ΤοΗράκλειο είναι η πρωτεύουσα καιη μεγαλύτερη πόλη της Κρήτης. Αποτελεί έδρα της Αποκεντρωμένης Διοίκησης Κρήτης, της Περιφέρειας Κρήτης (επανήλθε ως πρωτεύουσα το 1971), καθώς επίσης έδρα της Εκκλησίας της Κρήτηςκαιτου Αρχιεπισκόπου της. ΟΔήμος Ηρακλείου, όπως προέκυψε μετοπρόγραμμα Καλλικράτης, είναι ο τέταρτος πολυπληθέστερος της χώρας με 179.302 κατοίκους (απογραφή 2021).[1][2][3]Ο πληθυσμός της πόλης του Ηρακλείου ανέρχεται στους 162.591 κατοίκους (απογραφή 2021).
Οι κύριοι οικονομικοί τομείς της πόλης είναι ηβιομηχανία, ηγεωργία, τοεμπόριο, ηκτηνοτροφίακαιοτουρισμός. Διαθέτει βιομηχανική περιοχή 4 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά του κέντρου. Το Ηράκλειο διαθέτει επίσης ένα από τα μεγαλύτερα σήμερα σε κίνηση αεροδρόμια της Ελλάδας (δεύτερο στο σύνολο μετά της Αθήνας και πρώτο σε ναυλωμένες πτήσεις), τοαεροδρόμιο "Νίκος Καζαντζάκης", καθώς και λιμάνι με πυκνή ακτοπλοϊκή συγκοινωνία κυρίως μετον Πειραιά, τη Σαντορίνη και άλλα νησιά.
Η πόλη του Ηρακλείου ανακηρύχθηκε γιατο έτος 2017 ως η ταχύτερα τουριστικά αναπτυσσόμενη περιοχή στηνΕυρώπη[4]. Σύμφωνα μετην κατάταξη το Ηράκλειο αναδείχθηκε η 19η πόλη στην Ευρώπη γιατο 2018 με 3,4 εκατομμύρια αφίξεις.[5]
Η πόλη στην πολύχρονη ιστορία της άλλαξε πολλές ονομασίες, μερικές από τις οποίες χρησιμοποιούνταν παράλληλα. Η Ιστορία του Ηρακλείου διαιρείται σε 8 χρονικές περιόδους και σύμφωνα με αυτές πήρε και τις ονομασίες του. Κάποιες από τις πιο σημαντικές είναι οι εξής:[8]
Ηράκλειον (Ρωμαϊκή περίοδος, Οθωμανική Αυτοκρατορία, Κρητική Πολιτεία, Ελλάδα), Ηράκλεια, Κάστρο (Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία - Βυζαντινή), Ραμπντ αλ-χάντακ (Rabḍ al-ḫandaq, Άραβες), Χάνδαξ (Βυζαντινοί την περίοδο των Αράβων), Μεγάλο Κάστρο (Κρητικοί), Candida (Λατίνοι), Candia (Ενετοί, Ευρωπαίοι), ενώ ολόκληρο το νησί ονομαζόταν Regno di Candia, Χώρα (Κρητικοί), Piazza, Καντιγιέ (Kandiye) (Οθωμανική Αυτοκρατορία). Κατα κύριο λόγο στα παλιά χρόνια το Ηράκλειο ονομαζόταν "Χάνδακας".
Η ονομασία «Κάστρο» δόθηκε κατά την Α΄ βυζαντινή περίοδο (330-824 μ.Χ.), γεγονός που σημαίνει ότι είχε περιτειχιστεί διότι έτσι ονόμαζαν οι βυζαντινοί τις οχυρωμένες πόλεις. Όταν κατά τη δεύτερη βυζαντινή περίοδο κτίστηκαν και άλλα κάστρα στην Κρήτη, το κάστρο του Ηρακλείου ήταν το μεγαλύτερο καιτο μόνο οργανωμένο ως αστικός οικισμός, ενώ διέθετε και οργανωμένο λιμάνι, με αποτέλεσμα να γίνει γνωστό ως το «Μεγάλο Κάστρο».[9]Οι εξόριστοι της Ανδαλουσίας κατασκεύασαν ισχυρό φρούριο το οποίο έγινε γνωστό ως το Ραμπντ αλ-Χάντακ (Rabḍ al-ḫandaq, Αραβικά ربض الخندق, το οποίο μεταφράζεται «Φρούριο της Τάφρου»). Λόγω αυτού του ονόματός της, ο οικισμός αναφέρεται στις ελληνόφωνες πηγές ως Χάνδακας, ενώ στις φράγκικες αναφέρεται ως Candia - Κάντια και αργότερα οι Οθωμανοί ως Καντιγιέ.[10]
Σχετικά μετην προέλευση του ονόματος Ηράκλειο, ο μύθος αναφέρει ότι ηΡέα, η μητέρα τουΔία, ανέθεσε στους Κουρήτεςνα προστατέψουν τονγιο της από τονΚρόνο. Ένας από τους Κουρήτες, οΙδαίος Ηρακλής φεύγει γιατην Ολυμπία και διοργανώνει μαζί μετα αδέλφια του αγώνα δρόμου. Ήταν ο πρώτος αγώνας δρόμου στον κόσμο καιο Ιδαίος Ηρακλής στεφάνωσε τον νικητή με ένα κλαδί αγριελιάκαι από τότε έμεινε η συνήθεια να στεφανώνουν τους νικητές των Ολυμπιακών αγώνων με στεφάνια αγριελιάς. Ο ίδιος ο Ιδαίος Ηρακλής χάρισε το όνομά τουστο σημερινό Ηράκλειο. Παράλληλα μετη μυθολογική προσέγγιση, η ιστορική αποδίδει την ονομασία στην κάθοδο των Δωριέων, δηλαδή των Ηρακλειδών που θεωρούνταν απόγονοι του Ηρακλή.[εκκρεμεί παραπομπή]
Η πόλη ονομάστηκε ξανά Ηράκλεια το 1822 από τονΜιχαήλ Αφεντούλιεφ, ο οποίος είχε οριστεί αρμοστής της Κρήτης κατά τη διάρκεια της επανάστασης, αλλά κατά την πάροδο του 19ου αιώνα επικράτησε και τελικά καθιερώθηκε ο τύπος Ηράκλειο.[11]
Το Ηράκλειο βρίσκεται στα βόρεια παράλια της κεντρικής Κρήτης, έναντι της νησίδας Δία (Ντία), στον κόλπο του Ηρακλείου. Τα παράλια του Ηρακλείου χαρακτηρίζονται από την ύπαρξη μικρών λόφων ύψους μερικών δεκάδων μέτρων και μικρών επιπέδων κομματιών. Προς τη Νέα Αλικαρνασσό στα ανατολικά υπάρχουν επίσης χαμηλοί λόφοι, ενώ προς τα δυτικά, στην περιοχή Στόμιο-Αμμουδάρα, το ανάγλυφο είναι πιο ήπιο, εξαιτίας των εκβολών του ποταμού Γιόφυρου, ο οποίος έχει φέρει φερτά υλικά.[12]Στην ενδοχώρα, προς τα νότια, βρίσκεται η πεδιάδα του Ηρακλείου, η οποία χωρίζεται στα δύο από το όρος Γιούχτας.[13]Η περιοχή του Ηρακλείου τεκτονικά χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη ρηγμάτωνσε άξονα βορρά-νότου.[14]
