ΗΒυζαντινή Αυτοκρατορία γνώρισε αρκετούς κύκλους ανάπτυξης και παρακμής κατά τη διάρκεια σχεδόν χιλίων ετών, συμπεριλαμβανομένων μεγάλων απωλειών κατά τις αραβικές κατακτήσειςτου 7ουαι. Ωστόσο, οι σύγχρονοι ιστορικοί συμφωνούν γενικά, ότι η αρχή της τελικής παρακμής της Αυτοκρατορίας ξεκίνησε τον 11οαι.
Τον 11ο αιώνα η Αυτοκρατορία γνώρισε μια μεγάλη καταστροφή, κατά την οποία το μεγαλύτερο μέρος του εδάφους της στην καρδιά της Μ. Ασίας χάθηκε από τους Σελτζούκους Τούρκους μετά τημάχη του Μαντζικέρτκαιτον εμφύλιο πόλεμο που ακολούθησε. Ταυτόχρονα, η Αυτοκρατορία έχασε την τελευταία της επικράτεια στην Ιταλία από τοΝορμανδικόβασίλειο της Σικελίαςκαι αντιμετώπισε επανειλημμένες επιθέσεις στο έδαφός της στα Βαλκάνια. Αυτά τα γεγονότα δημιούργησαν το πλαίσιο γιανα καλέσει ο Αυτοκράτορας Αλέξιος Α΄ Κομνηνόςστη Δύση για βοήθεια, κάτι που οδήγησε στηνΑ΄ Σταυροφορία. Ωστόσο, οι οικονομικές παραχωρήσεις προς τις ιταλικές δημοκρατίες της Βενετίαςκαι της Γένοβας αποδυνάμωσαν τον έλεγχο της Αυτοκρατορίας στα δικά της οικονομικά, ιδιαίτερα από τον 13οαι. και μετά, ενώ οι εντάσεις μετη Δύση οδήγησαν στηνάλωση της Κωνσταντινούπολης από τις δυνάμεις της Δ΄ Σταυροφορίαςτο 1204 και τηδιαμοίρασητου μεγαλύτερου μέρους της Αυτοκρατορίας.
Ανκαιη έδρα της Αυτοκρατορίας μεταφέρθηκε στη Νίκαια, ένα σύνολο από μικρά Βυζαντινά κράτη δημιουργήθηκαν και τελικά ο Αυτοκράτορας από τη Νίκαια ανέκτησε την Κωνσταντινούπολη το 1261, η Αυτοκρατορία είχε αποδυναμωθεί. Μακροπρόθεσμα, η άνοδος τωνοθωμανώνστη Μικρά Ασία οδήγησε τελικά στη δημιουργία της επικράτειάς τους, η οποία κατακτούσε αργά το Βυζάντιο κατά τη διάρκεια του 14ουκαι 15ουαι., με αποκορύφωμα τηνάλωση της Κωνσταντινούπολης από τον στρατό του σουλτάνου Μωάμεθ Β΄το 1453 και την ίδρυση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας.
Ταπιο σημαντικά γεγονότα που γενικά συμφωνούν οι ιστορικοί ότι έπαιξαν ρόλο στην παρακμή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας συνοψίζονται παρακάτω:
Ημάχη του Μαντζικέρττο 1071, κατά την οποία ο αυτοκράτορας Ρωμανός Δ΄ Διογένης αιχμαλωτίστηκε από τον στρατό τουΑλπ Αρσλάν σουλτάνου των Σελτζούκων. Η ήττα οδήγησε σε έναν Βυζαντινό εμφύλιο πόλεμο διάρκειας δέκα ετών, στον οποίο σημειώθηκαν οκτώ διαφορετικές εξεγέρσεις. Η ζημιά αυξήθηκε μετη χρήση Σελτζούκων μισθοφόρων από τις διάφορες παρατάξεις, πουσε ορισμένες περιπτώσεις οδήγησε σε Σελτζουκική κατοχή ολόκληρων πόλεων και περιοχών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η εξέγερση τουΝικηφόρου Μελισσηνούτο 1080, στην οποία οι πόλεις που είχε καταλάβει και φρουρήσει με Σελτζούκους στρατιώτες στην Ιωνία, τη Φρυγία, τη Γαλατία καιτη Βιθυνία, παρέμειναν στα χέρια τους ακόμη και μετά το τέλος της εξέγερσης, συμπεριλαμβανομένης της Νίκαιας, η οποία για ένα διάστημα. έγινε πρωτεύουσα του Σελτζουκικού σουλτανάτου τουΡουμ.
