Το λήμμα δεν περιέχει πηγές ή αυτές που περιέχει δεν επαρκούν.Μπορείτε να βοηθήσετε προσθέτοντας την κατάλληλη τεκμηρίωση. Υλικό που είναι ατεκμηρίωτο μπορεί να αμφισβητηθεί καινα αφαιρεθεί. Η σήμανση τοποθετήθηκε στις 11/05/2015.
Πρωτεύουσα του νομού είναι ηΠάτρα, η τρίτη μεγαλύτερη πόλη της Ελλάδας, η οποία χαρακτηρίζεται και ως η κύρια ακτοπλοϊκή πύλη της χώρας προς τηνΙταλίακαικατ' επέκταση σε όλη τη δυτική Ευρώπη.
Το έδαφος του νομού είναι κατά 60% ορεινό, 24% πεδινό και 16% ημιορεινό. Οι σπουδαιότεροι ορεινοί όγκοι του, είναι οΧελμός (2.355 μ.), οΕρύμανθος (2.224 μ.) καιτοΠαναχαϊκό όρος (1.928 μ.). Στο δυτικό τμήμα του νομού υπάρχει μια σημαντική λοφώδης περιοχή με χαμηλά βουνά, που γίνεται εξολοκλήρου πεδινή στην άκρη της και φτάνει μέχρι την παράκτια ζώνη.
Στο βορειοδυτικό άκρο της Αχαΐας, κοντά στο ακρωτήριο τουΑράξουκαιταΜαύρα Βουνά (249 μ.), σχηματίζεται ένα δίκτυο λιμνοθαλασσών, μετηνλιμνοθάλασσα Πάπα, περισσότερο γνωστή και ως λιμνοθάλασσα του Αράξου, τηνλιμνοθάλασσα του Προκόπου, γνωστότερη ως λιμνοθάλασσα της Καλογριάς καιτηνλιμνοθάλασσα Κοτυχίου, αλλά καιτηνλίμνη Λάμια. Στο ορεινό ανατολικό τμήμα του νομού, και συγκεκριμένα στονΔήμο Αιγιαλείας, υπάρχει ηλίμνη Τσιβλού, η οποία βρίσκεται σε υψόμετρο περίπου 710 μέτρων και δημιουργήθηκε στις 24 Μαρτίουτου1913 έπειτα από μια μεγάλη κατολίσθηση που έφραξε την κοίτη του ποταμού Κράθη στην περιοχή.
Πέρα από το ακρωτήριο στον Άραξο, άλλα ακρωτήρια του Νομού είναι η Βάρδια (δίπλα σε αυτό του Αράξου), η Μαύρη Μύτη στη Λακκόπετρα, ο Μύτικας στα Ροΐτικα, η Αγυιά στην Πάτρα, το Ρίο, ο Μύτικας στον Άγιο Βασίλειο, το Δρέπανο, ο Σαλμενίκος στη Μπούκα Λαμπιρίου, η Γύφτισσα στην Αλυκή Αιγίου, τα Τρυπιά κοντά στον Ελαιώνα, η Πούντα καιη Ακράτα.
Ο Νομός Αχαΐας, από το2011, μετην εφαρμογή τουΠρογράμματος «Καλλικράτης», αποτελεί επίσημα τηνΠεριφερειακή Ενότητα Αχαΐας (με πρωτεύουσα τηνΠάτρα) της Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας. Μετην συνένωση και συγχώνευση των Δήμων από 21 σε 5, όπως προέβλεπε το Πρόγραμμα, οι νέοι δήμοι που προέκυψαν είναι οι:
Οι δήμοι οι οποίοι προέκυψαν μετο πρόγραμμα Καλλικράτη :
1.Δήμος Πατρώνμε έδρα την Πάτρα αποτελούμενος από τους δήμους α. Πατρών β. Βραχναίικων γ. Ρίου δ. Μεσσάτιδος καιε. Παραλίας, οι οποίοι καταργούνται.
2. Δήμος Ερυμάνθουμε έδρα τη Χαλανδρίτσα αποτελούμενος από τους δήμους α. Τριταίας β. Φαρρών και τις κοινότητες α. Καλεντζίου β. Λεόντιου, οι οποίοι καταργούνται.
3. Δήμος Δυτικής Αχαΐαςμε έδρα την Κάτω Αχαΐα αποτελούμενος από τους δήμους α. Ωλενίαςβ. Μόβρης γ. Δύμης καιδ. Λαρισσού, οι οποίοι καταργούνται.
