Η πόλη είναι χτισμένη στις ανατολικές υπώρειες τουΤαΰγετου, κοντά στη δεξιά όχθη του ποταμού Ευρώτα, στο εσωτερικό της Κοιλάδας του Ευρώτακαισε υψόμετρο 200 μ.
Η πόλη ιδρύθηκε την περίοδο μετά την απελευθέρωση της χώρας, το1834, ύστερα από απόφαση του βασιλιά Όθωνα. Μάλιστα την 1 Ιανουαρίου 1857, σε επίσημη τελετή, έγινε εγκαθίδρυση των αρχών στη νέα πόλη από την πόλη τουΜυστρά, την παλιά διοικητική πρωτεύουσα της περιοχής. Η νεότευκτη πόλη υπήρξε η πρώτη στην Ελλάδα που χαράχθηκε μεπολεοδομικό σχέδιο. Έχει πλατείες, δεντροφυτεμένους δρόμους, νεοκλασικές οικοδομές και πλούσια ύδρευση ενώ αποφασίστηκε να φέρει το ίδιο όνομα μετηνομώνυμη πόλη της αρχαιότητας, το κέντρο της οποίας βρισκόταν βορείως της πρωτεύουσας του σύγχρονου νομού Λακωνίας.
Το ένδοξο παρελθόν της γύρω περιοχής καιη κοντινή απόσταση από τον πολυθρύλητο Μυστρά τραβούν την προσοχή πολλών επισκεπτών - τουριστών με προσεγγίσεις κρουαζιερόπλοιωνστοΓύθειο.
Αποτελεί το οικονομικό και εμπορικό κέντρο του νομού. Έχει αξιόλογο αρχαιολογικό μουσείοκαι ένα σύγχρονο μουσείο ελιάς. Το Αρχαιολογικό Μουσείο της Σπάρτης, που στεγάζεται σε ένα μονώροφο νεοκλασικό κτίριο στο κέντρο της πόλης, χτίστηκε στα 1875 - 76 σε σχέδια του Θεόφιλου Χάνσεν. Το Μουσείο αυτό, όπως όλα σχεδόν τα ελληνικά Μουσεία, χαρακτηρίζεται από συντηρητικές παραδοσιακές μορφές οργάνωσης και λειτουργίας. Οι χώροι του, εξάλλου, είναι μάλλον ανεπαρκείς να φιλοξενήσουν ένα πλήθος σημαντικών ευρημάτων της αρχαίας πόλης, τα οποία βρίσκονται στις αποθήκες του. Γιατο σκοπό αυτό, ο Σύλλογος Φίλων του Αρχαιολογικού Μουσείου Σπάρτης έθεσε ως πρωταρχική του επιδίωξη την ίδρυση νέου μεγάλου μουσείου στην είσοδο της πόλης, κοντά στη σιδερένια γέφυρα του Ευρώτα (χώρος εγκαταστάσεων Φιξ).. Είναι η μόνη πόλη πρωτεύουσα νομού της Πελοποννήσου πουδε συνδέεται με σιδηροδρομικό δίκτυο (ανκαι είχε προβλεφθεί τέτοια σύνδεση τον19ο αιώνα). Επικοινωνεί, ωστόσο, οδικά μετηνΚαλαμάτακαιτηνΤρίπολη, ενώ διαθέτει και μικρό αεροδρόμιο.
Στις 20 Οκτωβρίουτου1834 αποφασίζεται από την αντιβασιλεία του Όθωνα η οικοδόμηση πόλης πουθα φέρει το όνομα της αρχαίας Σπάρτης, σε σημείο κοντά στην θέση της. Τα σχέδια της πόλης έκανε οΒαυαρός Φρίντριχ Στούφερ του νεοκλασικού πολεοδομικού σχεδιασμού που επικρατούσαν τότε στηνΕυρώπη. Το κύριο χαρακτηριστικό τους είναι τα συμμετρικά οικοδομικά τετράγωνα, τα οποία συγκλίνουν προς την ακρόπολη της αρχαίας Σπάρτης καιτην περιβάλλουν εν μέρει. Ο σχεδιασμός αυτός αφορούσε μια πόλη 100.000 κατοίκων. Η Σπάρτη και γενικότερα η Λακωνία ακολούθησε αργότερα τις τύχες της υπόλοιπης Ελλάδας μέσα από τα πρώτα χρόνια της ανεξαρτησίας.
Παρότι τα σχέδια της οθωνικής περιόδου δεν ακολουθήθηκαν πιστά, η Σπάρτη παραμένει και σήμερα μια πόλη που διακρίνεται γιατην καλή ρυμοτομία της, τους δενδροφυτεμένους φαρδείς δρόμους, τα πάρκα και τις μεγάλες πλατείες της, καθώς καιγιατα πολλά παλιά κτήρια που διατηρούνται σε άριστη κατάσταση.