ΗΜάχη του Μυριοκεφάλουτο 1176, στην οποία ένας στρατός με επικεφαλής τον Αυτοκράτορα Μανουήλ Α΄ Κομνηνό προσπάθησε να καταλάβει την πρωτεύουσα των Σελτζούκων στοΙκόνιο, αλλά δέχτηκε ενέδρα σε ένα στενό ορεινό πέρασμα και νικήθηκε από τον στρατό του σουλτάνου Κιλίτζ Αρσλάν Β΄. Η μάχη θεωρείται γενικά σημαντική, τόσο επειδή έβαλε τέλος στα Βυζαντινά σχέδια γιατην ανάκτηση της κεντρικής Μ. Ασίας, όσο και λόγω της ψυχολογικής επίδρασης που είχε τόσο στον ίδιο τον Αυτοκράτορα, όσο καιστη διεθνή φήμη της Αυτοκρατορίας. Στα χρόνια μετά το τέλος του Μανουήλ το 1180, οι Σελτζούκοι ενθαρρυμένοι από τη νίκη τους επέκτειναν τον έλεγχό τους σε βάρος των Βυζαντινών, ενώ ο έφηβος διάδοχος του Μανουήλ Α΄, Αλέξιος Β΄, ανατράπηκε με πραξικόπημα.
Ηάλωση της Καλλίποληςτο 1354 είδε τους Οθωμανούςνα περνούν στην Ευρώπη, ενώ η Αυτοκρατορία ήταν αδύναμη να τους σταματήσει. Αυτό το γεγονός έχει θεωρηθεί από σύγχρονους ιστορικούς όπως ο Ντόναλντ Μ. Νίκολ ως το σημείο χωρίς επιστροφή γιατη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, μετά την οποία η πτώση της ήταν ουσιαστικά αναπόφευκτη.
Πιθανώς ηπιο σημαντική μοναδική αιτία της παρακμής του Βυζαντίου ήταν οι επαναλαμβανόμενοι εξουθενωτικοί εμφύλιοι πόλεμοί του. Τρεις από τις χειρότερες περιόδους εμφυλίου πολέμου και εσωτερικών συγκρούσεων σημειώθηκαν κατά την παρακμή του Βυζαντίου. Κάθε φορά, αυτοί οι εμφύλιοι πόλεμοι συνέπιπταν μεμια μείωση της Βυζαντινής δύναμης και επιρροής, η οποία δεν αναστρεφόταν πλήρως πριν από την επόμενη μείωση.
Την περίοδο από το 1071 έως το 1081 σημειώθηκαν οκτώ εξεγέρσεις:
Ακολούθησε μια περίοδος ασφαλούς δυναστικής κυριαρχίας από τη δυναστεία των Κομνηνών, υπό τον Αλέξιο Α΄ (1081-1118), τονΙωάννη Β΄ (1118-43) καιτονΜανουήλ Α΄ (1143-1180). Σωρευτικά, αυτοί οι τρεις Αυτοκράτορες μπόρεσαν νααποκαταστήσουν εν μέρει τις τύχες της Αυτοκρατορίας, αλλά ποτέ δεν μπόρεσαν να αναιρέσουν πλήρως τη ζημιά που προκλήθηκε από την αστάθεια στα τέλη του 11ουαι., ούτε να επιστρέψουν τα σύνορα της Αυτοκρατορίας στα σύνορα του 1071.