Το Ηράκλειο βρίσκεται στο ίδιο σημείο που βρισκόταν κατά την αρχαιότητα το δυτικότερο από τα τρία επίνεια (λιμάνια) της Κνωσού, πουτην περίοδο τουμινωικού πολιτισμού είχε τη μεγαλύτερη συγκέντρωση πληθυσμού στηνΚρήτη φέροντας ίδιο όνομα προς τιμή αρχαίου ιερού ναού του Ιδαίου Ηρακλέους [15]. Η Κνωσός βρίσκεται περίπου 5 χλμ. νοτιοανατολικά του Ηρακλείου. Η κατοίκηση στην Κνωσό άρχισε την 7η χιλιετία π.Χ. καιστα τέλη της Ύστερης Νεολιθικής Εποχής έφτασε να έχει 1.000 - 2.000 κατοίκους. Συνέχισε να αναπτύσσεται στην εποχή του Χαλκού και έγινε το σημαντικότερο κέντρο του Μινωικού πληθυσμού. Στη συνέχεια, μετά τον 15ο αιώνα, φαίνεται να παρήκμασε γιανα γνωρίσει νέα περίοδο ακμής κατά τους ελληνιστικούς χρόνους.[16]Το βόρειο νεκροταφείο της Κνωσού έχει εντοπιστεί στην περιοχή του Αγίου Ιωάννη.[17]
Γιατην πόλη του Ηρακλείου δεν υπάρχουν ακριβείς πληροφορίες σχετικά μετην ίδρυσή της. Πρωτοκατοικήθηκε ως επίνειο (λιμάνι) της Κνωσού στις εκβολές του ποταμού Καιράτου, ο οποίος διέρχεται και απόν Κνωσό, στις σημερινές περιοχές Κατσαμπάς και Πόρος, περίπου 1,5 χιλιόμετρα ανατολικά από τα ενετικά τείχη του Ηρακλείου, ανάμεσα στον βράχο της Τρυπητής καιτη μικρή χερσόνησο Μαντράκι.[19]Η κατοίκηση θεωρείται ότι ξεκινάει τουλάχιστον από την τρίτη χιλιετηρίδα προ Χριστού, μετα παλαιότερα ευρήματα από τις προανακτορικές περιόδους ΠΜΙκαιΠΜΙΙΑνα δείχνουν την παρουσία ήδη ανεπτυγμένου οικισμού στον λόφο της Τρυπητής, στον οποίο γινόταν πέρα από επεξεργασία οψιανούκαι χύτευση χαλκού.[19] Επίσης βρέθηκε κεραμική κυκλαδικού τύπου, υποδεικνύοντας σχέσεις με τις Κυκλάδες ήδη από εκείνη την περίοδο.[19]
Η περιοχή Πόρου-Κατσαμπά έχει αποδώσει πλούσια ευρήματα. Σωστικές ανασκαφές από τις αρχές του 20ού αιώνα και έπειτα έχουν φέρουν φέρει στο φως λείψανα του μινωικού οικισμού.[19]Στην Τρυπητή έχουν βρεθεί τάφοι της υστερομινωικής εποχής III και νότια της οδού Ικάρου έχουν βρεθεί ασύλητοι λαξευτοί τάφοι. Ο μινωικός οικισμός έφτασε στη μέγιστη έκτασή του κατά στην υστερομινωική εποχή ΥΜΙ, όταν λειτουργούσε και μεγάλος αριθμός εργαστηρίων.[19]Στο κέντρο του μινωικού οικισμού, στην περιοχή του Πόρου, υπήρχε μεγάλο νεκροταφείο της νεοανακτορικής περιόδου, το μόνο γνωστό, το οποίο έχει αποδώσει μεγάλο αριθμό αγγείο, σφραγίδες και κοσμήματα, υποδεικνύοντας την ύπαρξη ακμάζοντα οικισμού.[19]ΣτηνΥΜΙΑ, που συμπίπτει μετηΜινωική έκρηξη της Θήρας, ο οικισμός εγκαταλείπεται, αλλά σύντομα φτάνει ξανά την πρότερη έκτασή του. Επίσης, μετά την εγκατάλειψή τουτηνΥΜΙΒ, το κύριο νεκροταφείο του οικισμού μεταφέρθηκε στην περιοχή του Κατσαμπά. Ο νέος οικισμός καταστράφηκε από φωτιά, αλλά ξαναχτίστηκε. Εγκαταλείπεται τελείως μετά την ΥΜΙΙΙΓ.[19]
Μεταγενέστερα ευρήματα έχουν βρεθεί σε διάφορες περιοχές. Τάφοι της γεωμετρικής εποχής έχουν βρεθεί στον Ατσαλένιο καιστον Μασταμπά. Δεν είναι γνωστό εάν σχετίζονται μετην Κνωσό ή κάποιον άλλο οικισμό.[20] Ίχνη κατοίκησης έχουν βρεθεί κατά τους κλασικούς, ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους στον φυσικό λόφο που σήμερα βρίσκεται το Αρχαιολογικό Μουσείο. Στην ανασκαφή που έγινε το 1991-1993 κατά τη βόρεια επέκταση του Αρχαιολογικού Μουσείου βρέθηκε ρωμαϊκή οικία με ψηφιδωτά.[21]Σε όρυγμα σε βάθος 5μ μέσα στον ναό του Αγίου Πέτρου, βρέθηκε ρωμαϊκό νόμισμα του 169 μ.Χ. Στον λάκκο αυτό βρέθηκαν και όστρακα Πρωτογεωμετρικής κεραμικής του 10ου - 9ουπ.Χ. αιώνα (ανασκαφή George C Miles).[εκκρεμεί παραπομπή]
Η παλαιότερη μαρτυρία που έχουμε είναι από τον αρχαίο ιστορικό και γεωγράφο Στράβωνα (1ος αι. π.Χ.), στα γεωγραφικά του (Χ, 476, 7) "..έχει δ΄επίνειον η Κνωσός το Ηράκλειον".
ΟΠλίνιος ο πρεσβύτεροςτο 79 μ.Χ. αναφέρει την πόλη Heraclea. Την πόλη αναφέρει καιοΚλαύδιος Πτολεμαίος (2ος αιώνας μ.Χ.), ως Ηράκλειον. Δύο εκτων Αγίων Δέκα που "μαρτύρησαν" το 249-251, ο Ευάρεστος καιο Μόβιος (ή Πόμπιος, ή Πόντιος) ήταν από το Ηράκλειον. Το 348 στους σταδιασμούς της μεγάλης θαλάσσης αναφέρεται η απόσταση Αστάλης (Μπαλί) - Ηρακλείου και Ηρακλείου - Χερρονήσου (Χερσόνησος).