Κατά τη δεκαετία του 1930, μετην ασφαλτόστρωση των κεντρικών δρόμων καιτην κατασκευή του δικτύου ύδρευσης, διαμορφώθηκε σε σύγχρονο αστικό κέντρο. Σήμερα η Σπάρτη διαθέτει όλα τα χαρακτηριστικά μιας επαρχιακής πόλης πουη βασική της οικονομία στηρίζεται στην αγροτική παραγωγή, στη μεταποίηση αυτής της παραγωγής καιστον τουρισμό. Αποτελεί οικονομικό, διοικητικό και πολιτιστικό κέντρο του νομού Λακωνίας.
Η πληθυσμιακή εξέλιξη της Σπάρτης υπήρξε γοργή. Οι πρώτοι οικιστές της νέας πόλης κατέβηκαν από τονΜυστράκαι ήταν μόλις 130 το 1840. Το 1861 η πόλη είχε 2.699 κατοίκους, το 1880 3.600 και στις αρχές του 20ού αι. είχε φτάσει τους 6.000.
Η Σπάρτη έχει μεσογειακό κλίμα με ήπιους χειμώνες και εξαιρετικά θερμά καλοκαίρια. Το καλοκαίρι σημειώνει τις υψηλότερες μέσες μέγιστες θερμοκρασίες στην Ελλάδα λόγω της γεωγραφικής της θέσης η οποία είναι μακριά από τη θάλασσα και κοντά στον Ταΰγετο και Πάρνωνα [1]. Τον Ιούλιο του 2012 σύμφωνα μετον σταθμό του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών είχε μέση μέγιστη θερμοκρασία 38.3°C σημειώνοντας έτσι την δεύτερη υψηλότερη μηνιαία μέση μέγιστη θερμοκρασία που έχει καταγραφεί στην Ελλάδα ως σήμερα μετά τους 38.6°C που καταγράφηκαν τον Ιούλιο του 2023 στην Στυλίδα. [1][2] Κατά μέσο όρο η Σπάρτη καταγράφει 5 ημέρες τον χρόνο με θερμοκρασίες άνω των 40 βαθμών. [3]
Η πεδιάδα που απλώνεται γύρω από τη Σπάρτη είναι καταπράσινη από ελιές, πορτοκαλιές, λεμονιές, μουριές και άλλα δέντρα. Στα νοτιοδυτικά υψώνεται το όρος Ταΰγετοςμε τις πανύψηλες κορυφές καιτην άγρια ομορφιά του. Στα ανατολικά της πόλης βρίσκεται η οροσειρά τουΠάρνωνα, που είναι κατάφυτη από έλατακαι άλλα δέντρα.
Η οικοδόμηση της πόλης πάνω στη θέση της αρχαίας Σπάρτης, οι φυσικές καταστροφές (κυρίως ο σεισμός του 4ουαι. μ.Χ.) καιοι επιδρομές (κυρίως τωνΓότθων, το394) δεν άφησαν πολλά ίχνη πουνα θυμίζουν την ένδοξη πόλη της αρχαιότητας. Έτσι σήμερα, τα αρχαιολογικά ευρήματα της αρχαίας Σπάρτης είναι δυσανάλογα μικρά σε σχέση μετην αίγλη καιτην ισχύ που είχε η πόλη κατά την αρχαιότητα και τους ύστερους ρωμαϊκούς χρόνους. Τα περισσότερα ευρήματα συναντώνται στην ακρόπολη της αρχαίας Σπάρτης, ένα χαμηλό και πλατύ λόφο, που αποτελούσε το πολιτικό, θρησκευτικό και οικονομικό κέντρο της αρχαίας πόλης.
Στη βορειοδυτική πλαγιά της αρχαίας ακρόπολης, οι ανασκαφές της Αγγλικής Αρχαιολογικής Σχολής έφεραν στο φως τμήματα από το ιερό της πολιούχου ή Χαλκιοίκου Αθηνάς, το σημαντικότερο ιερό της αρχαίας Σπάρτης. Ονομαζόταν έτσι γιατί οι εσωτερικοί του τοίχοι ήταν καλυμμένοι με φύλλα χαλκού, που έφεραν ανάγλυφες παραστάσεις. Η θέση αυτή ήταν λατρευτικός χώρος από τα γεωμετρικά ως τα ρωμαϊκά χρόνια. Αρχικά είχε δημιουργηθεί τέμενος με βωμό και κατά τον 6οαι. π.Χ. οικοδομήθηκε μικρός ναός με περίβολο, ο οποίος στέγασε το άγαλμα της πολιούχου Αθηνάς. Στο χώρο του ιερού γίνονταν δημόσιες συγκεντρώσεις, παρελάσεις και ιππικοί αγώνες.