Η δεύτερη περίοδος εμφυλίου πολέμου και κατάρρευσης σημειώθηκε μετά το τέλος του Μανουήλ Α΄ το 1180. Ο γιος του Μανουήλ Α΄, Αλέξιος Β΄ Κομνηνός, ανατράπηκε το 1183 από τονΑνδρόνικο Α΄ Κομνηνό, του οποίου η βασιλεία τρόμου αποσταθεροποίησε την Αυτοκρατορία εσωτερικά και οδήγησε στην ανατροπή καιτο τέλος τουστην Κωνσταντινούπολη το 1185. Ηδυναστεία των Αγγέλωνπου κυβέρνησε τη Ρωμανία από το 1185 έως το 1204 θεωρείται μια από τις πιο αποτυχημένες και αναποτελεσματικές διοικήσεις στην ιστορία της Αυτοκρατορίας. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, η Βουλγαρία καιη Σερβία αποσχίστηκαν από την Αυτοκρατορία, περαιτέρω γη χάθηκε στους Σελτζούκους. Το 1203, ο φυλακισμένος πρώην Αυτοκράτορας Αλέξιος Δ΄ Άγγελος δραπέτευσε από τη φυλακή και κατέφυγε στη Δύση, όπου υποσχέθηκε στους ηγέτες της Δ΄ Σταυροφορίας γενναιόδωρη πληρωμή, εάν τον βοηθούσαν να ανακτήσει τον θρόνο. Αυτές οι υποσχέσεις αργότερα αποδείχθηκαν, ότι ήταν αδύνατο να τηρηθούν. Στην περίπτωση αυτή η δυναστική διαμάχη μεταξύ των αδύναμων και αναποτελεσματικών μελών της δυναστείας των Αγγέλων οδήγησε στην λεηλασία της Κωνσταντινούπολης. Η Κωνσταντινούπολη κάηκε, λαφυραγωγήθηκε και καταστράφηκε, χιλιάδες πολίτες της σκοτώθηκαν, πολλοί από τους επιζώντες κατοίκους τράπηκαν σε φυγή και μεγάλο μέρος της Πόλης έγινε ερειπωμένο ερείπιο. Η ζημιά στη Ρωμανία ήταν ανυπολόγιστη. Πολλοί ιστορικοί επισημαίνουν αυτή τη στιγμή ως θανατηφόρο πλήγμα στην ιστορία της Αυτοκρατορίας. Ανκαιη πρωτεύουσα ανακτήθηκε το 1261 μετην ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τις δυνάμεις της Αυτοκρατορίας στη Νίκαια, η ζημιά δεν αντιστράφηκε ποτέ καιη Αυτοκρατορία δεν επέστρεψε ποτέ κοντά στην προηγούμενη εδαφική της έκταση, τον πλούτο καιτη στρατιωτική της ισχύ.
Η τρίτη περίοδος του εμφυλίου πολέμου έγινε τον 14οαι. Δύο ξεχωριστές περίοδοι εμφυλίου πολέμου, με εκτεταμένη χρήση οθωμανικών, σερβικών καικαταλανικών στρατευμάτων -τα οποία συχνά λειτουργούσαν ανεξάρτητα υπό τους δικούς τους διοικητές, και συχνά επέδραμαν και κατέστρεφαν τα Βυζαντινά εδάφη- καταρράκωσαν την εγχώρια οικονομία και άφησαν το κράτος ουσιαστικά ανίσχυρο και κατακλύζεται από τους εχθρούς του. Οι συγκρούσεις μεταξύ τουΑνδρόνικου Β΄καιτουΑνδρόνικου Γ΄καιστη συνέχεια τουΙωάννη ΣΤ΄ ΚαντακουζηνούκαιτουΙωάννη Ε΄ Παλαιολόγου, σημάδεψαν την οριστική καταστροφή του Βυζαντίου. Ο Α΄ εμφύλιος πόλεμος του 1321–1328 επέτρεψε στους Οθωμανούς να σημειώσουν αξιοσημείωτα κέρδη στηΜ. Ασία καινα δημιουργήσουν την πρωτεύουσά τους στηνΠρούσα, 100 χιλιόμετρα από τηνΚωνσταντινούπολη, την πρωτεύουσα της Ρωμανίας. Ο Β΄ εμφύλιος πόλεμος του 1341-1347 είδε την εκμετάλλευση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας από τους Σέρβους, ο ηγεμόνας των οποίων εκμεταλλεύτηκε το χάος, γιανα ανακηρύξει τον εαυτό του «αυτοκράτορα των Σέρβων καιτων Ελλήνων». Ο Σέρβος βασιλιάς Στέφανος Δ΄ ΟύροςΝτουσάν σημείωσε σημαντικά εδαφικά κέρδη στη Βυζαντινή Μακεδονία το 1345 και κατέκτησε μεγάλες εκτάσεις της Θεσσαλίαςκαι της Ηπείρουτο 1348[1]. Γιανα εξασφαλίσει την εξουσία του κατά τον εμφύλιο πόλεμο, ο Ιωάννης ΣΤ΄ Καντακουζηνός προσέλαβε Οθωμανούς μισθοφόρους. Ανκαιοιμισθοφόροι αυτοί είχαν κάποια χρησιμότητα, το 1352 κατέλαβαν τηνΚαλλίπολη από τους Βυζαντινούς[2]. Μέχρι το 1354, το έδαφος της Αυτοκρατορίας αποτελούνταν από την Κωνσταντινούπολη καιτηΘράκη, την πόλη της Θεσσαλονίκηςκαι ορισμένα εδάφη στονΜωρέα.