Το Ηράκλειο συνέχισε να κατοικείται καιτην ύστερη ρωμαϊκή περίοδο, όταν πρωτεύουσα της Κρήτης ήταν ηΓόρτυνα. Μια νεκρική στήλη του 5ου αιώνα στη Γόρτυνα αφιερωμένη σε κάποιο Θεόκτιστο αναφέρει ότι γεννήθηκε στο Ηράκλειο και πέθανε στη Γόρτυνα.[22]Το Ηράκλειο δεν αναφέρεται στοΣυνέκδημοτου Ιεροκλή, όπου αναφέρεται ότι η Κνωσός ήταν έδρα επισκόπου, αλλά αναφέρεται από τονΣτέφανο Βυζάντιο ως Ηράκλεια, όπως καιστηνΚοσμογραφίατου Ανωνύμου της Ραβέννας (τέλη 7ου-αρχές 8ου αιώνα).[22] Ήταν μία μικρή αλλά περιτειχισμένη πόλη, όμως δεν υπάρχουν πολλές πληροφορίες. Στην περιοχή της Αγίας Αικατερίνης έχουν βρεθεί λείψανα του Α΄ Βυζαντινού ή Ρωμαϊκού τείχους. Το 1960 βρέθηκε εκεί, στη λιμενική ζώνη του παλιού τείχους, επιγραφή η οποία έχει αναγνωριστεί ως ορόσημο και αναφέρεται ίσως στην απόκρουση αραβικής επιδρομής.[23]Η επιγραφή έχει χρονολογηθεί από τα τέλη του 7ου έως τις αρχές του 9ου αιώνα, τόσο με βάση τα γραφόμενα όσο καιμε βάση τη διακόσμησή της.[22]Στα πρακτικά της Β΄ Οικουμενικής Συνόδου της Νίκαιας ανάμεσα στις υπογραφές των επισκόπων Λάμπης και Κνωσού βρίσκεται αυτή του επισκόπου Ηρακλειοπόλεως, ανκαιη ταυτοποίηση της επισκοπής αυτής μετο Ηράκλειο έχει αμφισβητηθεί.[22]Τα στοιχεία πάντως δείχνουν ότι το Ηράκλειο αναπτύχθηκε από τον 7ο αιώνα και μετά, μετά την απώλεια της Αιγύπτου καιτον αυξημένο ρόλο της Κωνσταντινούπολης τόσο οικονομικά όσο και εμπορικά στηΒυζαντινή Αυτοκρατορία, χάρις στη θέση της στα βόρεια παράλια της Κρήτης. Είναι πιθανόν ότι τον 8ο αιώνα η έδρα του άρχοντα της Κρήτης να μετακινήθηκε από τη Γόρτυνα στο Ηράκλειο ή στην Κνωσό.[22]
Ένας μοναχός δείχνει στους Σαρακηνούςπουνα κτίσουν τον Χάνδακα. Μικρογραφία από το χειρόγραφο της Μαδρίτης της ιστορίας τουΙωάννη Σκυλίτζη
Το 823 ΆραβεςΣαρακηνοί υπό τονΑμπού Χαφέζ (Απόχαψις των Βυζαντινών), καταγόμενοι από τηνΑνδαλουσία της σημερινής Ισπανίας ύστερα από περιπλάνηση ετών κατέλαβαν την Κρήτη, εκμεταλλευόμενοι το γεγονός ότι ο βυζαντινός στόλος αντιμετώπιζε την αποστασία τουΘωμά του Σκλάβου, εγκαθιδρύοντας τοΕμιράτο της Κρήτης. Οι Άραβες επέλεξαν το Ηράκλειο ως πρωτεύουσα, το οποίο και άρχισαν να οχυρώνουν το επόμενο έτος, 824, ενισχύοντας και επεκτείνοντας τα προγενέστερα ελληνιστικά και βυζαντινά τείχη δυτικότερα καθώς επεκτάθηκε καιη πόλη.[24] Έχτισαν μεγάλο οχυρό, τμήμα του οποίου σώζεται μέχρι σήμερα, εντός της πόλης, πίσω από νεότερες κατασκευές επί τμημάτων των οδών Χάνδακος, Δαιδάλου και λιμένα[25], μεμια περιμετρική μεγάλη τάφρο. Από την οχυρωματική εκείνη τάφρο, που εκτεινόταν από θάλασσα σε θάλασσα, οι Σαρακηνοί ονομάτισαν την πόλη αυτή بض الخندق ραμπντ αλ χάντακ (Φρούριο της Τάφρου), ή απλούστερα Χάντακ (Χάνδακας εξελληνισμένο), δημιουργώντας μία περίοδο μεγάλης ευμάρειας και πολιτισμού. Το φρούριο αυτό είχε από τημια πλευρά τουτη θάλασσα, πουτου παρείχε ασφάλεια, ενώ οι άλλες πλευρές του ήταν θεμελιωμένες πάνω σε βραχώδεις επιφάνειες και είχαν λίθινη βάση – κρηπίδα. Ο κύριος όγκος της οχύρωσης ήταν δομημένος από πλίνθους “…εκ χοός και τριχών αιγείων και υείων συντεθειμένων και επιεικώς συμπεπιλημένων ωκοδόμητο”.[26]Στο επίπεδο των επάλξεων το πλάτος ήταν τόσο, ώστε να μπορούν να τρέχουν πάνω σ’ αυτό δύο άμαξες συγχρόνως, κινούμενες προς αντίθετη κατεύθυνση. Τέλος, το φρούριο είχε πύργους και ενδιάμεσα μεταπύργια ευθύγραμμα τμήματα, ενώ δυο βαθιές και πλατιές τάφροι το περιέζωναν.[27] Αραβικά νομίσματα καλής τέχνης έχουν βρεθεί σε ανασκαφές.
Οι Σαρακηνοί επέτρεπαν στο λιμάνι να στρατοπεδεύουν πειρατές, κάτι διαδεδομένο εκείνη την εποχή, που όμως δημιούργησε πολλά προβλήματα και ενόχλησε τη Βυζαντινή αυτοκρατορία.[28]Η συνεχής πειρατική δραστηριότητα των Σαρακηνών με ορμητήριο τον Χάνδακα ήταν ένας διαρκής κίνδυνος για τις πόλεις καιτα νησιά του Αιγαίου, και μάλιστα οι Άραβες κατέκτησαν μερικά από αυτά.[29] Φυσικό ήταν η Βυζαντινή πολιτική να επικεντρώσει το ενδιαφέρον της στην ανακατάληψη της Κρήτης. Μετά από κάποιες αποτυχημένες απόπειρες, όπως π.χ. εκείνη του Γογγύλη, η Βασιλεύουσα αποφάσισε να τελειώνει μετην υπόθεση της Κρήτης. Επί βασιλείας Ρωμανού Β΄, μεπαραδυναστεύοντακαιπαρακοιμώμενοτονΙωσήφ Βρίγγα, ανατέθηκε στον Μάγιστρο και στρατηγό Νικηφόρο Φωκά, τον μετέπειτα Αυτοκράτορα, η προετοιμασία και ηγεσία της εκστρατείας.[30]
Ο Νικηφόρος Φωκάς πολιορκεί τον Χάνδακα.
