Cyfry japońskie

Cyfry japońskie są tworzone na podstawie japońskich liczebników. W zapisie wywodzą się one bezpośrednio od chińskich liczebników, a grupowanie cyfr, zgodnie z chińską tradycją, następuje co 10000. W Japonii istnieją dwa rodzaje wymowy liczb: jedna to czytanie on’yomi z pisma chińskiego, a druga to kun’yomi, zgodna z japońską wymową.

Liczby podstawowe

W Japonii stosuje się dwa rodzaje zapisu liczb, za pomocą cyfr arabskich (1, 2, 3) lub chińskich (一いち, 二に, 三さん). Styl arabski częściej jest stosowany w zapisie poziomym, natomiast chiński w zapisie pionowym.

(Niektóre liczby mają wiele nazw.)

Liczba	Znak	Zalecany odczyt	odczyt on	odczyt kun
0	零れい / 〇*	rei	rei / れい	zero / ぜろ
1	一いち	ići	ichi / いち	hito(tsu) / ひと・つ
2	二に	ni	ni, ji / に, じ	futa(tsu) / ふた・つ
3	三さん	san	san / さん	mi(ttsu) / み・っつ
4	四よん	jon/śi	shi / し	yon, yo(ttsu) / よん、よ・っつ
5	五ご	go	go / ご	itsu(tsu) / いつ・つ
6	六ろく	roku	roku / ろく	mu(ttsu) / む・っつ
7	七なな	nana/śići	shichi / しち	nana(tsu) / なな・つ
8	八はち	haći	hachi / はち	ya(ttsu) / や・っつ
9	九きゅう	ku/kjuu	kyū, ku / きゅう, く	kokono(tsu) / ここの・つ
10	十じゅう	dziuu	jū / じゅう	tō / とお
20	二に十じゅう	ni dziuu	ni-jū / にじゅう	hata(chi) / はた・ち
30	三さん十じゅう	san dziuu	san-jū / さんじゅう	miso / みそ
100	百ひゃく	hjaku	hyaku / ひゃく	(momo / もも)
1 000	千せん	sen	sen / せん	(chi / ち)
10 000	万まん	man	man / まん	(yorozu / よろず)
108	億おく	oku	oku / おく	–
1012	兆ちょう	ćioo	chō / ちょう	–

* Występuje także szczególna wymowa maru (co oznacza „okrągły” lub „koło”). Stosuje się ją przy wymawianiu liczby jako pojedynczych cyfr jedna po drugiej, zamiast nazwy pełnej liczby. Popularnym przykładem jest sklep 109 w Shibuyi, który się odczytuje jako ichi-maru-kyū. (Innym sposobem odczytu jest „dziesięć-dziewięć” – wymawiane jako tō-kyū – co jest grą słów na nazwę wydziału sklepu Tokyu, który jest właścicielem budynku.)

Począwszy od 万ばん (10 000), liczby rozpoczynają się od 一いち (ichi), jeśli żadna cyfra jej nie poprzedza. To znaczy, że 100 to 百ひゃく hyaku, 1000 to 千せん sen, lecz 10 000 to 一いち万まん ichiman, a nie tylko man.

Liczby 4 i 9 są w Japonii uznawane za pechowe: 4, wymawiane shi, jest homofonem dla śmierć (死し); 9, wymawiane jako ku, to homofon od cierpienie (苦く). Tetrafobia jest szeroko rozpowszechniona w kulturze wschodnioazjatyckiej. Liczba 13 jest czasami uznawana za nieszczęśliwą, lecz to tylko zapożyczenie z kultury zachodniej.

We współczesnym języku japońskim cyfry są czytane w stylu on, z wyjątkiem 4 i 7, które są nazywane odpowiednio yon i nana. Alternatywne nazewnictwo stosowane jest dla nazw miesięcy, dni miesięcy i stałych zwrotów. Na przykład ułamek dziesiętny 4,79 zawsze czyta się jako yon-ten nana kyū, natomiast kwiecień, lipiec i wrzesień czyta się odpowiednio shi-gatsu (czwarty miesiąc), shichi-gatsu (siódmy miesiąc), i ku-gatsu (dziewiąty miesiąc).

• Dziesiątki od 20 do 90 to „(cyfra)-jū”.
• Setki od 200 do 900 to „(cyfra)-hyaku”.
• Tysiące od 2000 do 9000 to „(cyfra)-sen”.
• Dodatkowo, dziesiątki od 30 to 90 w stylu kun tworzy się jako „(cyfra)-so”, gdzie cyfra jest także podana w stylu kun: miso (30), yoso (40), iso (50), muso (60), nanaso (70), yaso (80), kokonoso (90). Istnieją odmiany zawierające i dla 50 a przyrostek -ji dla zakresu od 20 do 90, jednakże, w większości przypadków nie są one używane we współczesnym języku japońskim.