Η αποσύνθεση του παραδοσιακού στρατιωτικού συστήματος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, του συστήματος των«θεμάτων», έπαιξε ρόλο στην παρακμή της. Σύμφωνα με αυτή τη ρύθμιση, η οποία βρισκόταν στην ακμή της από το 650 έως το 1025 περίπου, η Αυτοκρατορία χωρίστηκε σε διάφορες περιοχές, που συνεισέφεραν τοπικά στρατεύματα στους Αυτοκρατορικούς στρατούς. Το σύστημα παρείχε ένα αποτελεσματικό μέσο γιατη φθηνή κινητοποίηση μεγάλου αριθμού ανδρών, καιτο αποτέλεσμα ήταν μια σχετικά μεγάλη και ισχυρή δύναμη: ο στρατός του θέματος των Θρακησίων μόνο είχε παράσχει περίπου 9.600 άνδρες την περίοδο 902-936, για παράδειγμα. Αλλά από τον 11οαι. και μετά, το σύστημα θεμάτων αφέθηκε να αποσυντεθεί. Αυτό έπαιξε σημαντικό ρόλο στην απώλεια της Μ. Ασίας από τους Σαλτζούκους στα τέλη εκείνου του αιώνα.
Τον 12οαι. η δυναστεία των Κομνηνών επανίδρυσε μια αποτελεσματική στρατιωτική δύναμη. Ο Μανουήλ Α' Κομνηνός, για παράδειγμα, μπόρεσε να συγκεντρώσει στρατό άνω των 40.000 ανδρών. Ωστόσο, το θεματικό σύστημα δεν αντικαταστάθηκε ποτέ από μια βιώσιμη μακροπρόθεσμη εναλλακτική λύση καιτο αποτέλεσμα ήταν μια Αυτοκρατορία που εξαρτιόταν περισσότερο από ποτέ από τις δυνάμεις κάθε μεμονωμένου Αυτοκράτορα ή δυναστείας. Η κατάρρευση της Αυτοκρατορικής ισχύος και εξουσίας μετά το 1185 αποκάλυψε την ανεπάρκεια αυτής της προσέγγισης. Μετά την εκτόπιση τουΑνδρόνικου Α΄ Κομνηνούτο 1185, η δυναστεία των Αγγέλων είδε μια περίοδο στρατιωτικής παρακμής. Από το 1185 και μετά, οι Βυζαντινοί Αυτοκράτορες δυσκολεύονταν ολοένα και περισσότερο να συγκεντρώσουν καινα πληρώσουν για επαρκείς στρατιωτικές δυνάμεις, ενώ η αποτυχία των προσπαθειών τους να διατηρήσουν την Αυτοκρατορία τους έδειξε τους περιορισμούς ολόκληρου του Βυζαντινού στρατιωτικού συστήματος, που εξαρτιόταν από την ικανή προσωπική καθοδήγηση του αυτοκράτορα. .
Παρά την αναστήλωση υπό τους Παλαιολόγους, η Ρωμανία δεν ήταν ποτέ ξανά μεγάλη δύναμη στην κλίμακα του παρελθόντος. Μέχρι τον 13οαι. ο Αυτοκρατορικός στρατός αριθμούσε μόλις 6.000 άνδρες. Ως ένα από τα κύρια θεσμικά πλεονεκτήματα του Βυζαντινού κράτους, η κατάρρευση του θεματικού συστήματος άφησε την Αυτοκρατορία να στερείται υποκείμενων δομικών δυνάμεων.