Έτσι οιΒυζαντινοί συγκέντρωσαν μεγάλο στόλο καιτον Ιούλιο του 960 αποβιβάστηκαν στον κόλπο του Ηρακλείου (σταΕλληνοπεράματα), 3 χλμ. δυτικά της πόλης, αναγκάζοντας τους Άραβες να οπισθοχωρήσουν πίσω από τα τείχη του Χάνδακα.[31] Ακολούθησε οκτάμηνη πολιορκία, στις 6 Μαρτίουτου961 κυρίευσαν (άλωσαν) την πόλη. Οι δυνάμεις του Νικηφόρου Φωκά, προβαίνοντας σε σφαγές λεηλάτησαν και έκαψαν την πόλη δίνοντας τέλος στοΕμιράτο της Κρήτης. Στην αρχή η πρωτεύουσα της Κρήτης μεταφέρθηκε στον οχυρό δίκορφο λόφο κοντά στον σημερινό Προφήτη Ηλία, ο οποίος έγινε γνωστός ως Τέμενος. Όμως, η νέα τοποθεσία δεν εξυπηρετούσε τις ανάγκες μιας πόλης, και έτσι άρχισε πάλι η εγκατάσταση στα ερείπια της αραβικής πόλης και εξελλήνισαν το όνομά της σε Χάνδαξ.[32]Ο Νικηφόρος Φωκάς αναδιοργάνωσε τους διοικητικούς, στρατιωτικούς και θρησκευτικούς δεσμούς της Κρήτης, η οποία οργανώθηκε σε ανεξάρτητο θέμα. Τη διοίκηση της Κρήτης ανέλαβαν οι Δούκες ή καπετάνιοι. Ο Χάνδακας μετον καιρό συγκέντρωσε τις στρατιωτικές και ναυτικές δυνάμεις της Κρήτης. Επίσης, ο Χάνδακας φαίνεται να ήταν ο μόνος οικισμός της Κρήτης που απέκτησε αστική οργάνωση κατά τη δεύτερη βυζαντινή περίοδο, παρά τη γενικότερη περίοδο ανάπτυξης. Είχε οργανωμένο λιμάνι και προστατευόταν από τείχος.[33] Ήταν επίσης μητροπολιτική έδρα. Την ίδια περίπου εποχή κτίζεται καιο ναός του Αγίου Τίτου (πρώτου επισκόπου Κρήτης) που είχε καταστραφεί προηγουμένως από τους Σαρακηνούς.
Το 1204, λίγο πριντηνάλωση της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους, τμήμα της Κρήτης παραχωρήθηκε αρχικά στονΒονιφάτιο τον Μομφερατικό από τον Αλέξιο Δ΄ Άγγελο. Ο Βονιφάτιος Μομφερατικός εκχώρησε (πούλησε) την Κρήτη στους Ενετούς στις 12 Αυγούστου 1204, (στον Δόγη Ερρίκο Δάνδολο).[34]Πριν όμως προλάβουν οι Ενετοί να εγκατασταθούν στην Κρήτη καιτην πρωτεύουσα Χάνδακα, έσπευσαν καιτην κατέλαβαν οιΓενουάτεςμετονΕνρίκο Πεσκατόρε, τους οποίους τελικά κατάφεραν να εκδιώξουν οι Ενετοί μετά πόλεμο που ακολούθησε, από το 1206 έως το 1211.[33]ΟιΕνετοί εγκαθιστώντας ένα φεουδαλικό και ταυτόχρονα δημοκρατικό σύστημα διοίκησης, κατά τα πρότυπά τους, διατήρησαν τον Χάνδακα πρωτεύουσα της νήσου και έδρα του Δούκα, γενικού διοικητού της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας, παραφράζοντας το όνομα της πόλης σε "Κάντικα", "Κάντιγκα", "Κάντιντα" και τέλος Κάντια (Candia) όπως και επικράτησε και ως όνομα της νήσου μετο επίσημο όνομα "Βασίλειο ή Δουκάτο της Κάντια".
Ακολούθως οι Ενετοί ανήγειραν σπουδαία κτίρια μετα οποία λάμπρυναν την πόλη όπως το Δουκικό Ανάκτορο, το Μέγαρο του Αρχιστράτηγου, το Μέγαρο του Αρχιναύαρχου, το Μέγαρο του Λατίνου Αρχιεπισκόπου, τον ναό του Αγίου Μάρκου, καθώς και άλλους ναούς, όπως του Αγίου Φραγκίσκου, της Παναγίας των Σταυροφόρων κ.α. (συνολικά περισσότεροι από 120), τηνΕνετική Λέσχη (που κατεδαφίστηκε το 1904 και στη συνέχεια αναστηλώθηκε), τη λεγόμενη κρήνη του Μοροζίνι (υδραγωγείο), τον ορθόδοξο ναό της Αγίας Αικατερίνης με συνεχιζόμενη τη Σιναϊτική Σχολή λογίων και ζωγράφων κ.ά. Το σημαντικότερο όμως ενετικό έργο ήταν το περίφημο μέγα τείχος του Ηρακλείου, ή Ενετικά τείχη Ηρακλείουπου περιέλαβε όλη την πόλη, όπως στο μεταξύ είχε αυτή αναπτυχθεί, καθιστώντας τηντο ισχυρότερο φρούριο της Ανατολικής Μεσογείου. Αρχικά οι Ενετοί βελτίωσαν τις υπάρχουσες Αραβικές και Βυζαντινές οχυρώσεις, όμως ομεγάλος σεισμός που σημειώθηκε το 1303 αλλά καιη ανακάλυψη της πυρίτιδας, τους ανάγκασε να κτίσουν το νέο αυτό τείχος, πάχους μέχρι 40 μ. σε ορισμένα σημεία, "επταπρόμαχο" και "επτάπυλο", αποτελώντας τέλειο έργο οχυρωτικής. Τούτο άρχισε να κτίζεται μετά τηνΆλωση της Κωνσταντινούπολης (1453), το έτος 1462. Κατά τη διάρκεια της ανέγερσής του, το 1508 σημειώθηκε νέος μεγάλος σεισμός. Τελικά το έργο ολοκληρώθηκε μετά από 108 χρόνια, το 1570 από Ενετό μηχανικό. Το μεγαλύτερο μέρος του διατηρείται μέχρι και σήμερα.
Μέρος των ενετικών νεωρίων ΗρακλείουΑναπαράσταση της πόλης του Χάνδακα και της ευρύτερης περιοχής, Φραντσέσκο Μπαζιλικάτα, 1618
Άλλο περισπούδαστο επίσης έργο των Ενετών ήταν η κατασκευή του μεγάλου λιμένα του Χάντακα που δημιουργήθηκε στον αρχαίο μινωικό λιμενίσκο και μετέπειτα βυζαντινό και αραβικό. Η κατασκευή του λιμένα ξεκίνησε το 1523 και ολοκληρώθηκε μετά 17 χρόνια, το 1540. Ο λιμένας έφερε δύο λιμενοβραχίονες, ο μεγαλύτερος δεξιά του εισερχομένου, στην άκρη του οποίου κτίσθηκε μεγάλος πύργος καλούμενος "Πύργος του Λέοντος", ή "Μεγάλο Καστέλλι", ή "Ρόκκα" που σώζεται μέχρι σήμερα μετο τουρκικό όνομα Κούλες, ή "Κουλές" καιο μικρότερος λιμενοβραχίονας, αριστερά του εισερχομένου που κατέληγε και αυτός στον Μικρό Κουλέ. Στονδε μυχό του λιμένος κατασκευάστηκαν 12 νεώσοικοι γιατην κατασκευή, επισκευή και φύλαξη των ενετικών πλοίων, των εξαρτήσεων και εφοδίων αυτών, μερικοί των οποίων σώζονται μέχρι και σήμερα.