Στη νοτιοδυτική πλευρά του λόφου της ακρόπολης, κάτω από το ιερό της Αθηνάς, οι ανασκαφές της Αγγλικής Αρχαιολογικής Σχολής έφεραν στο φως τμήματα μεγάλου ρωμαϊκού θεάτρου, χωρητικότητας 16.000 θεατών, το οποίο ήταν σε χρήση έως το τέλος του 4ουαι. μ.Χ. Πρόκειται γιατο τρίτο σε μέγεθος και ένα από ταπιο εντυπωσιακά θεατρικά οικοδομήματα του αρχαίου κόσμου.
Το θέατρο είχε δύο μέρη: το κυρίως θέατρο στο κάτω τμήμα, με τριάντα σειρές εδωλίων, καιτο επιθέατρο, με άλλες δεκαεπτά σειρές. Το κοίλο -το συνολικό άνοιγμα του οποίου φτάνει τα 140 μ.- είναι κατασκευασμένο από λευκό μάρμαρο και χρονολογείται γύρω στο30 π.Χ.-20 π.Χ.Η κατασκευή του στηρίχτηκε όχι μόνο στα φυσικά χαρακτηριστικά του εδάφους, αλλά και στις εργασίες που έγιναν μετην κατασκευή των αναλημματικών τοίχων. Στην κορυφή του κοίλου είχε κατασκευαστεί προστώο προς το ιερό της Χαλκιοίκου Αθηνάς ή περιμετρική στοά γιατην προστασία των θεατών.
Το δάπεδο της πεταλόσχημης ορχήστρας, η οποία έχει διάμετρο 25 μ., ήταν στρωμένο με μαρμάρινες πλάκες, εναλλάξ άσπρες και κόκκινες. Σημαντικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν καιοι τιμητικές επιγραφές στην ανατολική πάροδο.
Στην ακρόπολη έχει αποκαλυφθεί από την αρχαιολογική σκαπάνη και ένα κυκλικό οικοδόμημα. Πρόκειται για έναν αναλημματικό τοίχο που περιβάλλει ένα φυσικό έξαρμα του λόφου. Αρκετοί το ταυτίζουν μετη Σκιάδα, στην οποία πραγματοποιούνταν οι συγκεντρώσεις του λαού, ενώ άλλοι μετο Γάσηπτον (ιερό της Γης).
Δίπλα στο θέατρο καιτο ιερό της Χαλκιοίκου Αθηνάς, σώζονται τα ερείπια της μεγάλης Βασιλικής του Σωτήρος Χριστού. Σύμφωνα μετην παράδοση, η ανέγερσή της αποδίδεται στον όσιο Νίκωνα τον Μετανοείτε. Πρόκειται όμως για πρώιμη βυζαντινή εκκλησία του 7ουαι. μ.Χ., από την οποία, όπως συνέβαινε με τους ναούς της περιόδου εκείνης, απουσιάζει το τέμπλο που χωρίζει το ιερό από τον κυρίως ναό. Ο νάρθηκας, το παρεκκλήσιο, το καμπαναριό καιμια σειρά άλλα κτίσματα αποτελούν μεταγενέστερες προσθήκες. Ο ναός λειτούργησε για πολλούς αιώνες ως μητρόπολη της Λακεδαιμονίας.
Στα κράσπεδα του λόφου της ακρόπολης, πίσω από το εθνικό στάδιο της πόλης, έχουν αποκαλυφθεί λείψανα τείχους των ύστερων ρωμαϊκών χρόνων (τέλη 4ουαι. μ.Χ.). Η καταστροφή της Σπάρτης από τον σεισμό του375καιη απειλή των γοτθικών επιδρομών ώθησαν τους κατοίκους να κατασκευάσουν ένα ψηλό τείχος, το οποίο περιέκλειε μόνο τη ρωμαϊκή ακρόπολη. Το τείχος αυτό έπαιξε καθοριστικό ρόλο στους επόμενους αιώνες των βαρβαρικών επιδρομών.
Στις παρυφές της ακρόπολης της αρχαίας Σπάρτης καιστα βόρεια όρια της πόλης, σώζονται τα ερείπια ενός ιδιόμορφου ναόσχημου οικοδομήματος, του Λεωνιδαίου (5ουαι. π.Χ.). Είναι χτισμένο με μεγάλους πωρόλιθους και χωρίζεται σε δύο θαλάμους. Η τοπική παράδοση θεωρεί ότι είναι ο τάφος τουΛεωνίδα, ωστόσο είναι γνωστό ότι τα οστά του μεταφέρθηκαν από τις Θερμοπύλεςκαι τάφηκαν βορειότερα, κοντά στο θέατρο. Σύμφωνα με ορισμένες ενδείξεις, ταυτίζεται μετο ναό του Κάρνειου Απόλλωνα.
Στην ίδια περιοχή, στο τέρμα της λεωφόρου Κ. Παλαιολόγου και μπροστά από το εθνικό στάδιο, υπάρχει επιβλητικό άγαλμα του Λεωνίδα, έργο τουΒάσου Φαληρέα, που αποτελεί σήμα κατατεθέν της πόλης.
