ΗΑχαΐα ήταν περιοχή της αρχαίας Ελλάδας, στα βόρεια της Πελοποννήσου, στην οποία εγκαταστάθηκαν Αχαιοί προερχόμενοι από τονΑργολικό κάμπο μετά την εισβολή τωνΔωριέωνστην περιοχή. Εκτεινόταν κατά μήκος των ακτών τουΠατραϊκούκαιτουΚορινθιακού κόλπου και συνόρευε μετηνΉλιδαστα δυτικά, τηνΣικυωνίαστα ανατολικά καιτηνΑρκαδίαστα νότια. Η Αχαΐα αποτελούταν από πολυάριθμες πόλεις που σταδιακά συνδέθηκαν σε μία ομοσπονδία, το κοινό των Αχαιών, με έδρα τοΑίγιο.
Η ιστορία της Αχαΐας ξεκινάει από τους αρχαίους χρόνους, ενώ πολιτισμός στην περιοχή εμφανίστηκε από το τέλος της νεολιθικής εποχής, όπως μαρτυρούν τα ευρήματα. Πρώτοι κάτοικοι υπήρξαν οιΠελασγοί, οι οποίοι είχαν ιδρύσει πολλούς οικισμούς στην περιοχή η οποία τότε ονομαζόταν Αιγιάλεια, όπως αναφέρει καιοΠαυσανίας. Αργότερα ήρθαν στην περιοχή τα ελληνικά φύλα, κατ' αρχήν οι Ίωνες από τηνΑττική γύρω στο1406 π.Χ., οι οποίοι επιβλήθηκαν διαιρώντας τηνσε δώδεκα πόλεις με πρωτεύουσα τηνΕλίκη, μετονομάζοντας ταυτόχρονα την μέχρι τότε Αιγιάλεια σεΙωνία. Η περιοχή ήταν άμεσα συνδεδεμένη μετα σημαντικότερα κέντρα του μεγάλου Μυκηναϊκού πολιτισμού, ενώ μετά τονΤρωικό πόλεμο, στον οποίο έλαβαν μέρος και αρκετές πόλεις της, οιΔωριείςτην χρησιμοποίησαν ως πέρασμα από τηνκεντρική Ελλάδα (1100 π.Χ.), ώστε να εξαπλωθούν στηνΠελοπόννησο. Οι Δωριείς επικράτησαν σε ολόκληρη την Πελοπόννησο εκτός από την λεγόμενη τότε Ιωνία, αναγκάζοντας τους Αχαιούς της ευρύτερης περιοχής της ΣπάρτηςκαιτουΆργουςνα ζητήσουν άσυλο στην χώρα των Ιώνων. Οι Αχαιοί κατέλαβαν τελικά την περιοχή το1088 π.Χ.και της έδωσαν το όνομά τους που διατηρείται μέχρι σήμερα, δηλαδή Αχαΐα. Λίγα χρόνια μετά η Αχαΐα κατακτήθηκε από ένα δωρικό φύλο του οποίου το όνομα δεν διασώθηκε γιατί ο πληθυσμός αυτός απορροφήθηκε από τους Αχαιούς. Η μόνη απόδειξη της παρουσία τουστην περιοχή είναι η εισαγωγή της δωρικής διαλέκτουστην Αχαΐα[1]
Οι Αχαιοί μετασχημάτισαν τους οικισμούς σε πόλεις, κάθε μία από τις οποίες αποτελείτο από επτά ή οχτώ δήμους, τις οποίες θωράκισαν. Ίδρυσαν επίσης τηνΠάτρακαιτοΛεόντιο. Η ίδρυση της Πάτρας πιθανολογείται στο1082 ή 1041 π.Χ.μετην συνένωση των οικισμών Αρόη, ΆνθειακαιΜεσσάτιδα, με προτροπή τουΠρευγένηκαιτουγιουτου, Πατρέα. Παρόλα αυτά, οι Αχαιοί διατήρησαν δύο θεσμούς των Ιώνων, τον διοικητικό, δηλαδή την ένωση των δώδεκα πόλεων με πρωτεύουσα την Ελίκη, καιτον θρησκευτικό που ήταν ο λεγόμενος αμφικτιονικός θεσμός, ο οποίος συσπείρωνε όλους τους κατοίκους της χώρας στην Ελίκη για κοινή θυσία στο ιερό τουΕλικώνιου Ποσειδώνα.
Γύρω στο800 π.Χ. ανατράπηκε από την εξουσία ο οίκος των Ατρειδών και εγκαθιδρύθηκε η "Δημοκρατία των Γαιοκτημόνων", που λεγόταν καιΑριστοκρατία. Τότε ιδρύθηκε από τους Αχαιούς το "Κοινό των Αχαιών"΄, η λεγόμενη "Α' Αχαϊκή Συμπολιτεία", της οποίας η έδρα ήταν η πρωτεύουσα Ελίκη. Αργότερα η έδρα μεταφέρθηκε στοΑίγιο. Εκεί συγκεντρώνονταν οι αντιπρόσωποι των δώδεκα πόλεων και συσκέπτονταν ώστε να ρυθμίζουν τα κοινά τους συμφέροντα. Ο θεσμός του "Κοινού των Αχαιών" αποτελούσε υπόδειγμα δημοκρατικής ομοσπονδίας των πόλεων τόσο για τους Έλληνες όσο καιγια τους ξένους, αφού ακόμα καιοιΡωμαίοι ενδιαφέρθηκαν ώστε η Ρωμαϊκή Σύγκλητος τον5ο αιώνα π.Χ. έστειλε πρέσβεις στο "Κοινό" γιανα παρακολουθήσουν τις διαδικασίες.