Μετα παραπάνω βασικά έργα των Ενετών, αλλά και άλλα που αφορούσαν τόσο τον εξωραϊσμό της πόλης, όσο καιτα νέα διοικητικά μέτρα που παράλληλα καθιερώθηκαν δεν άργησε ο Χάνδακας να εξελιχθεί σε σπουδαίο εμπορικό κέντρο καινα αποκτήσει τόση αίγλη που ποτέ πρωτύτερα δεν είχε γνωρίσει. Από τον λιμένα του, ο μεγαλύτερος τεχνητός που είχε κατασκευαστεί μέχρι τότε στην ανατολική Μεσόγειο, πραγματοποιούταν όλο το εμπόριο της Κρήτης, κυρίως εξαγωγικό προς Ευρώπη και Ασία, αποκαλύπτοντας έτσι τη μεγάλη εμπορική οργάνωση της πόλης, φθάνοντας μάλιστα στο σημείο να χαρακτηριστεί "ψυχή της Βενετίας".
Από το μέσο της περιόδου της Ενετοκρατίας, ο Χάνδακας συγκέντρωνε ήδη τα 2/5 σχεδόν του συνολικού πληθυσμού της Κρήτης. Σύμφωνα μετη συστηματική καταγραφή του πληθυσμού της Μεγαλονήσου που επιχείρησε οΠέτρος Καστροφύλακας, η περιφέρεια του Χάνδακα, μία από τις τέσσερις που είχαν δημιουργήσει οι Ενετοί, αριθμούσε, κατά το έτος 1575, τους 84.158 κατοίκους, έναντι των 48.790 των Χανίων, 46.400 του Ρεθύμνου και 22.312 της Σητείας. Βασικοί κάτοικοι του Χάνδακα ήταν οι έποικοι Ενετοί Ευγενείς και άλλοι Λατίνοι υπάλληλοι του κράτους καθώς και έμποροι, Έλληνες γηγενείς, κατά το μεγαλύτερο μέρος, αλλά και έποικοι από άλλες περιοχές των ενετικών κτήσεων καθώς και κάποιοι Εβραίοι έμποροι. Σημειώνεται ότι ο πληθυσμός της Κρήτης την εποχή εκείνη αυξομειωνόταν από διάφορες αιτίες όπως επιδημίες αλλά και από εποικισμούς Ελλήνων, που σημειωνόταν τελευταία, από άλλες ενετικές κτήσεις που καταλήφθηκαν από τους Οθωμανούς. Η πόλη είχε περίπου 25000 κατοίκους εντός των τειχών και 5000 εκτός των τειχών (περιοχή Μαρουλάς).
Το1647μ.Χ. ξεκίνησε η πολιορκία της πόλης από τους Οθωμανούς Τούρκους, η οποία κράτησε 22 χρόνια και κόστισε τη ζωή σε 30.000 Κρητικούς, Ενετούς και Ευρωπαίους και 120.000 Οθωμανούς καιεν τέλει έληξε μετην παράδοση και συνθηκολόγηση της πόλης το1669, στονΚιοπρουλού Φαζίλ Αχμέτ.[35]
Ηπολιορκία του Ηρακλείου, γιατην άμυνα της οποίας συνασπίστηκαν όλα τα χριστιανικά κράτη της εποχής (υπό τις εντολές του Πάπα της Ρώμης, είναι η μεγαλύτερη σε διάρκεια και χωρίς διακοπή που έχει καταγραφεί στην παγκόσμια ιστορία μένοντας στην ιστορία ως εποποϊία, μετον τίτλο "Siege of Candia" (Μεγάλος Κρητικός Πόλεμος).
Μετά την παράδοση (6 Σεπτεμβρίου 1669), όλοι σχεδόν οι κάτοικοι της πόλεως αποχώρησαν και ως πρόσφυγες μετοίκησαν στα Ιόνια νησιά, στη Βενετία, στη Δαλματία κ.α.
Η πόλη αμέσως μετά την άλωση ήταν κατεστραμμένη, όμως οι Οθωμανοί, την επέλεξαν ως νέα τους πρωτεύουσα. Κατά την περίοδο της Οθωμανικής περιόδου η πόλη έγινε γνωστή και ως “Μεγάλο Κάστρο” ή “Κάστρο”. Ακολούθησαν περίοδοι ειρήνης, κινήματα, επαναστάσεις και σκληρές καταστολές εκ μέρους των Οθωμανών (Τούρκων). Παραδειγματικά αναφέρεται ότι " στη μεγάλη σφαγή του Ηρακλείου, την 24 Ιουνίου 1821, που έμεινε στη μνήμη του λαού σανο μεγάλος αρπεντές, οι εξαγριωμένοι Τούρκοι κατέσφαξαν τον Μητροπολίτη Κρήτης Γεράσιμο Παρδάλη και πέντε Επισκόπους : τον Κνωσού Νεόφυτο, τον Χερρονήσου Ιωακείμ, τον Λάμπης Ιερόθεο, τον Σητείας Ζαχαρία καιτον τιτουλάριο Επίσκοπο Διοπόλεως Καλλίνικο. Για δύο και περισσότερα χρόνια η Εκκλησία της Κρήτης έμεινε ακέφαλη.[36] Λόγω των συνεχώς επαναστάσεων καιτου συνεχούς αιτήματος για Ένωση μετο νεοσύστατο Κράτος της Ελλάδας, η παραπαίουσα Οθωμανική Αυτοκρατορία παραχώρησε (πούλησε) την Κρήτη το 1830 στην Αίγυπτο υπό την οποία παρέμεινε έως το 1841. Η περίοδος αυτή υπήρξε πιο ομαλή και πραγματοποιήθηκαν πολλά δημόσια έργα. Το 1851, η πρωτεύουσα μεταφέρθηκε από την Οθωμανική Διοίκηση, από το Ηράκλειο σταΧανιάγια αμυντικούς λόγους (λιμάνι της Σούδας), λόγω της μεγάλης πίεσης που δεχόταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Το 1856, το Ηράκλειο ισοπεδώθηκε από σεισμό. Από το 3.620 σπίτια της πόλης, μόλις 18 κρίθηκαν κατάλληλα για κατοίκηση.[37]
Οι Κρητικοί μην αντέχοντας την τουρκική κατοχή επαναστάτησαν επανειλημμένα με κυριότερες επαναστάσεις το 1770, 1821, 1841, το 1858, το1866-1869καιτο1897-1898. Το 1897, στόλοι της Βρετανίας, της Γαλλίας, της Ρωσίας και της Ιταλίας κατέπλευσαν στην Κρήτη μοιράζοντας τη Διοίκηση της νήσου. Τη διοίκηση του Ηρακλείου ανέλαβαν οι Βρετανοί. Στις 25 Αυγούστου 1898 έγινε προσπάθεια από ένα απόσπασμα Άγγλων να τοποθετηθούν στις θέσεις τους οι υπάλληλοι του εκτελεστικού σύμφωνα μετην απόφαση των τεσσάρων Ναυάρχων, αλλά οι Τούρκοι της πόλης αντέδρασαν και εξαγριωμένοι προχώρησαν σε σφαγή χριστιανών της πόλης, σε λεηλασίες και τελικά εμπρησμό τμήματος της πόλης. Γιανα σταματήσει η εξέγερση ένα βρετανικό πλοίο βομβάρδισε την πόλη. Ανάμεσα στους νεκρούς ήταν ο Λυσίμαχος Καλοκαιρινός, υποπρόξενος της Βρετανίας στο Ηράκλειο, και 18 Βρετανοί στρατιώτες, ενώ ο συνολικός αριθμός των νεκρών υπολογίστηκε αρχικά σε 1000 άτομα, αλλά μετέπειτα εκτιμήσεις κάνουν λόγο για περίπου 450 νεκρούς. Γιατα επεισόδια καταδικάστηκαν σε θάνατο 17 σημαίνοντες Τουρκοκρητικοί, ενώ οι Μεγάλες Δυνάμεις υποχρέωσαν σε απομάκρυνση του τουρκικού στρατού, η οποία ήταν καιη οριστική.[38][39]Τον Δεκέμβριο του 1913 κηρύσσεται επίσημα η ένωση της Κρήτης μετην Ελλάδα. Έτσι, η Κρήτη αποτελεί πλέον αναπόσπαστο τμήμα του ελληνικού κράτους.