Ένα χιλιόμετρο ανατολικά από την αρχαία ακρόπολη και 100 μ. ανατολικά από τη γέφυρα του Ευρώτα, βρίσκεται το ιερό της Ορθίας Αρτέμιδος ή Λιμνάτιδος. Βρίσκεται στη δυτική όχθη του ποταμού, εκεί όπου βρισκόταν ο συνοικισμός των Λιμνών, και ήταν τοπιο σημαντικό ιερό της Σπάρτης κατά τα ρωμαϊκά χρόνια. Οι ανασκαφές που έγιναν από την Αγγλική Αρχαιολογική Σχολή (1905-1910) αποκάλυψαν ένα μεγάλο βωμό, μήκους 24 μ. και πλάτους 7 μ., καιτα θεμέλια του ιερού. Τα ευρήματα αυτά χρονολογούνται στους ρωμαϊκούς χρόνους, μια περίοδο κατά την οποία είχαν αναδιοργανωθεί οι τελετές καιτο ιερό είχε αποκτήσει ιδιαίτερη αίγλη.
Στη θέση αυτή δημιουργήθηκαν διαδοχικά ένα μικρό τέμενος με βωμό, από τους πρώτους Δωριείςπου έφτασαν στην περιοχή (γεωμετρικοί χρόνοι), ένας ναός (μέσα 8ουαι.), που καταστράφηκε από πλημμύρα, και ένας νέος ναός (6ος αι. π.Χ.), που επίσης αντικαταστάθηκε μετα ίδια θεμέλια κατά τα ελληνιστικά χρόνια (2ος αι. π.Χ.). Το ιερό της Ορθίας Αρτέμιδος, συνεπώς, ήταν σε χρήση έως τους ρωμαϊκούς χρόνους. Μάλιστα, κατά τους χρόνους αυτούς (3ος αι. μ.Χ.) προστέθηκε μικρό θέατρο σε σχήμα πετάλου, με μεγάλους αναλημματικούς τοίχους. Έτσι, ο ναός του ιερού απέκτησε τη θέση της σκηνής, ενώ ο βωμός βρισκόταν μέσα στην ορχήστρα. Το οικοδόμημα που διαμορφώθηκε εξυπηρετούσε όχι μόνο τους Λάκωνες, αλλά καιτα πλήθη των επισκεπτών που έρχονταν στη Σπάρτη γιανα παρακολουθήσουν τις διάσημες τελετουργίες του ιερού -ανάμεσά τους καιτη διαμαστίγωση των εφήβων.
Η Ορθία Άρτεμις ήταν θεά της γονιμότητας και της αύξησης, και προστάτευε τα παιδιά και τους εφήβους. Η λατρεία της συνδέθηκε μετο κοινωνικό σύστημα της Σπάρτης, τοδε ιερό της -το οποίο είχε ρόλο μυητικό- ήταν χώρος σημαντικός γιατην κρατική αγωγή των παιδιών στις αγέλες. Οι τελετές που γίνονταν εκεί ήταν κυρίως θεατρικά δρώμενα, στα οποία μετείχαν οι πιστοί στο σύνολό τους και όχι μόνο οι ηθοποιοί. Κατά τη διάρκειά τους οι πιστοί φορούσαν πήλινα προσωπεία, πολλά από τα οποία ανακαλύφθηκαν από την αρχαιολογική έρευνα και φυλάσσονται σε μουσεία.
Στην κορυφή του λόφου του Προφήτη Ηλία (5 χλμ. νοτιοανατολικά από την πόλη), στην περιοχή που βρισκόταν η αρχαία Θεράπνη, βρίσκονται τα ερείπια του Μενελάιου, σημαντικού ναού-ηρώου των Σπαρτιατών, αφιερωμένου στους θεοποιημένους ΜενέλαοκαιΕλένη. Πρόκειται γιαμια επιβλητική εξέδρα-κρηπίδωμα, μήκους 23,8 μ. και πλάτους 16,6 μ., που υποστηρίζεται από ψηλούς τοίχους αντιστήριξης. Στην κορυφή της βρισκόταν ο ναός. Η μορφή που διασώζεται σήμερα ανάγεται στην κλασική εποχή. Πρέπει όμως να υπήρχε τουλάχιστον από τα γεωμετρικά χρόνια. Στα ανατολικά του έχουν ανασκαφεί εγκαταστάσεις της εποχής του χαλκού.
Στο κέντρο της σύγχρονης πόλης εντυπωσιάζει τον επισκέπτη η πλατεία, στην οποία δεσπόζει το επιβλητικότερο νεοκλασικό της Σπάρτης, το Δημαρχείο. Το κτήριο εγκαινιάστηκε το1909και φέρει την υπογραφή του αρχιτέκτονα Γ. Κατσαρού.