Występują pewne zmiany fonetyczne w wymowie dużych liczb takich jak udźwięcznienie, ubezdźwięcznienie czy geminata, co jest typowe w języku japońskim (tzw. rendaku), np. roku „sześć” i hyaku „sto” tworzy roppyaku „sześćset”.

W dużych liczbach składniki są łączone w kolejności od największego do najmniejszego, a zero jest domniemane.

Liczba	Znak	Odczyt
11	十じゅう一いち	jū ichi
17	十じゅう七なな	jū shichi/jū nana
151	百ひゃく五ご十じゅう一いち	hyaku go-jū ichi
302	三さん百ひゃく二に	san-byaku ni
469	四よん百ひゃく六ろく十じゅう九きゅう	yon-hyaku roku-jū kyū
2025	二に千せん二に十じゅう五ご	ni-sen ni-jū go

* Hyaku staje się byaku w efekcie rendaku.

Potęgi 10

Wielkie liczby

Zgodnie z chińską tradycją wielkie liczby tworzy się grupując cyfry w miriady (co 10 000), odmiennie niż w kulturze zachodniej (co 1000):

Rząd	104	108	1012	1016	1020	1024	1028	1032	1036	1040	1044	1048	1052 lub 1056	1056 lub 1064	1060 lub 1072	1064 lub1080
Znak	万まん	億おく	兆ちょう	京きょう	垓	𥝱, 秭	穣みのる	溝みぞ	澗	正ただし	載の	極ごく	恒つね河かわ沙すな	阿僧あそう祇	那由なゆ他た/那由なゆ多た	不可思議ふかしぎ
Odczyt	man	oku	chō	kei	gai	jo/shi	jō	kō	kan	sei	sai	goku	gōgasha	asōgi	nayuta

Istniejące warianty są spowodowane przez Jinkōki, najstarszy japoński tekst matematyczny. Początkowe wydanie zostało opublikowane w 1627 roku. Miało ono sporo błędów. Wiele z nich zostało poprawionych w wydaniu z 1631 roku. W 1634 roku wydano kolejną wersję, która ponownie zmieniła kilka wartości. Powyższe warianty są spowodowane przez nieścisłości w dwóch późniejszych wydaniach.

Przykłady: (odstępy pomiędzy czterocyfrowymi grupami są podane jedynie dla przejrzystości wyjaśnienia)

• 1 0000 : 一いち万まん (ichi-man)
• 983 6703 : 九きゅう百ひゃく八はち十じゅう三さん万まん 六ろく千せん七なな百ひゃく三さん (kyū-hyaku hachi-jū san man, roku-sen nana-hyaku san)
• 20 3652 1801 : 二に十じゅう億おく 三さん千せん六ろく百ひゃく五ご十じゅう二に万まん 千せん八はち百ひゃく一いち (ni-jū oku, san-zen rop-pyaku go-jū ni-man, sen hap-pyaku ichi)

Jednakże liczby zapisywane w stylu arabskimi grupuje się po trzy cyfry oddzielając je przecinkami, zgodnie z konwencją zachodnią. Jeśli cyfry arabskie i kanji są użyte wspólnie, liczby w stylu zachodnim mogą być wykorzystywane dla rzędu wielkości nie większych 10 000 (np. 2500万まん to 25 000 000).

Jeśli długie liczby są zapisywane w kanji, zera są pomijane dla wszystkich potęg dziesiątki. Stąd 4002 to 四よん千せん二に (w przeciwieństwie do chińskiego, który wymaga zastosowania 零れい do zastąpienia zer, np. 四よん千せん零れい二に dla 4002). Jednakże, w odczycie, ciąg zer jest czasami wymawiany jako tobi (飛とび) lub tonde (飛とんで) aby podkreślić brak liczb, np. yon-sen tobi ni lub yon-sen tonde ni można zamiennie stosować zamiast zwykłego yon-sen ni.

Ułamki dziesiętne

W języku japońskim istnieją dwa sposoby prezentacji ułamków dziesiętnych, które nie są już powszechnie stosowane, lecz ograniczają się do prezentacji wyników sportowych, pewnych wyrażeń idiomatycznych (jak np. 五分五分ごぶごぶの勝負しょうぶ „szansa pół na pół”) oraz stawek i zniżek.