Μετά τηΜικρασιατική Καταστροφήτου1922καιτηνανταλλαγή πληθυσμών εγκαταστάθηκαν στο Ηράκλειο Έλληνες Μικρασιάτες πρόσφυγες που εμπλούτισαν τον τοπικό πολιτισμό. Προέρχονταν από διάφορες περιοχές της Μικράς Ασίας καιοι περισσότεροι από τηΣμύρνη, ταΒουρλά, ταΑλάτσατα, τοΝυμφαίο Ιωνίας, την περιοχή τουΙκονίου, της Προύσαςκ.α. Ακόμη, στις αφιχθείσες οικογένειες Ελλήνων προσφύγων περιλαμβάνονταν και αρκετές από τηνΑνατολική Θράκη. Δημιούργησαν τους συνοικισμούς που φέρουν τα ονόματα των πόλεων της Μικράς Ασίας από όπου προήλθαν, όπως Νέες Κλαζομενές, Νέα Αλικαρνασσός, Νέα Αλάτσατα, Νέα Βρύουλα.[40]Η υποδοχή των προσφύγων από τους Κρήτες ήταν φιλόξενη καιη συμβίωση ειρηνική.[41][42][43][44][45]
Η καθαυτή πόλη του Ηρακλείου αριθμεί, κατά την απογραφή του 2021, 149.501 κατοίκους, ενώ ο Δήμος Ηρακλείου αριθμεί 179.302 κατοίκους.[46]Ο πληθυσμός του πολεοδομικού συγκροτήματος Ηρακλείου, το οποίο αποτελείται από το Ηράκλειο καιτηΝέα Αλικαρνασσό από τον Δήμο Ηρακλείου καιτοΓάζι από τον δήμο Μαλεβιζίου, και τις δημοτικές ενότητες αυτών, [προάστια] ανέρχεται σε 205.036 κατοίκους.[47]
Ο πληθυσμός της πόλης του Ηρακλείου σύμφωνα με τις απογραφές:
Στο Ηράκλειο βρίσκονται οι Σχολές Θετικών Επιστημών (Μετα τμήματα : Μαθηματικών και Εφαρμοσμένων Μαθηματικών, Φυσικής, Επιστήμης Υπολογιστών, Βιολογίας, Χημείας, Επιστήμης και Τεχνολογίας Υλικών) και Επιστημών Υγείας (Ιατρική) τουΠανεπιστημίου Κρήτηςτο οποίο ιδρύθηκε το 1976, (με 8.000 φοιτητές), εδρεύει τοΊδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΤΕ-FORTH) ένα από τα μεγαλύτερα ερευνητικά κέντρα της χώρας, καθώς καιτοΕλληνικό Μεσογειακό Πανεπιστήμιο (ΕΛ.ΜΕ.ΠΑ.). ΤοΕΛ.ΜΕ.ΠΑ. είναι ένα Δημόσιο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα που αποτελείται από 400 εκπαιδευτικούς οι οποίοι έχουν υψηλή επίδοση και πάνω από 12000 ενεργούς φοιτητές. Συνολικά, υπάρχουν 8 σχολές του Πανεπιστημίου Κρήτης και 11 σχολές του Ελληνικού Μεσογειακού Πανεπιστημίου.[49] Από το 1908 λειτουργεί στο Ηράκλειο ηΒικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου, η οποία δημιουργήθηκε από τη δωρεά της βιβλιοθήκης τουΔημητρίου Βικέλακαιστη συνέχεια εμπλουτίστηκε με άλλες συλλογές όπως η βιβλιοθήκη του Γιώργου Σεφέρη κ.α. ==
Στην πόλη του Ηρακλείου λειτουργούν περίπου 90 νηπιαγωγεία,[50] 57 Δημοτικά Σχολεία, 20 Γυμνάσια (ανάμεσα στα οποία ένα Ευρωπαϊκό, ένα Πειραματικό, ένα Εσπερινό, ένα Καλλιτεχνικό και ένα Μουσικό), 15 Γενικά Λύκεια (ανάμεσα στα οποία και ένα Πειραματικό), 7 Επαγγελματικά Λύκεια καθώς και διάφορα ιδιωτικά εκπαιδευτήρια. Επίσης στην πόλη και τις γύρω συνοικίες λειτουργούν 52 παιδικές χαρές.
Το Ηράκλειο αποτελεί σημαντικό επιβατηγό λιμάνιστηΜεσόγειο θάλασσα, καθώς παρέχει δρομολόγια από και προς τονΠειραιά, τηΣαντορίνη, τη Μύκονο, την Ίο, τηΣητεία, την Κάρπαθο, τη Ρόδο και άλλα νησιά, και είναι η κύρια θαλάσσια πύλη εισόδου στην Κρήτη.[51] Παράλληλα, στο Ηράκλειο εδρεύει η ακτοπλοϊκή εταιρεία "Μινωικές Γραμμές" (Minoan Lines). Επίσης τη γραμμή Ηράκλειο -Πειραιάς εξυπηρετεί καιη εταιρεία: Α.Ν.Ε.Κ.
Ο λιμένας του Ηρακλείου χωρίζεται σε τέσσερις ζώνες, τον τομέα όπου βρίσκονται τα μικρά ψαροκάικα καιτα σκάφη αναψυχής, ο οποίος καταλαμβάνει τον παλιό (ενετικό) λιμένα, όπου δεσπόζει οΚούλες, τον επιβατηγό τομέα, τον εμπορικό-στρατιωτικό τομέα καιτα ναυπηγεία.[51]Το βάθος του λιμένα ποικίλει από 3,5 μέτρα μέχρι 19 μέτρα. Ο λιμενοβραχίονας στο παλιό τμήμα είναι από μεγάλες πέτρες, ενώ στο νεότερο από σκυρόδεμα.[51]Ο λιμένας Ηρακλείου επελέγη γιατο 2019 ως υποψήφιος γιατο βραβείο leading port of Europe του παγκόσμιου θεσμού world travel awards και κατετάγη 8ος και πρώτος ελληνικός λιμένας.[52].
ΤοΔιεθνές Αεροδρόμιο Νίκος Καζαντζάκης συνδέει την πόλη με ολόκληρο τον κόσμο (είναι το 57o αεροδρόμιο σε αριθμό επιβατών - με 8,066,000 επιβάτες το 2022 - στην Ευρώπη καιτο 2οστην Ελλάδα).[53]Τον Απρίλιο του 2018, το εσωτερικό του αεροδρομίου επεκτάθηκε κατά 3.000 τ.μ., ανακαινίστηκαν άλλα 8.000 τ.μ., ενώ δημιουργήθηκαν 11 νέες πύλες εξόδου και καινούρια εμπορικά καταστήματα.[54] Παράλληλα υπάρχει προγραμματισμός για αντικατάσταση τουμε νέο διεθνή αερολιμένα, στοΚαστέλι Πεδιάδος Ηρακλείου.