Γύρω από την πλατεία υπάρχουν καφετέριες, ουζερί, ζαχαροπλαστεία καιμπαρ, ενώ στις χαρακτηριστικές καμάρες των δρόμων πουτην περιβάλλουν στεγάζονται αρκετά εμπορικά καταστήματα. Το σχέδιο γιατην κατασκευή αυτών των καταστημάτων εγκρίθηκε το1860και είχε ως χαρακτηριστικά του τις δίρριχτες στέγες των καταστημάτων καιτην τοξοστοιχία με τις ημικυκλικές καμάρες, που διαμόρφωναν τις στοές περιμετρικά της πλατείας.
Τα νεοκλασικά κτήρια αφθονούν στη Σπάρτη. Εκτός από το Δημαρχείο (1909) καιτο Αρχαιολογικό Μουσείο (1874-1876), έργα καιτα δύο του αρχιτέκτονα Γ. Κατσαρού, ξεχωρίζει επίσης το κτήριο του παλαιού Δικαστικού Μεγάρου (1837).
Το νεοκλασικιστικό πνεύμα διακρίνει και αρκετές ιδιωτικές κατοικίες (ιδιαίτερα εκείνες που οικοδομήθηκαν πριντη δεκαετία του 1930), στις οποίες συχνά εντοπίζονται και στοιχεία μπαρόκ. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι η οικία Βαλασάκη (Κ. Παλαιολόγου 123), που στεγάζει την Κουμαντάρειο Πινακοθήκη, οι οικίες Λιναρδάκη (οδός Ανανίου η πρώτη καιστη διασταύρωση Παλαιολόγου και Όθωνος-Αμαλίας η δεύτερη), η οικία Λιούνη (Ευαγγελιστρίας και Αγησιλάου), η οικία Φικιώρη (Κ. Παλαιολόγου 117), η οικία Κυριαζοπούλου (Κ. Παλαιολόγου 45) κ.ά.
Σε υπερυψωμένη θέση δίπλα από το Δικαστικό Μέγαρο, βρίσκεται ο επιβλητικός μητροπολιτικός ναός της Ευαγγελίστριας. Ο ναός, που εγκαινιάστηκε το1893και χτίστηκε σύμφωνα μετα νεοκλασικά πρότυπα της Μητρόπολης των Αθηνών, έχει δίπλα τουτο ομώνυμο πάρκο. Οι μεταγενέστερες επεμβάσεις αλλοίωσαν την αρχική του μορφή, ωστόσο παρέμειναν οι τοιχογραφίες στο εσωτερικό του, οι οποίες απηχούν το πνεύμα της Σχολής του Μονάχου. Απέναντι από την Ευαγγελίστρια βρίσκεται το μέγαρο της Ιεράς Μητρόπολης Μονεμβασίας και Σπάρτης, στο οποίο στεγάζεται το Μουσείο Εκκλησιαστικής Τέχνης.
Στην ίδια περιοχή βρίσκεται καιη Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη της Σπάρτης. Η βιβλιοθήκη ιδρύθηκε το1972και από το1989 στεγάζεται σε ιδιόκτητο κτήριο (Λυκούργου 135). Περιλαμβάνετι τμήμα Λακωνικής Βιβλιογραφίας, τμήματα για ενήλικες και παιδιά, Δημόσιο Κέντρο Πληροφόρησης, αναγνωστήρια, τμήμα οπτικοακουστικών μέσων με δισκοθήκη και βιντεοθήκη, τμήμα περιοδικών και εφημερίδων και τμήμα κινητών μονάδων. Στη διάθεση του κοινού υπάρχουν 70.000 τόμοι βιβλίων, 130 τίτλοι τοπικών εφημερίδων και περιοδικών, 2.000 μουσικά CD κ.ά.[8]. Η βιβλιοθήκη φιλοξενεί, μεταξύ άλλων, το αρχείο του ποιητή Νικηφόρου Βρεττάκου. Η επιλογή της βιβλιοθήκης ως υπεύθυνου φορέα γιατη συγκέντρωση, καταγραφή, διαφύλαξη, αξιοποίηση και προβολή του αρχείου Νικηφόρου Βρεττάκου έγινε από τον ίδιο τον ποιητή λίγο πριντο θάνατό του. Μετη συνδρομή της οικογένειάς του οργανώθηκε τοεν λόγω αρχείο, το οποίο εγκαινιάστηκε το Δεκέμβριο του2000. Το αρχείο περιλαμβάνει την οικογενειακή και προσωπική αλληλογραφία του ποιητη, φωτογραφίες, τιμητικές διακρίσεις και προσωπικά αντικείμενα, καθώς καιτο μεγαλύτερο μέρος της βιβλιοθήκης του (πάνω από 4.500 τόμοι). Το2002 κυκλοφόρησε ειδικό CD-ROM με αφιέρωμα στον Νικηφόρο Βρεττάκο.[9]
Η ανοικοδόμηση του ναού του πολιούχου της Σπάρτης άρχισε στο τέλος της δεκαετίας του 1940, διακόπηκε για μερικά χρόνια και συνεχίστηκε το1953, με βάση νέο σχέδιο του ακαδημαϊκού Αναστάσιου Ορλάνδου. Το1954 κατεδαφίστηκε το μικρό εκκλησάκι του αγίου που είχε χτιστεί το1900και βρισκόταν δίπλα στο ναό. Η μνήμη του οσίου Νίκωνος (26 Νοεμβρίου) γιορτάζεται με ιδιαίτερη λαμπρότητα στην πόλη. Απέναντι από το ναό βρίσκεται το πάρκο μετο σιντριβάνι και δίπλα η πεζοδρομημένη οδός Κλεομβρότου, μετην όμορφη πέτρινη κρήνη.