4. Δήμος Καλαβρύτωνμε έδρα τα Καλάβρυτα αποτελούμενος από τους δήμους α. Καλαβρύτων β. Αροανίας γ. Παϊων καιδ.Λευκασίου, οι οποίοι καταργούνται.
5. Δήμος Αιγιαλείαςμε έδρα το Αίγιο αποτελούμενος από τους δήμους α. Αιγίου β. Συμπολιτείας γ. Ερινεού δ. Διακόπτου ε. Ακράτας καιστ. Αιγείρας, οι οποίοι καταργούνται.
(άρθρο 1 νόμου 3852/2010 ΦΕΚ τεύχος Α 87 Νέα Αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωμένης Διοίκησης – Πρόγραμμα Καλλικράτης)
Τοκλίμα της Αχαΐας χαρακτηρίζεται κυρίως ως εύκρατομεσογειακό αλλά ποικίλει και διαφέρει ανάλογα μετουψόμετρο, την απόσταση από την θάλασσα και διάφορα τοπικά χαρακτηριστικά κάθε περιοχής.
Στις παράκτιες περιοχές το κλίμα είναι τυπικό μεσογειακό με ήπιους χειμώνες, πιο υγρούς στα δυτικά και λιγότερο στα ανατολικά και θερμά, ξηρά καλοκαίρια, με κάποιες βροχοπτώσεις στα δυτικά και ελάχιστες στα ανατολικά. Η μέση θερμοκρασία του έτους γι΄ αυτές τις περιοχές είναι περίπου 17°-18°C. Στα ενδότερα του νομού και όσο ανεβαίνει το υψόμετρο το κλίμα είναι περισσότερο ψυχρό με δριμύτερους χειμώνες καιπιο δροσερά καλοκαίρια με περισσότερες βροχοπτώσεις κυρίως στα ορεινά, με εξαίρεση τα χαμηλά πεδινά της ενδοχώρας που έχουν πιο θερμά καλοκαίρια από ότι οι παράκτιες περιοχές.
Η ιστορία της Αχαΐας ξεκινάει από τους αρχαίους χρόνους, ενώ πολιτισμός στην περιοχή εμφανίστηκε από το τέλος της νεολιθικής εποχής, όπως μαρτυρούν τα ευρήματα. Πρώτοι κάτοικοι υπήρξαν οιΠελασγοί, οι οποίοι είχαν ιδρύσει πολλούς οικισμούς στην περιοχή η οποία τότε ονομαζόταν Αιγιάλεια, όπως αναφέρει καιοΠαυσανίας. Αργότερα ήρθαν στην περιοχή τα ελληνικά φύλα, κατ' αρχήν οι Ίωνες από τηνΑττική γύρω στο 1406 π.Χ., οι οποίοι επιβλήθηκαν διαιρώντας τηνσε δώδεκα πόλεις με πρωτεύουσα τηνΕλίκη, μετονομάζοντας ταυτόχρονα την μέχρι τότε Αιγιάλεια σεΙωνία. Η περιοχή ήταν άμεσα συνδεδεμένη μετα σημαντικότερα κέντρα του μεγάλου Μυκηναϊκού πολιτισμού, ενώ μετά τονΤρωικό πόλεμο, στον οποίο έλαβαν μέρος και αρκετές πόλεις της, οιΔωριείςτην χρησιμοποίησαν ως πέρασμα από τηνκεντρική Ελλάδα (1100 π.Χ.), ώστε να εξαπλωθούν στηνΠελοπόννησο. ΟιΔωριείς επικράτησαν σε ολόκληρη τηνΠελοπόννησο εκτός από την λεγόμενη τότε Ιωνία, αναγκάζοντας τους Αχαιούς της ευρύτερης περιοχής της ΣπάρτηςκαιτουΆργουςνα ζητήσουν άσυλο στην χώρα των Ιώνων. ΟιΑχαιοί κατέλαβαν τελικά την περιοχή το 1088 π.Χ. και της έδωσαν το όνομά τους που διατηρείται μέχρι σήμερα, δηλαδή Αχαΐα.
Χάρτης των πόλεων της αρχαίας Αχαΐας.