Από το 1922 έως το 1937, λειτούργησε βιομηχανικός σιδηρόδρομος, που συνέδεε τον Λιμένα Ηρακλείου μετον Ξηροπόταμο, γιατη μεταφορά αδρανών υλικών με σκοπό την κατασκευή του Λιμένα Ηρακλείου, καθώς και πετρελαίου στο εργοστάσιο της Παλαιάς Ηλεκτρικής (σημερινό Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης). Παράλληλα μικρό δίκτυο βαγονέτων υπήρχε εντός του λιμένα γιατη φορτοεκφόρτωση εμπορευμάτων.[55]Το καλοκαίρι του 2007, στο συνέδριο των απόδημων Κρητών, που πραγματοποιήθηκε στο Ηράκλειο, δύο έγκριτοι συγκοινωνιολόγοι, ο καταγόμενος από τις Γωνιές Μαλεβιζίου Γεώργιος Νάθενας καιο Βασίλης Οικονομόπουλος, πρότειναν την ανάπτυξη σιδηροδρόμου στη διαδρομή Χανιά-Ρέθυμνο-Ηράκλειο, διανυόμενη σε 50 λεπτά (20+30 λεπτά) καιμε πρόβλεψη για επεκτάσεις προς Κίσσαμο, Νέο Αεροδρόμιο Καστελίου Πεδιάδος και Άγιο Νικόλαο.[56]
Το 2000 εκπονήθηκε ανεκμετάλλευτη μελέτη η οποία προέβλεπε 2 γραμμές γιατοΤραμ Ηρακλείου, από τις οποίες η πρώτη, μήκους 8,6 χιλιομέτρων και 17 στάσεων, θα συνέδεε τοΠαγκρήτιο Στάδιομετο Αεροδρόμιο καιη δεύτερη, μήκους 5,6 χιλιομέτρων και 10 στάσεων, θα συνέδεε το κέντρο του Ηρακλείου μετην Κνωσό. Στις 20/9/2018 ανακοινώθηκε από τον Δήμο Ηρακλείου ότι θα γίνει διερευνητική μελέτη σκοπιμότητας γιατοτραμ.[57]
Ο Βόρειος Οδικός Άξονας Κρήτης (Β.Ο.Α.Κ.) προσφέρει πρόσβαση στις μεγαλύτερες πόλεις του νησιού. Εναλλακτικά, η Εθνική Οδός 97 συνδέει την πόλη με τους Αγίους Δέκα, τις Μοίρες, τηΦαιστό, τοΤυμπάκικαιτηνΑγία Γαλήνη, ενώ η Εθνική Οδός 99 ενώνει την πόλη μετηνΚνωσό. Επίσης, οδός συνδέει το Ηράκλειο με τις Αρχάνες, ταΠεζά, τοΑρκαλοχώρι, τηΒιάννοκαιτηνΙεράπετρα. Το αστικό ΚΤΕΛ Ηρακλείου εκτελεί δρομολόγια από το κέντρο προς όλη την πόλη και τις γύρω περιοχές, μέσω 39 γραμμών. Επιπρόσθετα, τοΚΤΕΛ Κρήτης συνδέει το Ηράκλειο με ολόκληρο το υπόλοιπο νησί.
Το κλίμα χαρακτηρίζεται από ήπιους χειμώνες και δροσερα καλοκαίρια, με υψηλές όμως ελάχιστες ημερήσιες θερμοκρασίες. Η μέση μέγιστη θερμοκρασία κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού αγγίζει τους 28 - 30 °C. Για παράδειγμα, η μέση μέγιστη θερμοκρασία γιατον μήνα Ιούλιο είναι 28,6 °C ενώ αντίστοιχα γιατην Αθήνα είναι 34,5 °C καιγιατη Θεσσαλονίκη 32,9 °C. Αξιοσημείωτο επίσης είναι ότι η ημερήσια απόκλιση μέγιστης - ελάχιστης θερμοκρασίας κατά τη διάρκεια του έτους είναι κατά μέσο όρο μικρότερη από 10 °C, ενώ τους χειμερινούς, ιδιαίτερα, μήνες η απόκλιση συνήθως δεν ξεπερνάει τους 5 °C.
το Μποδοσάκειο Εκπαιδευτήριο, το οποίο κτίστηκε τη δεκαετία του 1930 με δωρεά του 1919 από τον Μικρασιάτη βιομήχανο Πρόδρομο Αθανασιάδη.
η Μονή Ακρωτηριανής (Καπνεκοπτήριο)
Η τριλογία των Οθωμανικών Στρατώνων, τώρα Δημόσια Κτήρια στην οδό Δικαιοσύνης. Οι αρχικοί βενετσιάνικοι στρατώνες τουΑγ. Γεωργίου, οικοδομήθηκαν τον 16ο αιώνα και στέγαζαν 700 περίπου στρατιώτες. Οι στρατώνες καταστράφηκαν από σεισμό καιστη θέση τους οι Οθωμανοί έκτισαν νέους, τους Κισλάδες, το 1883. Το συγκρότημα, που ήταν αρχικά ενιαίο, αποτελείται σήμερα από τρία τμήματα.
η Πύλη Ιησού (Καινούρια Πόρτα) που λειτουργεί ως Μουσείο γιατον Νίκο Καζαντζάκη[63]
Η Πύλη Παντοκράτορα (Χανιόπορτα), η παλαιά καιη νέα, καιοι διάφορες κύριες και βοηθητικές Πύλες[64]
Η είσοδος του Δικαστικού Μεγάρου στην οδό Δικαιοσύνης, που προέρχεται από τον μεγαλύτερο ναό του Ηρακλείου, τον ναό των Φραγκισκανών, δώρο του Ηρακλειώτη Πάπα Ρώμης Πέτρου Φίλαργου (Αλέξανδρου Ε), δώρο στη γενέθλια πόλη.
Η θέα του λιμανιού, του τείχους και της τάφρου από την οδό Δουκός Μποφόρ
η πεζοδρομημένη οδός 25ης Αυγούστουμετα πολλά διατηρημένα νεοκλασικά κτίρια.
Η συνοικία του Λάκκου καιη συνοικία Ανάληψη, χτισμένη στο βοηθητικό κάστρο τουΑγ. Δημήτριου
Η εσωτερική οδός των τειχών Νικολάου Πλαστήρα
η πλατεία Ελευθερίας ή τρεις Καμάρες
οι πεζοδρομημένες οδοί Κοραή, Δαιδάλου, Χάνδακος κ.α. και γενικά το ιστορικό κέντρο
ο εμπορικός δρόμος της λεωφόρου Καλοκαιρινού
ο λιμενοβραχίονας μήκους 2,2 χιλιομέτρων
Η βόλτα από τον Κούλε, κατά μήκος του θαλάσσιου τείχους και μετά στην περιοχή Καράβολα, τον παραλιακό περίπατο έως τη γέφυρα του ποταμού Γιόφυρου και μετά κατά μήκος της παραλίας Αμμουδάρα, πίσω από το Παγκρήτιο Στάδιο, μήκους συνολικά περίπου 3 χιλιόμετρα. Η περιοχή προσφέρεται κατά τόπους για αναψυχή μετα συνεχή πάρκα, τους ποδηλατόδρομους κ.α.
