος ουρανός. Εξαίρεται η μοναρχία, που θεωρείται διασφαλιστής και αίτιος της ειρήνης και της δικαιοκρισίας.
ε. ώ Βρεττανία, δεύτερος παράδεισος.Η ποιότητα ζωής παρέχεται καιμετην αφθονία των αγαθών, μετάλλων, ζώων, ιχθύων, σιτηρών, κλπ.
ς. ώ Βρεττανία, αφθονοποικιλόμορφος. Τονίζεται η ωφέλεια για τους Έλληνες από αυτήν την κατάσταση που επικρατεί στη Μεγάλη Βρετανία. Θέλει να καταδείξει την άνεση που νοιώθουν οι Έλληνες στις σπουδές, στη διαβίωση, στις σχέσεις με τους κατοίκους, στη συνεννόηση μετα ελληνικά. Η Μεγάλη Βρετανία καλείται καιΕλλάς Ελλάδος. Είναι το λιμάνι καιη σκέπη των Ελλήνω, που βρίσκονται κάτω από την κυριαρχία των αγαρηνών.
Η σελίδα τίτλου της έκδοσης τουΕγχειριδίουστα 1619
1619 (ελληνική έκδοση), 18 εκ., 66 σελ.: Εγχειρίδιον περί της καταστάσεως των σήμερον ευρισκομένων Ελλήνων. Πόνος Χριστοφόρου του Αγγέλου Έλληνος. -δόσις τ' ολίγητε φίλητε γίνεται ημετέρη-. Ex Officina Cantrelli Legge, Academiae Cantabrigiensis Typographi. M.DC.XIX (=1619)
Η έκδοση φαίνεται ότι χρηματοδοτήθηκε από τον John Richardson, πρύτανι του Trinity College, και από άλλους καθηγητές, βάσει της ευχαριστίας του Αγγέλου στην αρχή του εντύπου: τω... φιλέλληνι, και πεφιλημένω πατρί τεκαι αρωγώ μοι, έργω τεκαι λόγω, κυρίω διδασκάλω Ριχαδσύνω, συν πάσι τοις αιδεσιμοτάτοις, διδασκάλοις τεκαι αδελφοίς,... μετόχοις κατά πάντα, της αρετής, και αρωγοίς της τυπώσεως του Βιβλίου τούτου.
Πρόκειται γιατοπιο διαδεδομένο έργο του Χριστόφορου Άγγελου. Από το 1625 και εξής μεταφράστηκε αγγλικά, γερμανικά και λατινικά και επανατυπώθηκε πολλές φορές.
1619 (λατινική έκδοση), 18 εκ., 66 σελ.: Enchiridion de Institutis Graecorum. Authore, Christophoro Angelo, Graeco. -δόσις τ' ολίγητε φίλητε γίνεται ημετέρη-. Ex Officina Cantrelli Legge, Academiae Cantabrigiensis Typographi. M.DC.XIX (=1619)
Η λατινική μετάφραση της παραπάνω ελληνόγλωσσης έκδοσης.
1625 (αγγλική έκδοση): §. V. Of the condition of life in which the Greekes now liue, and of their rites of Fasts, Feasts, and other observations, gathered out of the Booke of Christopheros Angelos, a Greekish Monke and Priest.
Η αγγλική μετάφραση του Εγχειριδίου περιλαμβάνεται στον πρώτο τόμο του τετράτομου ταξιδιωτικού έργου του Samuel Purchas, που εκδόθηκε στο Λονδίνο, μετον τίτλο: Hakluytus Posthumus, or Purchas His Pilgrimes, contayning a History of the World in Sea Voyages and Lande Travells by Englishmen and others.... Η μετάφραση δεν περιλαμβάνει ολόκληρο το έργο, αλλά παραλείπονται τμήματα και κεφάλαια.