Ήδη από την εισβολή στην Αφρική από τον Βελισάριο, ξένοι στρατιώτες χρησιμοποιήθηκαν στον πόλεμο[3]. Ενώ η ξένη στρατιωτική επέμβαση δεν ήταν ένα εντελώς νέο φαινόμενο[4], η εξάρτηση από αυτήν καιη ικανότητά της να βλάψει τους πολιτικούς, κοινωνικούς και οικονομικούς θεσμούς αυξήθηκαν δραματικά τον 11ο, 13ο, 14οκαι 15ο αιώνα. Ο 11ος αιώνας είδε αυξανόμενες εντάσεις μεταξύ των Αυλικών καιτων Στρατιωτικών φατριών[5][6]. Μέχρι τα μέσα του 11ου αιώνα η αυτοκρατορία βρισκόταν για πολύ καιρό υπό τον έλεγχο των Στρατιωτικών Φατριών με ηγέτες όπως οΒασίλειος Β ' καιο Ιωάννης Α΄ Τζιμισκής[7], ωστόσο η κρίση της διαδοχής του Βασιλείου Β' οδήγησε σε αυξανόμενη αβεβαιότητα γιατο μέλλον της πολιτικής[5]. Ο στρατός ζήτησε από τις κόρες του Κωνσταντίνου Η' να ανέβουν στο θρόνο λόγω της σχέσης τους μετον Βασίλειο Β', που οδήγησε σε αρκετούς γάμους και αυξανόμενη δύναμη γιατην αυλική φατρία[5]. Αυτό κορυφώθηκε μετά την αποτυχημένη μάχη του Μαντζικέρτ. Καθώς ξέσπασαν εμφύλιοι πόλεμοι καιοι εντάσεις μεταξύ αυλικών και στρατιωτικών φατριών έφτασαν στο ζενίθ, η ζήτηση για στρατιώτες οδήγησε στην πρόσληψη Τούρκων μισθοφόρων[8]. Αυτοί οι μισθοφόροι βοήθησαν στη βυζαντινή απώλεια της Ανατολίας, τραβώντας περισσότερους Τούρκους στρατιώτες στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας και δίνοντας στους Τούρκους μια αυξανόμενη παρουσία στη βυζαντινή πολιτική. Αυτές οι παρεμβάσεις οδήγησαν επίσης σε περαιτέρω αποσταθεροποίηση του πολιτικού συστήματος[8][9].
Η εξάρτηση από ξένες στρατιωτικές επεμβάσεις καιη χορηγία για πολιτικά κίνητρα συνεχίστηκε ακόμη και κατά την Αποκατάσταση των Κομνηνών, οΑλέξιος Α΄ χρησιμοποίησε Σελτζούκους μισθοφόρους στους εμφυλίους πολέμους, στους οποίους συμμετείχε μετονΝικηφόρο Γ΄ Βοτανειάτη[9]. Το 1204 οΑλέξιος Δ΄ Άγγελος βασίστηκε σε Λατίνους στρατιώτες γιανα διεκδικήσει τον θρόνο του Βυζαντίου, οδηγώντας στην άλωση της Κωνσταντινούπολης καιτην κατάτμηση σε διάδοχα κράτη.
Οι οικονομικές παραχωρήσεις προς τις Ιταλικές Δημοκρατίες της Βενετίας και της Γένοβας αποδυνάμωσαν τον έλεγχο της Αυτοκρατορίας στα δικά της οικονομικά, ιδιαίτερα από την ανάκτηση τουΜιχαήλ Η΄ Παλαιολόγουτον 13οαι. και μετά. Εκείνη την εποχή ήταν σύνηθες για τους Αυτοκράτορες να ζητούν χορηγία από τη Βενετία, τηΓένουακαι τους Οθωμανούς. Αυτό οδήγησε σεμια σειρά καταστροφικών εμπορικών συμφωνιών μετα ιταλικά κράτη, που επέφερε αποξήρανση μιας από τις τελικές πηγές εσόδων της Αυτοκρατορίας[10]. Αυτό οδήγησε περαιτέρω σε ανταγωνισμό μεταξύ της Βενετίας και της Γένουας γιανα υποστηρίξουν Αυτοκράτορες στον θρόνο πουθα προωθούσαν τα αντίστοιχα εμπορικά τους συμφέροντα εις βάρος του άλλου, προσθέτοντας άλλο ένα επίπεδο αστάθειας στη Βυζαντινή πολιτική διαδικασία[10].