Το μεγάλο κηποθέατρο (Καζαντζάκης), το μικρό κηποθέατρο (Χατζηδάκις), το θερινό κινηματογράφο Βηθλεέμ πάνω στα τείχη καιτην τάφρο
Νικολό Κομνηνός Παπαδόπουλος (1655–1740), δικηγόρος, ιστορικός και βιβλιοθηκονόμος
Ανδρέας Μουσάλος (Andreas Musalus, περ. 1665–1721), Έλληνας καθηγητής μαθηματικών, φιλόσοφος και θεωρητικός της αρχιτεκτονικής
Συμεών Φίλιππος Στρατηγός (περίπου 1733–1824), Έλληνας μαθηματικός και εμπειρογνώμονας της ναυτικής επιστήμης, του οποίου η οικογένεια ήταν από το Ηράκλειο (Candia)
Μανώλης Καστρινός κατά κόσμον Εμμανουήλ Παπάζογλου (1917– 1979) διεθνούς φήμης χορευτής και χορογράφος, ο σημαντικότερος θεατρικός χορογράφος στην Ελλάδα. Πολυβραβευθείς. Ανέλαβε μεταξυ άλλων τις χορογραφίες των τελετών φλόγας στους Ολυμπιακούς του Μονάχου και Μόντρεαλ καιτων Πανευρωπαϊκών αγώνων.
Σταυράκης (1866–1941) Δάσκαλος, Δικηγόρος, Πρέσβης των Άγγλων στην Κρήτη. "Στατιστική του Πληθυσμού της Κρήτης", Αθήνησι 1890
ΤοΠαγκρήτιο Στάδιο, στη συνοικία Λίντο δυτικά του κέντρου, το οποίο έχει χωρητικότητα περίπου 26.000 θεατών. Κοντά βρίσκεται τοΚλειστό Γυμναστήριο Λίντο, χωρητικότητας 1.400 θέσεων.
Το στάδιο Ελευθερίας, το οποίο βρίσκεται στην τάφρο των ενετικών τειχών, ανάμεσα στους προμαχώνες Βηθλεέμ και Παντοκράτορα. Πάνω στον προμαχώνα Μαρτινέγκο βρίσκεται το γήπεδο του Εργοτέλη.
Αθλητικοί σύλλογοι του Ηρακλείου περιλαμβάνουν τους:
ΟΦΗ (Όμιλος Φιλάθλων Ηρακλείου), του οποίου το ποδοσφαιρικό τμήμα έχει κατακτήσει ένα κύπελλο Ελλάδας (το 1987) και έχει καταταγεί δεύτερος στο πρωτάθλημα (1986). Σήμερα αγωνίζεται στην Α΄ Εθνική.
ΠΑΕ Εργοτέλης, η δεύτερη ομάδα του Ηρακλείου (χρονικά) που αγωνίστηκε στην Α΄ Εθνική, σήμερα στη football league
↑A terrestrial close range view of the normal fault zone near Archanes (East Yiouchtas Mt., Heraklion Basin, Crete). Wiatr, T., Papanikolaou, I. D., Reicherter, K., & Fernández-Steeger, T. (2011, September). In Presented at the 2nd INQUA-IGCP-567 International Workshop on Active Tectonics, Earthquake Geology, Archaeology and Engineering. Corinth, Greece.
↑«Κνωσός». odysseus.culture.gr. Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 3 Δεκεμβρίου 2017. Ανακτήθηκε στις 27 Μαρτίου 2021.
↑«Η Αρμένικη εκκλησία του Ηρακλείου αναφέρεται ως η αρχαιότερη Αρμένικη εκκλησία που σώζεται στην Ευρώπη». Οι Αρμένιοι στην Κρήτηστο armenianchurch.gr. Αρχειοθετήθηκε 02/01/2019. Ανακτήθηκε 07/05/2019.
↑«Οικία Χρονάκη». www.heraklion.gr. Δήμος Ηρακλείου. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 11 Σεπτεμβρίου 2016. Ανακτήθηκε στις 28 Μαρτίου 2021.
↑Δίπλα στην Κρήνη Μπέμπο, είναι ένα περίπτερο που χτίστηκε επί τουρκοκρατίας και είχε βρύσες, όπου έπαιρνε ο διαβάτης και όσοι χρειαζόταν νερό. Στη σκιά του επίσης καθόταν να ξεκουραστουν. Απέναντι του ήταν το Βαλιντέ τζαμί, εκεί που είναι σήμερα το άγαλμα του Ερωτόκριτου και της Αρετούσας, ο παλιός χριστιανικός ναός του Σωτήρος, που επί τουρκοκρατίας έγινε το Βαλιντέ τζαμί, και μετά την απελευθέρωση της Κρήτης, από το 1925-26 έως το 1962-63 ήταν γυμνάσιο, σχολείο, καιτο 1970 κατεδαφίστηκε οριστικά. Ο Κουμπές είναι ένα οθωμανικό απομεινάρι που σώθηκε, και σήμερα χρησιμοποιείται ως καφενείο, και λειτουργεί ως δημοτική επιχείρηση.
Καραπιδάκης Νίκος, " Κρήτη, Περήφανη Ομορφιά ", φωτογράφιση : Ταλιάνης Δημήτρης, Εκδόσεις Μίλητος, Αθήνα 2011. ISBN 9789604642908. (BIBLIONET)
Καρέτσου, Αλεξάνδρα (2008). Ηράκλειο. Η άγνωστη ιστορία της αρχαίας πόλης. Ηράκλειο: Εκδόσεις Νέα Κρήτη. ISBN978-960-98092-0-7.
Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα, " El Greco, ο Έλληνας ", Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1999. ISBN 9600325448. ISBN 139789600325447. (ΒΙΒΛΙΟΝΕΤ)
Ιωάννης Α. Μελισσείδης & Πουλχερία Ζαβολέα Μελισσείδη, " Νικηφόρος Φωκάς (Ελ) Νικφούρ ", Τόμος 1ος, σελ. 67-96 κ.α. ISBN 9789608280472 & Τόμος 2ος ISBN 9789608280489. εκδ. 3η, Εκδόσεις Βεργίνα, Αθήνα 2009. (ΒΙΒΛΙΟΝΕΤ, Ελληνική Εθνική Βιβλιογραφία 2001/2007/2009)
Στέργιος Σπανάκης "το Ηράκλειο στο πέρασμα των αιώνων" 1990
Λιάνα Σταρίδα, " Η λέσχη των Ευγενών του Χάνδακα ", έκδ. 1η, Εκδόσεις Δοκιμάκη, Ηράκλειο Κρήτης 2008. ISBN 9789608887367. (Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος, ΒΙΒΛΙΟΝΕΤ)
Στυλιανός Αλεξίου, " Η κρητική λογοτεχνία καιη εποχή της ", 3η έκδ., Εκδόσεις Στιγμή 2011. ISBN 9789602690734. (ΒΙΒΛΙΟΝΕΤ)
Χρυσούλα Τζομπανάκη, " Ο Κρητικός πόλεμος 1645-1669. Η πολιορκία καιη εποποιία του Χάνδακα ", Εκδόσεις Χρυσούλα Τζομπανάκη 2008. ISBN 9789609205245. (BIBLIONET)
Σχετικά πολυμέσα
Κωνστάντζα, Ρουμανία
Λεμεσός, Κύπρος[78] 2013
Οδησσός, Ουκρανία, 1992
Τολέδο, Ισπανία
Νίζνι Νόβγκοροντ, Ρωσία, 2018
Μπόζι 
Τάμπα, 
Τσουκάριτσα, Σερβία, 2019