1655 (δίγλωσση έκδοση, ελλ.-λατ.), 14 εκ., 240 σελ.: STATUS ET RITUS ECCLESIAE GRAECE, Graecè descripti à CHRISTOPHORO ANGELO, GRAECO. Latinè autem conversi à GEORGIO FHELAVIO, ECCLESIASTE DANTISCANO IN templo Parochiali. Cum ejusdem Annotatis, quibus et Graecorum, et Moscovitarum Religio, vita, mores, et reliqua, clarius proponuntur et dilucidè explicantur. FRANCOFVRTI, Sumptibus Joannis Beyeri, M.DC.LV [=1655].
Η μετάφραση στα λατινικά έγινε από τον Georgius Fhelavius, ο οποίος μας παραδίδει ένα εμπλουτισμένο κείμενο με σημειώσεις στις φτωχές περιγραφές του Αγγέλου. Εκτός από αυτό προσθέτει και πληροφορίες για τους Ρώσους, τα έθιμά τους, τις εκκλησιαστικές γιορτές, κλπ.
1659 (γερμανική έκδοση), 19 εκ., 992 σελ.: AL-KORANUM MAHUMEDANUM. Das ist Der Türken Religion, Gesetz, und Gotteslästerliche Lehr, Mit einer Schrifftmässigen Widerlegung der Jüdischen Fabeln, Mahumedischen Träumen; närrischen und verführischen Menschentands: Dabey zum Eingang dess Mahumeds Ankunft, erdichte Lehr, und Ausbreitung derselben: Darnach die Gesetz und Ceremonien dess Alkorans; samt dem erdichteten Paradeiss: Endlich ein Anhang, von der jetzigen Christen in Griechenland Leben, Religion und Wandel: Benebenst einem nothwendigen Register, zufinden. Nürnberg, In Verlegung, Johann Andreas, und Wolffgang Endters des Jüngern Seel-Erben. Anno 1659.
Η μετάφραση έγινε από τον Salomon Schweiger, ο οποίος χρησιμοποίησε το λατινικό κείμενο της έκδοσης του Fhelavius (1655). Το κείμενο τουΕγχειριδίου παρατίθεται στις σσ. 803-928.
1664 (γερμανική έκδοση): AL-KORANUM MAHUMEDANUM. Das ist Der Türken Religion, Gesetz, und Gotteslästerliche Lehr, Mit einer Schrifftmässigen Widerlegung der Jüdischen Fabeln, Mahumedischen Träumen; närrischen und verführischen Menschentands: Dabey zum Eingang dess Mahumeds Ankunft, erdichte Lehr, und Ausbreitung derselben: Darnach die Gesetz und Ceremonien dess Alkorans; samt dem erdichteten Paradeiss: Endlich ein Anhang, von der jetzigen Christen in Griechenland Leben, Religion und Wandel: Benebenst einem nothwendigen Register, zufinden. Nürnberg, In Verlegung, Johann Andreas, und Wolffgang Endters des Jüngern Seel-Erben. M.DC.LXIV. [=1664].
Πρόκειται για επανέκδοση της έκδοσης του 1659.
[1668] (δίγλωσση έκδοση, ελλ.-λατ.), 20 εκ., 1104 σελ.: ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟΝ ΠΕΡΙΤΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΣ ΤΩΝ ΣΗΜΕΡΟΝ ΕΥΡΙΣΚΟΜΕΝΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ. Πόνος Χριστοφόρου τοῦ Ἀγγέλου ἕλληνος -δόσις τ' ολίγητε φίλητε γίνεται ημετέρη-. ENCHIRIDIUM DE STATU HODIERNORUM GRAECORUM: Opera CHRISTOPHORI ANGELI GRAECI, Graecè conscriptum; jam cum Versione Latina è regione posita, & ANNOTATIONIBUS, multò, qvàm antehac, LOCUPLETIORIBUS Cura GEORGII FEHLAVII, ECCLESIASTAE DANTISCANI ADORNATUM. LIPSIAE, IMPENSIS JOHANNIS GROSSII ET SOCII. LITERIS JOHANNIS COLERI.
