Τοτηλεσκόπιο είναι ένα όργανο σχεδιασμένο γιατην παρατήρηση μακρινών αντικειμένων μέσω της συλλογής ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας. Τα πρώτα γνωστά σχεδόν λειτουργικά τηλεσκόπια ανακαλύφθηκαν στις Κάτω Χώρες στις αρχές του17ου αιώνα. Ο όρος «τηλεσκόπια» μπορεί να αναφέρεται σε ένα ευρύ φάσμα οργάνων που λειτουργούν στις περισσότερες περιοχές τουηλεκτρομαγνητικού φάσματος.[1][2]
Ερασιτέχνης αστρονόμος παρατηρεί την επιφάνεια της σελήνης απο τηλεσκόπιο Αστεροσκοπείου (Τηλεσκόπιο Δωρίδη, Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών).
Η λέξη τηλεσκόπιο είναι σύνθετη, με πρώτο συνθετικό τοτηλε-και δεύτερο συνθετικό το-σκόπω, το οποίο στα αρχαία ελληνικά σημαίνει παρατηρώ προσεκτικά, εξετάζω. Η πατρότητα του όρου αποδίδεται στον Έλληνα μαθηματικόΙωάννη Δημησιάνοκαι αναφέρθηκε για πρώτη φορά από τον ιδρυτή και πρόεδρο της ιταλικής επιστημονικής Ακαδημίας των Λυγκών, Φεντερίκο Τσέζι, κατά τη διάρκεια συμποσίου παρόντος τουΓαλιλαίου. Ο ελληνικός όρος «τηλεσκόπιο» στη συνέχεια μεταφράστηκε ως «telescopium» στα λατινικά, «telescopio» στα ιταλικά και «telescope» στα αγγλικά.[3]
Το τηλεσκόπιο εφευρέθηκε το 1608 στην Ολλανδίακαιη αρχική του εφεύρεση αποδίδεται στονΧανς Λιπερσέικαιστον Ζακαρίας Γιάνσεν, αμφότεροι οπτικοί της ολλανδικής κωμόπολης Μίντελμπουρχ, και επίσης στον Τζέιμς Μέτιους. Τα αρχικά ολλανδικά τηλεσκόπια ήταν όλα διοπτρικά και αποτελούνταν από κοίλο φακό. Πολλά τηλεσκόπια κατασκευάστηκαν στην Ολλανδία το 1608 και έτσι δεν άργησε το επαναστατικό αυτό οπτικό όργανο να διαδοθεί στην υπόλοιπη Ευρώπη.
Την επόμενη χρονιά, το 1609, οΓαλιλαίος, ο οποίος είχε ξεκινήσει να δείχνει τεράστιο ενδιαφέρον γιατο επίτευγμα αυτό των Ολλανδών κατά τη διάρκεια ταξιδιού στηΒενετία, προσάρμοσε το τηλεσκόπιο για αστρονομικούς σκοπούς, χρησιμοποιώντας αποκλίνοντα φακό στη θέση του προσοφθάλμιου φακού. Ο Γαλιλαίος έγινε έτσι ένας από τους πρώτους ανθρώπους που χρησιμοποίησαν το τηλεσκόπιο για αστρονομικές παρατηρήσεις. Παρ' όλα αυτά, ο Άγγλος αστρονόμος Τόμας Χάρριοτ (αγγλικά: Thomas Harriot) είναι ίσως ο πρώτος αστρονόμος που χρησιμοποίησε τηλεσκόπιο για ουράνιες παρατηρήσεις· είχε πραγματοποιήσει παρατηρήσεις της Σελήνης μέσω τηλεσκοπίου το 1609, λίγο πριν από τον Γαλιλαίο. Μετα μικρά διοπτρικά τηλεσκόπια τουπουο ίδιος κατασκεύασε, ο Γαλιλαίος ανακάλυψε το 1610 τους τέσσερις μεγαλύτερους δορυφόρους τουΔία, μελέτησε το 1611 τις καταστάσεις της Αφροδίτηςκαι συνέβαλε σε πολύ σημαντικό βαθμό στην ανάπτυξη των τηλεσκοπίων και της αστρονομίας.[4]