Από τον7ο μέχρι τον5ο αιώνα π.Χ. παρατηρείται παρακμή και απομόνωση στην χώρα των Αχαιών, αφού είναι χαρακτηριστικό ότι δεν έλαβαν μέρος στους Περσικούς πολέμους, οι οποίοι είχαν τεράστια σημασία τόσο γιατον ελληνισμό όσο καιγιατην υπόλοιπη Ευρώπη. Ο αξιοπερίεργος απομονωτισμός που τους διέκρινε την περίοδο εκείνη, φαίνεται και από το γεγονός ότι μετά τους Περσικούς πολέμους, όταν άρχισε η διαμόρφωση των δύο πολιτικό-στρατιωτικών κέντρων στην Ελλάδα, της Αθηναϊκής Ηγεμονίας και της Πελοποννησιακής Συμμαχίας, οι Αχαιοί και πάλι απουσίαζαν, ασχολούμενοι κυρίως μετην οργάνωση των οικονομικών της χώρας τους, η οποία είχε ήδη φανεί από το480 π.Χ. όταν κυκλοφόρησαν τα πρώτα ασημένια νομίσματά τους, τα οποία έκοψε η πόλη Αιγές, ενώ αργότερα ακολούθησαν η Δύμη, η Πελλήνη, ηΑιγείρακαιη Ελίκη καθώς και άλλες πόλεις τις σημερινής Αχαΐας, οι οποίες τότε ήταν αρκαδικές όπως ο Κλείτορας καιηΨωφίδα. Εκείνη την περίοδο η Αχαΐα παρουσιάζει αξιόλογη ακμή στην γλυπτική, την αρχιτεκτονική καισε άλλες μορφές τέχνης.
Αργότερα οι Αχαιοί είχαν αρχίσει να βγαίνουν από τον απομονωτισμό καινα συμμετέχουν στα ελληνικά πράγματα συμμετέχοντας στονΚορινθιακό (395-387 π.Χ.), τονΘηβαϊκό (371-362 π.Χ.) καιτονΙερό πόλεμο (355-345 π.Χ.). Η κατάκτηση της Αχαΐας από τους Μακεδόνες, είχε ως αποτέλεσμα να τοποθετηθούν φρουρές στις αχαϊκές πόλεις οι οποίες είχαν διχαστεί, ενώ διαλύθηκε το πανάρχαιο "Κοινό των Αχαιών". Επίσης άλλαξε το δημοκρατικό πολίτευμα, εξορίστηκαν πολίτες και παρατηρήθηκε αποσάθρωση στις παραγωγικές διαδικασίες με αποτέλεσμα την οικονομική αποδιοργάνωση. Ακολούθησαν οι καταστροφικές επιδρομές των Γαλατών, οι οποίες όμως εξάντλησαν και νίκησαν τον μακεδονικό στρατό το281 π.Χ., κάτι το οποίο οι αχαϊκές πόλεις εκμεταλλεύτηκαν και επαναστάτησαν εναντίον της μακεδονικής εξουσίας. Τότε με πρωτοβουλία της Δύμης, ιδρύεται νέα ομοσπονδία των Αχαιών, ηΑχαϊκή Συμπολιτεία, η οποία στόχευε στην ενοποίηση όλων των ελληνικών πόλεων. Σε αυτή προσχώρησαν μετά από προσπάθειες χρόνων 43 πόλεις και σχεδόν ολόκληρη η Πελοπόννησος εκτός από την Σπάρτη η οποία προσχώρησε αργότερα. Οχυρώθηκαν πολλές βασικές πόλεις της περιοχής, εκτός από την Πάτρα η οποία οχύρωσε μόνο την ακρόπολη της.
Όταν στην Σπάρτη επικράτησε ο μεταρρυθμιστής Κλεομένης, το μίσος των Λακεδαιμόνιων για τους Αχαιούς αναζωπυρώθηκε και εξαιτίας της εξάπλωσης της Συμπολιτείας τους, το οποίο ενθάρρυνε τους Αιτωλούςοι οποίοι ήρθαν σε ρήξη με τους Αχαιούς, ενώ ακολούθησε μια σειρά πολέμων οι οποίοι αποδυνάμωσαν τις ελληνικές πόλεις, με αποτέλεσμα οι Ρωμαίοι να εμπλακούν στα ελληνικά πράγματα καινα προσπαθήσουν να μειώσουν την δύναμη της "Β' Αχαϊκής Συμπολιτείας", της οποίας τις στρατιωτικές δυνάμεις συνέτριψαν το147 π.Χ.στηΣκάρφεια της Λοκρίδας. Τον επόμενο χρόνο ολόκληρη η Ελλάδα βρισκόταν υπό την εξουσία των Ρωμαίων, την οποία μάλιστα ονόμασαν Αχαΐα. Καταστράφηκαν πολλές αχαϊκές πόλεις όπως η Δύμη, αλλά κάποιες, ιδιαίτερα η Πάτρα, ωφελήθηκαν ιδιαίτερα.
Νικόλας Φαράκλας, Η Γεωπολιτική Οργάνωση της Πελοποννησιακής Αχαΐας, Πανεπιστήμιο Κρήτης-Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας-Τομέας Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης, σειρά: Ρίθυμνα-Θέματα Κλασικής Αρχαιολογίας, αρ.9, Ρέθυμνο 2001.