Jeden system to:

Rząd	10−1	10−2	10−3	10−4	10−5	10−6	10−7	10−8	10−9	10−10
Znak	分ぶん	厘りん	毛もう	糸いと	忽ゆるがせ	微ほろ	繊	沙すな	塵ちり	埃ほこり
Odczyt	bu	rin	mō	shi	kotsu	bi	sen	sha	jin	ai

System ten ma zastosowanie przez tradycyjne japońskie jednostki miary. Wiele z tych nazw jest stosowane „wprost” do określania ułamka shaku.

Drugi system ułamków ma zastosowanie dla stawek i zniżek. Bardzo często jest stosowany przy prezentacji cen.

Rząd	10−1	10−2	10−3
Znak	割わり	分ぶん	厘りん
Odczyt	wari	bu	rin

Przykłady:

• 一いち割わり五ご分ふん引びき (ichi-wari go-bu biki): 15% zniżki
• 打率だりつ三さん割わり八はち分ふん九きゅう厘りん (daritsu san-wari hachi-bu kyū-rin): średnia uderzeń 0,389 (w meczu baseballowym)

z wyjątkiem wari, pozostałe metody są rzadko spotykane w użyciu. Zazwyczaj ułamki dziesiętne są zapisywane w kanji (pionowo) lub cyframi arabskimi (poziomo), stosując kropkę dziesiętną, i są odczytywane jako kolejne cyfry, tak jak w stylu zachodnim. Należy zauważyć, że formie pisemnej, można też stosować tradycyjny system wyrażania liczb (42 195 kilometrów: 四よん十じゅう二に・一いち九きゅう五ご キロメートル), w którym są zapisywane potęgi dziesiątki, lub system pozycyjny stosujący zero (50,04 procent: 五ご〇・〇四よん パーセント). Jednakże w obu przypadkach odczyt jest dokonywany zgodnie z systemem tradycyjnym (yon-jū ni-ten ichi-kyū go kiromētoru dla 42 195 kilometrów; go ju-tten rei-yon pāsento dla 50,04 procent).

Liczby oficjalne

Podobnie jak w Chinach, tak i w Japonii istnieje specjalny zbiór znaków kanji zwany daiji (大字だいじ), stosowany w dokumentach prawnych i finansowych, aby zapobiec przerobieniom np. cyfry jeden na dwa lub trzy, przez dodanie jednej lub dwóch kresek. Liczby oficjalne są takie same jak te w oficjalnym zapisie chińskim, z wyjątkiem kilku drobnych różnic. Obecnie oficjalny zapis w dokumentach stosuje się dla cyfr jeden, dwa, trzy i dziesięć. Cyfry te w zapisie tradycyjnym łatwo przerobić na większe (1 i 2 zostały już wyjaśnione, 3 można przerobić na 5, a 10 na 1000). W pewnych przypadkach, cyfra 1 jest jawnie zapisywana jako 壱いち百ひゃく壱いち拾ひろえ (jeden sto jeden dziesięć) dla 110, w przeciwieństwie do 百ひゃく十じゅう w zapisie powszechnym.

Liczby oficjalne:

Liczba	Powszechna	Oficjalna
		Stosowana	Przestarzała
1	一いち	壱いち	壹いち
2	二に	弐に	貳に
3	三さん	参まいり	參まいり
4	四よん	四よん	肆
5	五ご	五ご	伍ご
6	六ろく	六ろく	陸りく
7	七なな	七なな	柒, 漆うるし
8	八はち	八はち	捌
9	九きゅう	九きゅう	玖
10	十じゅう	拾ひろえ	拾ひろえ
100	百ひゃく	百ひゃく	佰
1000	千せん	千せん	阡, 仟
10000	万まん	万ばん, 萬まん	萬まん

Cztery obecne banknoty japońskiej waluty, 1000 jenów, 2000 jenów, 5000 jenów i 10 000 jenów, są opisane przy użyciu liczb oficjalnych, odpowiednio 千せん, 弐に千せん, 五ご千せん i 壱いち万まん.

Linki zewnętrzne

• 大数たいすうの名前なまえについて (jap.)
• Ancient Japanese number system (ang.)
• English exercises for learning Japanese numerals (ang.)
• Audio to learn the pronunciation for Japanese numbers. learnjapanesewordsandphrases.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-03-24)]. (ang.).
• Convert kanji numerals to arabic numerals (ang.) (strona FAQ sci.lang.japan)
• Convert arabic numerals to kanji numerals (ang.) (strona FAQ sci.lang.japan)