Την εποχή τουΒυζαντινο-Γενουατικού πολέμου (1348–49), μόνο το 13% των τελωνειακών τελών που περνούσαν από το στενό του Βοσπόρου πήγαιναν στην Αυτοκρατορία. Το υπόλοιπο 87% συγκεντρωνόταν από τους Γενουάτες στην αποικία τους, τον Γαλατά[11]. Η Γένουα συγκέντρωσε 200.000 υπέρπυρα από τα ετήσια τελωνειακά έσοδα από τον Γαλατά, ενώ η Κωνσταντινούπολη εισέπραξε μόλις 30.000[12]. Η απώλεια του ελέγχου στις πηγές των ιδίων εσόδων της, αποδυνάμωσε δραστικά τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, επιταχύνοντας την παρακμή της. Ταυτόχρονα, το σύστημα της Πρόνοιας (χορηγίες γης σε αντάλλαγμα για στρατιωτική θητεία), έγινε ολοένα καιπιο διεφθαρμένο και δυσλειτουργικό από τη μεταγενέστερη Αυτοκρατορία, και μέχρι τον 14οαι. πολλοί από τους ευγενείς της Αυτοκρατορίας δεν πλήρωναν φόρο, ούτε υπηρετούσαν στον στρατό της Αυτοκρατορίας. Αυτό υπονόμευσε περαιτέρω την οικονομική βάση του κράτους, το οποίο στηρίχτηκε περαιτέρω σε αναξιόπιστους μισθοφόρους, κάτι που μόνο επιτάχυνε την παρακμή της Αυτοκρατορίας.
Ιωάννης ΣΤ' Καντακουζηνός προεδρεύων συνόδου Ορθοδόξων κληρικών το 1351. Παρά την επιστροφή στην Ορθοδοξία μετά το 1282, το Βυζάντιο δεν μπόρεσε να αποκαταστήσει την αρμονία. Ο Ιωάννης ΣΤ' παραιτήθηκε το 1354. ο εμφύλιος πόλεμος μετον Ιωάννη Ε' Παλαιολόγο αποδυνάμωσε την αυτοκρατορία
Ο Αυτοκράτορας Μιχαήλ Η' Παλαιολόγος υπέγραψε ένωση μετηνΚαθολική Εκκλησία τον 13ο αιώνα, μετην ελπίδα να αποτρέψει τη δυτική επίθεση, αλλά η πολιτική ήταν ανεπιτυχής. Οι δυτικοί εχθροί της Αυτοκρατορίας σύντομα ξανάρχισαν να επιτίθενται στην Αυτοκρατορία, ενώ οι κοινωνικές διαιρέσεις, η βαθιά αντιλαϊκή ένωση που δημιουργήθηκε στο εσωτερικό της Αυτοκρατορίας, ήταν επιζήμια γιατη Βυζαντινή κοινωνία. Η διαμάχη γιατην ένωση της Εκκλησίας απέτυχε να παράσχει στην Αυτοκρατορία κάποιο διαρκές όφελος, ενώ οι φυλακές σύντομα γέμισαν από διαφωνούντες και Ορθόδοξους κληρικούς. Αυτό υπονόμευσε τη νομιμότητα της δυναστείας των Παλαιολόγων και διευκόλυνε περαιτέρω τις κοινωνικές διαιρέσεις, που τελικά επρόκειτο να παίξουν ρόλο στην απώλεια της Μικράς Ασίας στους Οθωμανούς.
Οι Βυζαντινοί απεσταλμένοι παρουσιάστηκαν στηΒ΄ Σύνοδο της Λυών στις 24 Ιουνίου 1274. Στην τέταρτη σύνοδο του Συμβουλίου πραγματοποιήθηκε η επίσημη πράξη της ένωσης[13], ωστόσο μετο τέλος τουπάπα Γρηγορίου Ι΄ (Ιανουάριος 1276), οι ελπίδες για κέρδη δεν υλοποιήθηκαν[14].