ΟιΑχαιοί μετασχημάτισαν τους οικισμούς σε πόλεις, κάθε μία από τις οποίες αποτελείτο από επτά ή οχτώ δήμους, τις οποίες θωράκισαν. Ίδρυσαν επίσης τηνΠάτρακαιτοΛεόντιο. Η ίδρυση της Πάτρας πιθανολογείται στο 1082 ή 1041 π.Χ. μετην συνένωση των οικισμών Αρόη, ΆνθειακαιΜεσσάτιδα, με προτροπή τουΠρευγένηκαιτουγιουτου, Πατρέα. Παρόλα αυτά, οιΑχαιοί διατήρησαν δύο θεσμούς των Ιώνων, τον διοικητικό, δηλαδή την ένωση των δώδεκα πόλεων με πρωτεύουσα τηνΕλίκη, καιτον θρησκευτικό που ήταν ο λεγόμενος αμφικτιονικός θεσμός, ο οποίος συσπείρωνε όλους τους κατοίκους της χώρας στηνΕλίκηγια κοινή θυσία στο ιερό τουΕλικώνιου Ποσειδώνα.
Γύρω στο 800 π.Χ. ανατράπηκε από την εξουσία ο οίκος τωνΑτρειδώνκαι εγκαθιδρύθηκε η "Δημοκρατία των Γαιοκτημόνων", που λεγόταν καιΑριστοκρατία. Τότε ιδρύθηκε από τους Αχαιούς η πρώτη ομοσπονδιακή οργάνωση της ανθρωπότητας, το "Κοινό των Αχαιών"΄, η λεγόμενη "Α' Αχαϊκή Συμπολιτεία", της οποίας η έδρα ήταν η πρωτεύουσα Ελίκη. Αργότερα η έδρα μεταφέρθηκε στοΑίγιο. Εκεί συγκεντρώνονταν οι αντιπρόσωποι των δώδεκα πόλεων και συσκέπτονταν ώστε να ρυθμίζουν τα κοινά τους συμφέροντα. Ο θεσμός του "Κοινού των Αχαιών" αποτελούσε υπόδειγμα δημοκρατικής ομοσπονδίας των πόλεων τόσο για τους Έλληνες όσο καιγια τους ξένους, αφού ακόμα καιοιΡωμαίοι ενδιαφέρθηκαν ώστε ηΡωμαϊκή Σύγκλητοςτον5ο αιώνα π.Χ. έστειλε πρέσβεις στο "Κοινό" γιανα παρακολουθήσουν τις διαδικασίες.
Από τον 7ο μέχρι τον 5ο αιώνα π.Χ. παρατηρείται παρακμή και απομόνωση στην χώρα τωνΑχαιών, αφού είναι χαρακτηριστικό ότι δεν έλαβαν μέρος στους Περσικούς πολέμους, οι οποίοι είχαν τεράστια σημασία τόσο γιατον ελληνισμό όσο καιγιατην υπόλοιπη Ευρώπη. Σε αντίθεση όμως με τις Αχαϊκές πόλεις, οι τότε αρκαδικές, δηλαδή ηΚυναίθη (σημερινά Καλάβρυτα), οιΛουσοί, οΚλείτορας, ηΠάος, ηΝώνακριςκαιηΨωφίδα (Τριπόταμα), που σήμερα ανήκουν στο Νομό Αχαΐας, μετείχαν σε όλες τις δραστηριότητες των υπόλοιπων Ελλήνων. Ο αξιοπερίεργος απομονωτισμός που τους διέκρινε την περίοδο εκείνη, φαίνεται και από το γεγονός ότι μετά τους Περσικούς πολέμους, όταν άρχισε η διαμόρφωση των δύο πολιτικό-στρατιωτικών κέντρων στηνΕλλάδα, της Αθηναϊκής Ηγεμονίας και της Πελοποννησιακής Συμμαχίας, οιΑχαιοίκαι πάλι απουσίαζαν, ασχολούμενοι κυρίως μετην οργάνωση των οικονομικών της χώρας τους, η οποία είχε ήδη φανεί από το 480 π.Χ. όταν κυκλοφόρησαν τα πρώτα ασημένια νομίσματά τους, τα οποία έκοψε η πόλη Αιγές, ενώ αργότερα ακολούθησαν ηΔύμη, ηΠελλήνη, ηΑιγείρακαιηΕλίκη καθώς και άλλες πόλεις τις σημερινής Αχαΐας, οι οποίες τότε ήταν αρκαδικές όπως οΚλείτοραςκαιηΨωφίδα. Εκείνη την περίοδο η Αχαΐα παρουσιάζει αξιόλογη ακμή στην γλυπτική, την αρχιτεκτονική καισε άλλες μορφές τέχνης.