1676 (δίγλωσση έκδοση, ελλ.-λατ.), 22 εκ., 1104 σελ.: DE STATU HODIERNORUM GRAECORUM ENCHIRIDION CHRISTOPHORI ANGELI GRAECI, Graecè conscriptum, jam correctius cum versione Latina è regioneposita, & Annotationibus, multò, qvàm antehac, locupletioribus, Cura GEORGII FEHLAVII, Ecclesiastae Dantiscani ADORNATUM. LIPSIAE, IMPENSIS JOHANNIS GROSSII ET SOCII. STANNO COLERIANO. M.DC.LXXVI. (=1676).
Πρόκειται για επανέκδοση της έκδοσης του 1668.
Η σελίδα τίτλου της δίγλωσσης έκδοσης τουΕγχειριδίουστα 1678
1678 (δίγλωσση έκδοση, ελλ.-λατ.), 19 εκ., 134 σελ.: ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΥ ΑΓΓΕΛΟΥ ΠΕΡΙΤΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΣ Των σήμερον ευρισκομένων Ελλήνων Εγχειρίδιον. CHRISTOPHORI ANGELI De STATU HODIERNORUM Graecorum Enchiridion, Cum Latina Interpretatione GEORGII FELAVII. FRANEQUERAE, Ex officina JOHANNIS GYSELAER, Illustrium, Frisiae Ordinum & corundem Academiae Typographi ordinarii. ANNO MDCLXXVIII [=1678].
Το βιβλίο αυτό εκδόθηκε από τον Φίλιππο Κύπριο, πρωτονοτάριο της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας, στο δεύτερο μέρος (που κάποτε εμφανίζεται καισε δεύτερο ξεχωριστό τόμο) του Χρονικού της Ελληνικής Εκκλησίας, που εξέδωσε το 1679 μετον γενικό τίτλο: PHILIPPI CYPRII, Protonotarii Contantinopolitani, CHRONICON ECCLESIAE GRAECAE. NICOLAUS BLANCARDUS e manuscripto Byzantino primus vulgavit, & Latine reddidit. Accedit ejusdem cura CHRISTOPHORI ANGELI DE STATU HODIERNORUM Graecorum Enchiridion emendatum, Cum tralatione GEORGII FELAVII. FRANEQUERAE, Ex officina JOHANNIS GYSELAER, Illustrium, Frisiae Ordinum & Corundem Academiae Typographi ordinarii. MDCLXXIX [=1679].
Ο δεύτερος τόμος του έργου, που περιλαμβάνει τοΕγχειρίδιον, τυπώθηκε πρώτος στα 1678, και ακολούθησε τοΧρονικόν. Ο γενικός τίτλος του βιβλίου, που τυπώθηκε στο εξώφυλλο του πρώτου τόμου, έλαβε τη χρονολογία 1679.
1720 (δίγλωσση έκδοση, ελλ.-λατ.), 23 εκ., 1102 σελ.: HISTORIA GRAECA, in qua Constitutiones Graecorum, praecipua Ipsorum Dogmata, Mores, variiqve qvos circa Sacra adhibent Ritus. graece & latine discribuntur. Ad majorem perspicuitatem ANNOTATIONIBUS eruditis illustrata C. A. a G. F. FRANCOFURTI ET LIPSIAE MD CC XX. [=1720].
Τα αρχικά γράμματα C. A. a G. F. προφανώς σημαίνουν C(hristophoro) A(ngelo) a G(eorgio) F(helavio).
1905 (αγγλική έκδοση): HACLUYTUS POSTHUMUS or PURCHAS HIS PILGRIMES contayning a History of the World in Sea Voyages and Lande Travells by Englishmen and others. by SAMUEL PURCHAS B D. Volume I Glasgow James MacLehose and Sons Publishers to the University MCMV (=1905)
Το 1905 άρχισε η ανατύπωση των Απάντων του Purchas σε 20 τόμους, που τελείωσε το 1907. Στον πρώτο τόμο αυτής της έκδοσης επανατυπώθηκε η αγγλική μετάφραση του Εγχειριδίου (σ. 422 κε.) με τίτλο: §. V. Of the condition of life in which the Greekes now liue, and of their rites of Fasts, Feasts, and other observations, gathered out of the Booke of Christopheros Angelos, a Greekish Monke and Priest.