Τα πρώτα τηλεσκόπια χρησιμοποιούσαν φακούς γιανα συλλέξουν τοφως από ένα μακρινό αντικείμενο. Το φως κατόπιν εστιάζονταν γιανα σχηματίσει το είδωλο του αντικειμένου, ενώ ένας άλλος φακός μεγέθυνε το είδωλο γιατοναστρονόμο. Το αποτέλεσμα ήταν τα αμυδρά μακρινά αντικείμενα να γίνονται μεγαλύτερα, λαμπρότερα και καθαρότερα.[5]
Το τηλεσκόπιο που χρησιμοποιεί φακό γιανα συγκεντρώσει το φως ονομάζεται διοπτρικό ή διαθλαστικό.Το πρώτο κατοπτρικό τηλεσκόπιο σχεδιάστηκε το1668 από τονΙσαάκ Νεύτωνα. Καιοι δύο τύποι τηλεσκοπίου χρησιμοποιούνταν εξίσου μέχρι τις αρχές του20ού αιώνα, όταν το ανακλαστικό τελικά επικράτησε. Στα τέλη του 20ού αιώνα, οι αστρονόμοι χρειάζονταν πιο ισχυρά τηλεσκόπια όσον αφορά στη συγκέντρωση φωτός, ισχύ πουδεν τους πρόσφερε το ένα και μοναδικό κάτοπτρο. Έτσι, πολλά από ταπιο σύγχρονα τηλεσκόπια χρησιμοποιούν περισσότερα κάτοπτρα γιανα συγκεντρώσουν το φως. Τα δύο τηλεσκόπια ΚεκστηΧαβάη, για παράδειγμα, έχουν το καθένα 36 κάτοπτρα ενωμένα μαζί που σχηματίζουν ένα μεγάλο κάτοπτρο μεπλάτος 10 μέτρα. Σήμερα, τα περισσότερα τηλεσκόπια χρησιμοποιούν κάτοπτρακαι ονομάζονται κατοπτρικά ή ανακλαστικά.
Η βάση του τηλεσκοπίου είναι μιαμηχανική κατασκευή-διάταξη που στηρίζει κατά ένα ιδιαίτερο τρόπο το τηλεσκόπιο, έτσι ώστε να εξυπηρετεί τις λειτουργίες του τηλεσκοπίου. Κύρια λειτουργία της βάσης στήριξης, είναι η ακριβής στόχευση του κυρίου σώματος του τηλεσκοπίου. Πολλά είδη βάσεων τηλεσκοπίου έχουν κατασκευαστεί μέχρι σήμερα, ενώ κύριος σκοπός είναι να έχουμε διατάξεις πουνα μπορούν να έχουν σταθερή στόχευση, καιναμην επηρεάζονται από την κίνηση της Γης. Δύο είναι οι επικρατέστερες κατηγορίες που χρησιμοποιούνται σήμερα:
Στη σύγχρονη αστρονομία, τα μάτια του αστρονόμου στον προσοφθάλμιο ουρανό φακό του τηλεσκοπίου έχουν αντικατασταθεί από ευαίσθητες ηλεκτρονικές κάμερες CCD (Διατάξεις Συζευγμένου Φορτίου). Αυτές δημιουργούν μία εικόνα μέσα σε μερικά λεπτά ή σε μερικές ώρες και εντοπίζουν πληροφορίες πουτοανθρώπινο μάτιδενθα μπορούσε να διακρίνει ποτέ. Ένα δεύτερο όργανο, τοφασματοσκόπιο, το οποίο διαχωρίζει το φως στο φάσμα χρωμάτωντου, μπορεί επίσης να προσαρμοστεί στο τηλεσκόπιο. Η μελέτη των φασματικών γραμμών μπορεί να αποκαλύψει τι είδους στοιχεία υπάρχουν στο εσωτερικό ενός άστρου, καθώς καιτηθερμοκρασίατου. Ο ηλεκτρονικός υπολογιστής είναι απαραίτητο εργαλείο γιατον αστρονόμο. Τον χρησιμοποιεί γιανα ελέγχει το τηλεσκόπιο, γιανα καταγράψει τις πληροφορίες που συγκεντρώνει, καθώς καιγιανα τις αναλύσει, ενώ ο ίδιος βρίσκεται σεμια ξεχωριστή αίθουσα ελέγχου.