Αργότερα οιΑχαιοί είχαν αρχίσει να βγαίνουν από τον απομονωτισμό καινα συμμετέχουν στα ελληνικά πράγματα συμμετέχοντας στον Κορινθιακό (395-387 π.Χ.), τον Θηβαϊκό (371-362 π.Χ.) καιτον Ιερό πόλεμο (355-345 π.Χ.). Η κατάκτηση της Αχαΐας από τους Μακεδόνες, είχε σαν αποτέλεσμα να τοποθετηθούν φρουρές στις αχαϊκές πόλεις οι οποίες είχαν διχαστεί, ενώ διαλύθηκε το πανάρχαιο "Κοινό των Αχαιών". Επίσης άλλαξε το δημοκρατικό πολίτευμα, εξορίστηκαν πολίτες και παρατηρήθηκε αποσάθρωση στις παραγωγικές διαδικασίες με αποτέλεσμα την οικονομική αποδιοργάνωση. Ακολούθησαν οι καταστροφικές επιδρομές τωνΓαλατών, οι οποίες όμως εξάντλησαν και νίκησαν τον μακεδονικό στρατό το 281 π.Χ., κάτι το οποίο οι αχαϊκές πόλεις εκμεταλλεύτηκαν και επαναστάτησαν εναντίον της μακεδονικής εξουσίας. Τότε με πρωτοβουλία της Δύμης, ιδρύεται νέα ομοσπονδία των Αχαιών, η "Β' Αχαϊκή Συμπολιτεία", η οποία στόχευε στην ενοποίηση όλων των ελληνικών πόλεων. Σε αυτή προσχώρησαν μετά από προσπάθειες χρόνων 43 πόλεις και σχεδόν ολόκληρη ηΠελοπόννησος εκτός από τηνΣπάρτηη οποία προσχώρησε αργότερα. Οχυρώθηκαν πολλές βασικές πόλεις της περιοχής, εκτός από τηνΠάτραη οποία οχύρωσε μόνο την ακρόπολη της.
Όταν στηνΣπάρτη επικράτησε ο μεταρρυθμιστής Κλεομένης, το μίσος των Λακεδαιμόνιων για τους Αχαιούς αναζωπυρώθηκε και εξαιτίας της εξάπλωσης της Συμπολιτείας τους, το οποίο ενθάρρυνε τους Αιτωλούςοι οποίοι ήρθαν σε ρήξη με τους Αχαιούς, ενώ ακολούθησε μια σειρά πολέμων οι οποίοι αποδυνάμωσαν τις ελληνικές πόλεις, με αποτέλεσμα οι Ρωμαίοι να εμπλακούν στα ελληνικά πράγματα καινα προσπαθήσουν να μειώσουν την δύναμη της "Β' Αχαϊκής Συμπολιτείας", της οποίας τις στρατιωτικές δυνάμεις συνέτριψαν το 147 π.Χ. στηΣκάρφεια της Λοκρίδας. Τον επόμενο χρόνο ολόκληρη η Ελλάδα βρισκόταν υπό την εξουσία τωνΡωμαίων, την οποία μάλιστα ονόμασαν Αχαΐα. Καταστράφηκαν πολλές αχαϊκές πόλεις όπως ηΔύμη, αλλά κάποιες, ιδιαίτερα ηΠάτρα, ωφελήθηκαν ιδιαίτερα.
Κατά την πρώιμη Βυζαντινή περίοδοη Αχαΐα γνώρισε οικονομική ανάπτυξη, η οποία ανακόπηκε πολλές φορές από τις επιδρομές τωνΓότθων, αλλά κυρίως τωνΣλάβωντον 8ο αιώνα μ.Χ. οι οποίοι εκμεταλλεύτηκαν την μείωση του εγχώριου πληθυσμού και κατέλαβαν πολλούς αχαϊκούς οικισμούς, από τους οποίους εκδιώχθηκαν καιγιατον λόγο αυτό επαναστάτησαν το 783 μ.Χ. Νέα εισβολή Σλάβων υπήρξε λίγο αργότερα, το 805 μ.Χ., η οποία τελικά αποκρούστηκε. Μετά την ήττα τους λίγοι από τους Σλάβους που παρέμειναν στην Αχαΐα, περιορίστηκαν στα ορεινά, στα λεγόμενα Νεζεροχώριακαι θεωρούνται μάλλον οι πρώτοι οικιστές της περιοχής των σημερινών χωριών που υπάρχουν εκεί.