Ενώ η ένωση ήταν ανεπιθύμητη από όλα τα επίπεδα της κοινωνίας, ήταν ιδιαίτερα ανεπιθύμητη από τον ευρύτερο πληθυσμό, με επικεφαλής τους μοναχούς και τους οπαδούς του έκπτωτου Πατριάρχη Αρσενίου, γνωστών ως Αρσενιτών. Ένας από τους κύριους ανθενωτικούς ηγέτες ήταν η ίδια η αδελφή του Μιχαήλ Η΄, ηΕιρήνη (Ευλογία ως μοναχή), η οποία κατέφυγε στην Αυλή της κόρης της Μαρίας Καντακουζηνής, τσαρίνας των Βουλγάρων, απ' όπου μηχανορραφούσε ανεπιτυχώς εναντίον του Μιχαήλ Η΄. Σοβαρότερη ήταν η αντίθεση τωνγιωντου Μιχαήλ Β΄ της Ηπείρου Νικηφόρου Α΄ Κομνηνού Δούκακαιτου ετεροθαλούς (νόθου) αδελφού τουΙωάννη Α΄: εμφανίστηκαν ως υπερασπιστές της Ορθοδοξίας και υποστήριξαν τους ανθενωτικούς, που έφευγαν από την Κωνσταντινούπολη. Ο Mιχαήλ αρχικά απάντησε με συγκριτική επιείκεια, ελπίζοντας να κερδίσει τους ανθενωτικούς μέσω της πειθούς, αλλά τελικά η σκληρότητα των διαδηλώσεών τους τον οδήγησε να καταφύγει στη βία. Πολλοί ανθενωτικοί τυφλώθηκαν ή εξορίστηκαν. Δύο επιφανείς μοναχοί, ο Μελέτιος καιο Ιγνάτιος, τιμωρήθηκαν: στον πρώτο έκοψαν τη γλώσσα του, τον δεύτερο τον τύφλωσαν. Ακόμη καιοι Αυτοκρατορικοί αξιωματούχοι είχαν σκληρή μεταχείριση καιη θανατική ποινή επιβλήθηκε ακόμη καιγια απλή ανάγνωση ή κατοχή φυλλαδίων εναντίον του Αυτοκράτορα[15]. «Από την ένταση αυτών των διαταραχών, που ισοδυναμούν σχεδόν με εμφύλιο πόλεμο», καταλήγει ο Γιαννακόπουλος, «καταδεικνύεται, ότι είχε πληρωθεί πολύ μεγάλο τίμημα για χάρη της ένωσης»[16].
Η θρησκευτική κατάσταση μόνο χειροτέρεψε γιατον Μιχαήλ Η΄. Η μερίδα των Αρσενιτών βρήκε ευρεία υποστήριξη μεταξύ των δυσαρεστημένων στις επαρχίες της Μ. Ασίας καιο Μιχαήλ Η΄ απάντησε εκεί με παρόμοια σκληρότητα: σύμφωνα μετον Βρυώνη, «Αυτοί οι δυσαρεστημένοι που απομακρύνθηκαν από τον στρατό, προσχώρησαν στους Οθωμανούς»[17]. Μια άλλη προσπάθεια να εκκαθαριστούν οι καταπατητές Οθωμανοί από την κοιλάδα του Μαιάνδρου το 1278 βρήκε περιορισμένη επιτυχία, καιηΑντιόχεια επί του Μαιάνδρου χάθηκε ανεπανόρθωτα, όπως καιοιΤράλλειςκαιηΝύσα τέσσερα χρόνια αργότερα[18].
Την 1η Μαΐου 1277, ο Ιωάννης Α΄ ο νόθος συγκάλεσε σύνοδο στις Νέες Πάτρες (Υπάτη), πουαναθεμάτισετον Αυτοκράτορα, τον Πατριάρχη καιτον πάπα ως αιρετικούς[19]. Σε απάντηση, συγκλήθηκε σύνοδος στηνΑγία Σοφία στις 16 Ιουλίου όπου καιο Νικηφόρος Α΄ καιο Ιωάννης Α΄ αναθεματίστηκαν ως απάντηση. Ο Ιωάννης Α΄ συγκάλεσε μια τελική σύνοδο στις Νέες Πάτρες τον Δεκέμβριο του 1277, όπου ένα ανθενωτικό συμβούλιο από οκτώ επισκόπους, λίγους ηγούμενους και εκατό μοναχούς, αναθεμάτισε ξανά τον Αυτοκράτορα, τον Πατριάρχη καιτον πάπα[20].