Η λεωφόρος Κ. Παλαιολόγου με τους φοίνικες (που φυτεύτηκαν το1930) είναι οπιο χαρακτηριστικός δρόμος της Σπάρτης. Διασχίζει όλη την πόλη, αρχίζοντας από το άγαλμα του Λεωνίδα και καταλήγοντας στην οδό Γυθείου, η οποία οδηγεί, μετά από διαδρομή 44 χλμ., στην ομώνυμη πόλη. Κατά μήκος της Κ. Παλαιολόγου βρίσκονται ορισμένα από ταπιο όμορφα νεοκλασικά σπίτια της Σπάρτης, καθώς και πέτρινα κτήρια εξαιρετικής ομορφιάς. Τα τελευταία χτίστηκαν γύρω στο 1930 από ΗπειρώτεςκαιΛαγκαδιανούς μαστόρους και έχουν στις προσόψεις τους πέτρες πελεκημένες με εξαιρετική επιμέλεια. Ένα από τα νεοκλασικά της λεωφόρου (Παλαιολόγου 123), φιλοξενεί την Κουμαντάρειο Πινακοθήκη[10]. Το 2023 ξεκίνησαν έργα ανάπλασης ενός μεγάλου τμήματος της συγκεκριμένης λεωφόρου.
Η Κουμαντάρειος Πινακοθήκη Σπάρτης εγκαινιάστηκε το1982και λειτουργεί ως παράρτημα της Εθνικής Πινακοθήκης. Σήμερα στεγάζεται σε όμορφο αρχοντικό του1909. Το κτήριο καιη μόνιμη συλλογή των έργων αποτελούν δωρεά του Γεωργίου Κουμάνταρου και της αδελφής του, Ντόλλης Γουλανδρή, προς τιμήν του φιλότεχνου πατέρα τους Ιωάννη Κουμάνταρου. Η μόνιμη συλλογή της πινακοθήκης περιλαμβάνει 14 ελαιογραφίες δυτικοευρωπαίων ζωγράφων, που χρονολογούνται από τις τελευταίες δεκαετίες του 16ου έως τις αρχές του 20ού αι. Μεταξύ των έργων ξεχωρίζει το σημαντικό έργο τουγιουτουΠάολο Βερονέζε, Κάρλο Κάλιαρι, με τίτλο Αλληγορικές Μορφές, τηνΠροσωπογραφία Της Νελ Γκουίν, του γνωστού Γερμανού προσωπογράφου Godfrey Kneller, καιτο έργο του M. Hirsch Νεκρή Φύση Με Ανοιχτό Βιβλίο, Εφημερίδες, Πούρα Και Πίπα (1900). Οι περιοδικές εκθέσεις, με έργα από τις συλλογές της Εθνικής Πινακοθήκης, στοχεύουν στη μαθητεία του κοινού στην ιστορία της νεοελληνικής ζωγραφικής. Η Κουμαντάρειος Πινακοθήκη συντάσσει και πραγματοποιεί εκπαιδευτικά προγράμματα για όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης καιγια ειδικές ομάδες κοινού. Μετα προγράμματά της έχει μία ισχυρή παρουσία στον ελληνικό και διεθνή επιστημονικό χώρο. Ευκαιριακά λειτουργεί και Καλλιτεχνικό Εργαστήρι που ενισχύει το εκπαιδευτικό της έργο[11].
Το Αρχαιολογικό Μουσείο Σπάρτης ιδρύθηκε το1875και στεγάζεται σε νεοκλασικό κτήριο που χτίστηκε σε σχέδια του αρχιτέκτονα Γ. Κατσαρού και προοριζόταν για «Μουσειακό Κατάστημα». Σήμερα, μετά τις επεκτάσεις του, διαθέτει συνολικά επτά αίθουσες, όπου φιλοξενούνται ευρήματα της μυκηναϊκής (1600 π.Χ.-1100 π.Χ.), της γεωμετρικής (900 π.Χ.-700 π.Χ.), της αρχαϊκής (700 π.Χ.-480 π.Χ.) και της ρωμαϊκής περιόδου (30 π.Χ.-324) από τους αρχαιολογικούς χώρους της περιοχής.