Λόγω της ατμόσφαιραςπου αλλοιώνει τη θέα, τα τηλεσκόπια στηΓη τοποθετούνται συχνά σε κορφές βουνών, επειδή εκεί ο αέρας είναι καθαρός και αραιός. Αυτά τα τηλεσκόπια είναι τόσο ισχυρά ώστε οι πληροφορίες που συγκεντρώνονται μέσα σε λίγες νύχτες απασχολούν τους αστρονόμους για μήνες ή ακόμα καιγια χρόνια. Είναι μεγάλα και ευαίσθητα όργανα που χρειάζονται προστασία από το περιβάλλον καιγι' αυτό το λόγο φιλοξενούνται μέσα σε περιστρεφόμενους θόλους, οι οποίοι ανοίγουν και περιστρέφονται τη νύχτα, επιτρέποντας στα τηλεσκόπια να εξετάσουν τον ουρανό με ευκολία.
Το James Webb Space Telescope, που εκτοξεύτηκε στις 25 Δεκεμβρίου 2021, διαθέτει όργανα υψηλής ανάλυσης και υψηλής ευαισθησίας πουτου επιτρέπουν να βλέπει αντικείμενα πολύ παλιά και μακρινά.
Μερικές παρατηρήσεις των αντικειμένων στοδιάστημα είναι παντελώς αδύνατες από τηΓη εξαιτίας της γήινης ατμόσφαιρας που απορροφά κάποιες μορφές ενέργειας, όπως είναι οιακτίνες Χ, ενώ κάποιες άλλες τις ανακλά πίσω στο διάστημα. Ο μόνος τρόπος γιανα συγκεντρωθούν αυτές οι μορφές ακτινοβολίας είναι αυτό να γίνει πάνω από τη γήινη ατμόσφαιρα, όπου μπορούν να γίνονται συνεχείς απρόσκοπτες παρατηρήσεις. Τα διαστημικά τηλεσκόπια χρησημοποιούνται εδώ και πάνω από 30 χρόνια. Η εκτόξευσή τους γίνεται με ειδικά κατασκευασμένους πυραύλουςγιατο καθένα μιας και ποικίλουν σε σχήμα και λειτουργίες. Συγκεντρώνουν μεγάλο εύρος ενεργειακών κυμάτων, ανάμεσά τους καιτοφως, όπως ακριβώς καιτα συμβατικά τηλεσκόπια. Οι πληροφορίες που συγκεντρώνονται στέλνονται σε έναν επίγειο σταθμό ελέγχου, όπου αποθηκεύονται σε ηλεκτρονικούς υπολογιστές. Οι δορυφόροι λειτουργούν για μερικά χρόνια και μετά αντικαθίσταται από καινούργια και τελειότερα όργανα.
Ξυλοπαρκιώτης Κων/νος: «Τα τηλεσκόπια της νέας χιλιετίας», Περισκόπιο της Επιστήμης, τεύχος 206 (Μάιος 1997), σελ. 12.
Contemporary Astronomy – Second Edition, Jay M. Pasachoff, Saunders Colleges Publishing – 1981, ISBN 0-03-057861-2.
Elliott, Robert S. (1966), Electromagnetics, McGraw-Hill.
Rashed, Roshdi; Morelon, Régis (1996), Encyclopedia of the History of Arabic Science, vol. 1 & 3, Routledge, ISBN 978-0-415-12410-2.
Wade, Nicholas J.; Finger, Stanley (2001), «The eye as an optical instrument: from camera obscura to Helmholtz's perspective», Perception, 30 (10): 1157–1177, doi:10.1068/p3210, PMID 11721819, S2CID 8185797.
Taylor, Harold Dennis; Gill, David (1911) «Telescope» Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάννικα 26 (11