Ανκαιοι Σταυροφορίες βοήθησαν τη Ρωμανία να διώξει μερικούς από τους Σελτζούκους, ξεπέρασαν κατά πολύ τη στρατιωτική βοήθεια που προέβλεπε ο Αλέξιος Α΄. Αντί να ακολουθήσουν τις στρατηγικές ανάγκες του πολέμου κατά των Σελτζούκωνν, οι Σταυροφόροι επικεντρώθηκαν στην προσπάθεια της εκ νέου κατάκτησης της Ιερουσαλήμκαι αντί να επιστρέψουν τα εδάφη στη Ρωμανία, οι Σταυροφόροι ίδρυσαν ταδικά τους πριγκιπάτα, αποτελώντας από μόνοι τους εδαφικό αντίπαλο στα συμφέροντα της Ρωμανίας.
Αυτό ίσχυε ήδη κατά τη διάρκεια της Γ΄ Σταυροφορίας, η οποία ώθησε τον Αυτοκράτορα Ισαάκιο Β΄ Άγγελονα συνάψει μυστική συμμαχία μετονΣαλαντίν, γιανα εμποδίσει την πρόοδο τουΦρειδερίκου Α΄ της Γερμανίας, αλλά η ανοιχτή σύγκρουση μεταξύ Σταυροφόρων και Ρωμανίας ξεκίνησε στηνΔ΄ Σταυροφορία, με αποτέλεσμα τηνάλωση της Κωνσταντινούποληςτο 1204. Η Κωνσταντινούπολη ήταν πλέον η ίδια ένα κράτος των Σταυροφόρων, γνωστό ως Λατινική Αυτοκρατορία της Κανσταντινούποληςστην ιστοριογραφία, αλλά από την ελληνική προοπτική ως Φραγκοκρατία ή «κατάληψη από τους Φράγκους». Η Αυτοκρατορική εξουσία μεταφέρθηκε στηΝίκαιακαι επίσης ιδρύθηκαν ανεξάρτητες επικράτειες στηνΤραπεζούντακαιτηνΉπειρο. Μεγάλο μέρος των προσπαθειών των Αυτοκρατόρων στη Νίκαια κατευθύνθηκε τώρα στην καταπολέμηση των Λατίνων. Ακόμη και μετά την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης στην ελληνική κυριαρχία υπό τους Παλαιολόγουςτο 1261, η Αυτοκρατορία κατέβαλε πολλές από τις προσπάθειές της γιανα νικήσει τους Λατίνους γείτονές της, συμβάλλοντας στην τελική αποτυχία των Σταυροφοριών έως το 1291.
Κανένας Αυτοκράτορας μετά την περίοδο των Κομνηνών δεν ήταν σε θέση να εκδιώξει τους Σελτζούκους από τηΜ. Ασία, ενώ η ενασχόληση των Αυτοκρατόρων της Νίκαιας μετην προσπάθεια ανάκτησης της Κωνσταντινούπολης σήμαινε, ότι οι πόροι απομακρύνοντο από τηΜ. Ασία και μετακινούντο προς τα δυτικά. Το αποτέλεσμα ήταν η αποδυνάμωση της Βυζαντινής άμυνας στην περιοχή, η οποία, όταν συνδυάστηκε με ανεπαρκείς πόρους και ανίκανη ηγεσία, οδήγησε στην πλήρη απώλεια όλου του ασιατικού εδάφους της Αυτοκρατορίας στους Σελτζούκους μέχρι το 1338.
Η αποσύνθεση των Σελτζούκων οδήγησε στην άνοδο τωνΟθωμανών. Ο πρώτος σημαντικός ηγέτης τους ήταν οΟσμάν Α' Μπέης, ο οποίος προσέλκυσε τους πολεμιστές Γαζίκαι δημιούργησε μια κυριαρχία στη βορειοδυτική Μικρά Ασία[21]. Οι προσπάθειες των Βυζαντινών Αυτοκρατόρων να διώξουν τους Οθωμανούς ήταν ανεπιτυχείς και σταμάτησαν το 1329 μετημάχη του Πελεκάνου. Μετά από μια σειρά από εμφύλιες διαμάχες στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, οι Οθωμανοί υπέταξαν τους Βυζαντινούς ως υποτελείς στα τέλη του 14ουαι. καιοι προσπάθειες να ανακουφίσουν αυτό το καθεστώς υποτέλειας κορυφώθηκαν μετηνάλωση της Κωνσταντινούποληςτο 1453.