Στις αρχές του 13ου αιώνα η Αχαΐα ακολουθώντας την τύχη και πολλών άλλων ελληνικών περιοχών, καταλήφθηκε από τους Φράγκους. Τότε η Αχαΐα χωρίστηκε σε 48 φέουδα, εκτων οποίων τα 28 ανήκαν στηΒαρωνία των Πατρών, τα 12 στηΒαρωνία των Καλαβρύτωνκαιτα υπόλοιπα 8 αποτέλεσαν τηΒαρωνία της Βοστίτσας (του Αιγίου). Από τους Φράγκους απελευθερώθηκε ολοκληρωτικά το 1430 όταν ο μετέπειτα αυτοκράτορας τουΒυζαντίουΚωνσταντίνος ΙΑ΄ Παλαιολόγος κατέλαβε τοΚάστρο της Πάτρας. Ακολούθησε όμως το 1460 η κατάκτησή της από τους Τούρκους, οι οποίοι έδωσαν προσωρινά τη θέση τους στους Ενετούς το 1687, γιανα πάρουν πάλι την εξουσία το 1715 μέχρι την απελευθέρωση της Ελλάδας το 1828. Σπουδαίο γεγονός της εποχής, εκτός από τηνΕλληνική Επανάσταση του 1821, υπήρξαν ταΟρλωφικά, αφού στις 29 Μαρτίου1770, ο μητροπολίτης Πατρών Παρθένιος, συγκέντρωσε τους προκρίτους στοΑίγιοκαι κήρυξε την επανάσταση εναντίον του κατακτητή, η οποία είχε άδοξο τέλος και δυσμενείς επιπτώσεις γιατον ελληνικό πληθυσμό. Όσον αφορά την ίδια την επανάσταση του 1821, λίγα χρόνια πριντην έναρξή της, εκπρόσωπος της Φιλικής Εταιρίας, οΑντώνιος Πελοπίδας, έφτασε στηνΠάτρα από τηνΚωνσταντινούποληγιανα παρακινήσει επιφανείς Αχαιούς να γίνουν μέλη της οργάνωσης. Τελικά η επανάσταση ξεκίνησε μετην απελευθέρωση τωνΚαλαβρύτων στις 21 Μαρτίου 1821 αφού προηγούμενος οΠαλαιών Πατρών Γερμανός Γ΄ ύψωσε το λάβαρο του Αγώνα στηνΑγία Λαύρα, ενώ στις 23 Μαρτίου άρχισε η πολιορκία τουκάστρου της Πάτρας. Η Αχαΐα όμως γνώρισε την μανία των κατακτητών κατά τη διάρκεια της Γερμανικής κατοχής, αφού καταστράφηκαν ταΚαλάβρυτατο 1943 ενώ είχε σφαγιαστεί ο άμαχος πληθυσμός της Πάτρας το 1940 από τους Ιταλούς.
Ο πληθυσμός της Αχαΐας έχει καταγράψει αύξηση σε όλες τις απογραφές μέχρι το 2011 ενώ έκτοτε έχει υπάρξει μείωση. Ο μεγαλύτερος πληθυσμός της Αχαΐας καταγράφτηκε το 2001 (318.928) ενώ ο μικρότερος το 1856 (90.354). Η μεγαλύτερη πληθυσμιακή αύξηση σημειώθηκε τοτο 1879 (17,7%) ενώ η μικρότερη το 1971 (0,3%). Η μεγαλύτερη μείωση του πληθυσμού καταγράφτηκε το 2011 (2,9%) καιη μικρότερη το 2021 (2,4%). Διάγραμμα ιστορικής εξέλιξης πληθυσμού από το 1856
Η μεγαλύτερη πόλης και πρωτεύουσα της Αχαίας είναι η Πάτρα ενώ το Αίγιο είναι η δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της. Σημαντικά πληθυσμιακά κέντρα εκτός αυτών αποτελούν η Κάτω Αχαΐα, η Ροδοδάφνη, η Χαλανδρίτσα, το Διακοπτό, τα Καλάβρυτα, η Ακράτα καιη Κλειτορία.
Νικόλας Φαράκλας, Η Γεωπολιτική Οργάνωση της Πελοποννησιακής Αχαΐας, Πανεπιστήμιο Κρήτης-Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας-Τομέας Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης, σειρά: Ρίθυμνα-Θέματα Κλασικής Αρχαιολογίας, αρ.9, Ρέθυμνο 2001.
Ελλάδα
.svg)