Στον προθάλαμο, από τον οποίο αρχίζει η περιήγηση στο μουσείο, εκτίθενται ενεπίγραφες στήλες που προέρχονται από το ιερό της Ορθίας Αρτέμιδος. Τις στήλες αυτές ανέθεταν στο ιερό έφηβοι νικητές σε διάφορα αγωνίσματα. Η παλαιότερη χρονολογείται στον 4οαι. π.Χ. και απεικονίζει πέντε δρεπάνια.
Στη δεξιά πλευρά του μουσείου, στην πρώτη αίθουσα, εκτίθενται αρχαϊκές επιγραφές και στήλες. Στη δεύτερη αίθουσα εκτίθενται αναθηματικά ανάγλυφα που χρονολογούνται από τα αρχαϊκά έως καιτα ρωμαϊκά χρόνια. Στην τρίτη αίθουσα εκτίθενται ευρήματα που προέρχονται από το ιερό της Χαλκιοίκου Αθηνάς, όπως μυκηναϊκά εργαλεία και σκεύη, χάλκινο ειδώλιο της Αθηνάς που χρονολογείται στο450 π.Χ., καθώς καιτο περίφημο άγαλμα Σπαρτιάτη οπλίτη τουβ' μισού του 5ουαι. π.Χ., που θεωρείται ότι απεικονίζει τον Λεωνίδα.
Στην αριστερή πλευρά του μουσείου, στην πρώτη αίθουσα, ο επισκέπτης έχει την ευκαιρία ναδει μικρά αναθήματα των λακωνικών ιερών, όπως μολύβδινα, πήλινα και χάλκινα αντικείμενα από τα ιερά της Ορθίας Αρτέμιδος, της Χαλκιοίκου Αθηνάς, το Μενελάιο καιτο Αμύκλαιο. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι πήλινες μάσκες από το ιερό της Ορθίας Αρτέμιδος, οι οποίες αποτελούν σημαντικά δείγματα λακωνικής πλαστικής του 7ουκαιτου 6ουαι. π.Χ. Πρόκειται για απομιμήσεις των ξύλινων ή δερμάτινων προσωπείων που φορούσαν όσοι συμμετείχαν σε λατρευτικούς χορούς στους ιερούς χώρους.
Τέλος, στη δεύτερη αίθουσα εκτίθενται ευρήματα από τη ρωμαϊκή περίοδο και τους ελληνιστικούς χρόνους, καθώς και επιλογή ευρημάτων από το σπήλαιο Αλεπότρυπα στον Διρό[12].
Το Μουσείο Ελιάς και Ελληνικού Λαδιού δημιουργήθηκε στη Σπάρτη από το Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα της ΕΤΒΑ. Άνοιξε τις πύλες τουτο Δεκέμβριο του2002και στεγάζεται στο παλιό πέτρινο διώροφο κτήριο της Ηλεκτρικής Εταιρείας της Σπάρτης (Όθωνος-Αμαλίας 129).
Το μουσείο οργανώνεται σε δύο επίπεδα. Στον επάνω όροφο παρουσιάζεται η μακραίωνη ιστορία της καλλιέργειας της ελιάς και της παραγωγής ελαιολάδου στον ελλαδικό χώρο από την πρώιμη αρχαιότητα έως την πρωτοβιομηχανική περίοδο. Παράλληλα, αναδεικνύονται οι πολλαπλές χρήσεις του λαδιού, η διαχρονική και πολύπλευρη σημασία τουγιατην οικονομία, τη διατροφή, την υγιεινή, την τέχνη καιτη λατρεία, οι ιδιαιτερότητες της καλλιέργειάς του, καθώς καιτα είδη της ελιάς στην Ελλάδα. Σε αυτό τον όροφο ξεχωρίζουν τα απολιθωμένα φύλλα (50.000 π.Χ.) από την ηφαιστειακή καλντέρα της Σαντορίνης, τις πρώτες γραπτές μαρτυρίες (ιδεογράμματα στη Γραμμική Β γραφή) γιατα ελαιόδεντρα από τηνΚνωσό (14ος αι. π.Χ.) καιτηνΠύλο (13ος αι. π.Χ.), τα σχέδια τουΑλέκου Φασιανούμε θέμα τη σχέση της ελιάς μετην τέχνη, καθώς και ένα αντίγραφο μελανόμορφου παναθηναϊκού αμφορέα (530-520 π.Χ.), στο εσωτερικό του οποίου έμπαινε το λάδι από τις ιερές ελιές.