Η ελληνική σελίδα τίτλου της έκδοσης της Αποστασίαςστα 1624
1624 (ελληνική έκδοση), 18 εκ., 26 σελ.: Πόνος Χριστοφόρου του Αγγέλου έλληνος, περί της Αποστασίας της εκκλησίας, και περί του ανθρώπου της αμαρτίας δηλαδή του Αντιχρίστου, και περί των αριθμών του Δανιήλ, και της Αποκαλύψεως, ους ουδοίς ορθώς μεθερμήνευσεν εξου προεφητεύθησαν. εκδόθη εν λοντίνω. αχκδ' 1624.
1624 (λατινική έκδοση), 18 εκ., 28 σελ.: Labor Christophori Angeli Graeci. De apostasia Ecclesiae, et de homine peccati, scilicet Antichristo, et de numeris Danielis, et Apocalypseos, quos nemo rectè interpretatus est ex quo praedicti sunt à Prophetis. Editus fuit Londini. 1624.
Το έργο αποτελείται από 24 σελίδες με 35 αράδες η καθεμιά, διαιρείται σε τρία μέρη και δώδεκα κεφάλαια. Το πρώτο μέρος αφιερώνεται στην αποστασία της Εκκλησίας, το δεύτερο στον άνθρωπο της αμαρτίας καιτο τρίτο στους αριθμούς τουΔανιήλκαι της Αποκάλυψης. Ο Χριστόφορος Άγγελος δεν ήξερε λατινικά. Το ομολογεί καιο ίδιος σε μία σημείωση που βρίσκεται στο τέλος της λατινικής έκδοσης τουΕγχειριδίου, το οποίο τυπώθηκε το 1619, μαζί μετην ελληνική έκδοση: Christophorus Angelus Graecus / Lectori. Errata siqua alia, qvae sertà plurima sint, necesse est, (Amico Lector) tibi inter legendvm, occurant: ea tu pro tuo arbitrio corrigas velim, proptere à qvod ego linguam Latinam minimè callorem, eaque de causâ errata non pauca ignarus pratericem. Η λατινική μετάφραση εκπονήθηκε πιθανώς από τον Guilielmus Turner (1610-1643, εκδ.) στο Λονδίνο ή κάποιο φίλο του Μητροφάνη Κριτόπουλου. Σε γράμμα του δεύτερου προς τον Τύρνηρο, όπως τον αποκαλεί, γράφει: Τω κυρίω Χριστοφόρω χρείαν έχοντι του μεθερμηνεύοντος το αυτού πονημάτιον εις την λατινίδα, ει συναντιλήψει καλών ποιήσει, είτε διά σαυτού, είτε δι' άλλου των φίλων.
Όπως διαβάζουμε στησ. 16 του εντύπου, Τούτο το βιβλίον εγράφη, και ετυπώθη ταις ιδίαις δαπάναις Χριστοφόρου του Αγγέλου του Έλληνος. Αφιερώνεται στις δύο ευρυκοώσαις Ακαδημίες, της Οξφόρδης και της Κανταβριγίας, ως ευχαριστίας σήμακαι ως δώρον πεποιημένον αφιλαργύρω τρόπω, τοποθετώντας έτσι τον εαυτό του εκτός οικονομικών σκοπιμοτήτων. Η αφιέρωση έχει την υπογραφή: χριστόφορος άγγελος έλλην, πάλαι τιμωρηθείς αδίκως, χριστού ένεκα.