Στο ισόγειο παρουσιάζεται η εξέλιξη της τεχνολογίας των ελαιοτριβείων στην Ελλάδα από τους μεταβυζαντινούς χρόνους έως τοα' μισό του 20ού αι. Η παρουσίαση αυτή συμπληρώνεται από μηχανοκίνητα, υδροκίνητα, ατμοκίνητα, πετρελαιοκίνητα και ηλεκτροκίνητα λιοτρίβια, που αναπαρίστανται σε μακέτες και παραπέμπουν σεεν λειτουργία ή ερειπωμένα εργαστήρια σε όλη την Ελλάδα, καθώς καισεμια σειρά από μικρότερα μουσεία ελιάς, που έχουν αρχίσει να διαμορφώνονται από άλλους φορείς σε παλιά ελαιοτριβεία. Ξεχωριστό τμήμα αφιερώνεται στην οικιακή σαπωνοποιία. Στον ίδιο όροφο βρίσκεται καιτο πωλητήριο, με μπουκάλια εξαιρετικού ελαιόλαδου, σαπούνια και ενημερωτικά βιβλία.
Το μουσείο, ανκαι καλύπτει τον ευρύτερο ελλαδικό χώρο, επικεντρώνεται (κυρίως γιατα νεότερα χρόνια) στο χώρο της νότιας Πελοποννήσου, μιας από τις σημαντικότερες ελαιοπαραγωγικές περιοχές της Ελλάδας.
Αυτό το πρωτότυπο τεχνολογικό μουσείο έχει σχεδιαστεί έτσι ώστε όλοι οι μηχανισμοί παραγωγής ελαιολάδου να τίθενται σε λειτουργία κατά τη διάρκεια εκπαιδευτικών προγραμμάτων[13].
Την άνοιξη του490 π.Χ., οιΑθηναίοι, υπό την ηγεσία τουΜιλτιάδη, γιανα αντιμετωπίσουν τονπερσικό στόλο στονΜαραθώνα, αποφάσισαν να ζητήσουν τη βοήθεια της συμμάχου Σπάρτης, στέλνοντας τον ημεροδρόμο τους Φειδιππίδη. Σύμφωνα μετη μαρτυρία τουΗροδότου, ο Φειδιππίδης έφτασε στη Σπάρτη την επόμενη μέρα της αναχώρησής του από την Αθήνα.
2.500 χρόνια αργότερα, οΒρετανός φιλέλληνας και μελετητής της αρχαίας ιστορίας Τζον Φόντεν διερωτήθηκε αν ένας σύγχρονος άνθρωπος είναι δυνατόν να διατρέξει τα 250 χλμ., που χωρίζουν την Αθήνα από τη Σπάρτη, μέσα στα χρονικά όρια του Αθηναίου ημεροδρόμου.
Τον Οκτώβριο του1982, ο Φόντεν και μία ομάδα συναδέλφων του, τρέχοντας πάνω στα βήματα του Φειδιππίδη, διαπίστωσαν ότι ο Ηρόδοτος είχε δίκιο, αφού τρεις από αυτούς τερμάτισαν μπροστά στο άγαλμα του Λεωνίδα στη Σπάρτη σε χρόνους από 36 έως 39 ώρες.
Η επιτυχία της προσπάθειας των Βρετανών έγινε ευρύτατα γνωστή και, μετη βοήθεια Ελλήνωνκαι ξένων υποστηρικτών, πήρε από τον επόμενο χρόνο τη μορφή οργανωμένου αγώνα. Το1984 ιδρύθηκε ο Διεθνής Σύνδεσμος Σπάρταθλον, ο οποίος έκτοτε οργανώνει τον αγώνα "Σπάρταθλον", στα τέλη Σεπτεμβρίου, με τεράστια απήχηση καιμετη συμμετοχή διεθνών δρομέων μεγάλων αποστάσεων.
Σήμερα το Σπάρταθλον αποτελεί πλέον τον κορυφαίο αγώνα υπεραποστάσεων παγκοσμίως, αφενός λόγω του ιστορικού υποβάθρου του, αφετέρου λόγω της πρωτοφανούς τραχύτητας της διαδρομής, που διέρχεται από δύσβατα μονοπάτια και βουνά, δοκιμάζοντας την ανθρώπινη αντοχή σε οριακά επίπεδα.
Η ποδηλατική Σπαρτακιάδα ξεκίνησε το1988. Από τότε πραγματοποιείται κάθε χρόνο, στα τέλη Σεπτεμβρίου, με συμμετοχή όλο και περισσότερων αθλητών απ' όλη την Ελλάδα. Ο αγώνας ξεκινάει από τοΠαναθηναϊκό Στάδιο της Αθήναςκαι μετά από διαδρομή 256 χλμ. (Αθήνα-Κόρινθος-Άργος-Αχλαδόκαμπος Αργολίδας-Τρίπολη Αρκαδίας-Σπάρτη), οι αθλητές τερματίζουν στην κεντρική πλατεία της Σπάρτης.