Η μελέτη του Χριστοφόρου Αγγέλου περί της Αποστασίας της Εκκλησίας, είναι το τελευταίο γνωστό βιβλίο του, και ταυτόχρονα το πρώτο ελληνόγλωσσο ερμηνευτικό έντυπο με εσχατολογικό και αποκαλυπτικό περιεχόμενο. Ως προς το περιεχόμενό του παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, διότι αποτελεί ένα ντοκουμέντο γιατη μελέτη όχι τόσο της ελληνικής εσχατολογικής σκέψης την περίοδο που εκδίδεται, αλλά της ένταξής τουστο μεταρρυθμιστικό κίνημα της Εκκλησίας της Αγγλίας και της στάσης της έναντι της παπικής Εκκλησίας καιτου φαινομένου των Οθωμανών. Το υλικό καιτα στοιχεία που χρησιμοποιεί ο Άγγελος στην πραγματεία του αυτή προέρχονται κυρίως από την προτεσταντική αποκαλυπτική παράδοση, χωρίς βέβαια να παραθεωρείται καιη ελληνόγλωσση σχετική γραμματεία και παράδοση. Ως αναγνωστικό κοινό δενθα πρέπει να προσδιοριστεί μόνο το αγγλικό, αλλά κυρίως το ευρωπαϊκό, αφού η μετάφραση που συνοδεύει το ελληνικό κείμενο είναι στη λατινική γλώσσα. Η θέση του, ως προς την ταύτιση του αντιχρίστου διαφοροποιείται από ολόκληρη την προηγούμενη εσχατολογική και αποκαλυπτική γραμματεία. Απορρίπτει τη διαμορφωμένη εσχατολογική προτεσταντική παράδοση προσδιορισμού και ταύτισης τουαντιχρίστουμετονΠάπα μέσα σε μία αγγλικανική χώρα. Χρησιμοποιεί τη διάκριση μεταξύ της αληθινής αποστασίας, δηλαδή της αίρεσης (που ταυτίζεται μετον έσχατο λατίνο) καιτου αληθινού αντιχρίστου, του ανθρώπου δηλαδή της ανομίας (που είναι ο έσχατος Μωάμεθ).
Γι' αυτό τουτο βιβλίο ο Χριστόφορος Άγγελος κατηγορείται από τονΝικόλαο Κομνηνό Παπαδόπουλογιακαλβινικές επιρροές.[14]
↑Από την εποχή της ναυμαχίας της Ναυπάκτου, το 1571, οιΟθωμανοί βρίσκονταν σε συνεχείς συγκρούσεις με τους Ισπανούς, ενώ τους Ισπανούς ρασοφόρους τους θεωρούσαν κατασκόπους.
↑Στα 1639 μετο σημερινό ημερολόγιο, εφόσον μέχρι το 1750 το έτος στην Αγγλία άρχιζε 1 Απριλίου και τελείωνε 31 Μαρτίου.
↑Anthony à Wood, Athenae Oxonienses. An Exact History of All the Writers..., London 1813, 633.
↑Βλ. Anthony à Wood, Survey of the Antiquities of the City of Oxford, τ. 37, Oxford 1899, 215.
↑Η βιογραφία του συμπεριλαμβάνεται στοOxford Dictionary of National Biography (πρβλ. π.χ. στο έτος 1975, σσ. 35/415-6). Βλ. ακόμη, Anthony Wood, Athenae Oxoniensis History of all the writers and Bishops who have had their education in the University of Oxford, London 1815, τ. 2, 633-34.
↑Τα έργα αυτά αναφέρει ο Ανδρόνικος Δημητρακόπουλος σε χειρόγραφες σημειώσεις του, που βρίσκονται στηνΙ.Μ. Ταξιαρχών Αιγίου (χφ. 264). Πρβλ ακόμη, Νικόλαος Κομνηνός Παπαδόπουλος, Praenotiones mystagogicae ex jure canonico,Patavii, M.DC.XCVII (=1697), 471.
↑Βλ. Strickland Gibson, "Christopher Angel, Teacher of Greek.", The Glory that is Greece, Hilda Hughes:London 1944, 57-62, εδώ 60.
Κωνσταντίνος Γαρίτσης, Ο Χριστόφορος Άγγελος (†1638) καιτα έργα του Πόνησις, Εγκώμιον, Εγχειρίδιον και Αποστασία. Γραμματεία της τουρκοκρατίας (15ος-18ος αι.) - Κείμενα και μελέτες, τ. 2α & 2β. Θεσβίτης:Θήρα, 2008, ISBN 978-960-89148-3-4
Στέφανος Μακρυμίχαλος, ''Χριστόφορος Άγγελος, ο Έλληνας καθηγητής της Οξφόρδης (1575-1638)'', Πελοποννησιακά, 1955, σελ. 219-246
