Ĉina lingvaro

Ĉi tiu artikolo temas pri Nordĉina dialektaro - la grupo de la norda kaj sud-okcidenta ĉinaj dialektoj. Por informoj pri la oficiale parolata norma lingvo (Putonghua), vidu la artikolon ĉina norma lingvo.

Ĉina lingvo
汉语／漢語かんご, 华语／華はな語ご aŭ 中ちゅう文ぶん
makrolingvo • moderna lingvo • lingvogrupo • lingva familio
ĉinotibeta lingvaro • ĉinida lingvaro
Parolata en	Ĉina Popola Respubliko (ĈPR, ofte simple Ĉinio), Respubliko de Ĉinio (RĈ, ofte Tajvano), Singapuro, Indonezio, Malajzio, Filipinoj, Tajlando, Vjetnamio, Peruo, Usono, Kanado, Aŭstralio kaj aliaj okcidentaj landoj
Parolantoj	1 299 877 520
Denaskaj parolantoj	proksimume 1,2 miliardoj
Skribo	Ĉina skribo, Pinyin, Bopomofo, Xiao'erjing
Lingvistika klasifiko
Ĉinotibeta Ĉinara Mandarena
Oficiala statuso
Oficiala lingvo en	Unuiĝintaj Nacioj; Ĉinio, interalie Hongkongo kaj Makao; Tajvano; kaj Singapuro
Reguligita de	Nacia Lingvo Reguliganta Komitato (ĈPR)
Lingvaj kodoj
Lingvaj kodoj
ISO 639-1	zh
ISO 639-2
Bibliografia	chi
Terminologia	zho
ISO 639-3	zho
SIL	cmn
Glottolog	sini1245
Angla nomo	Chinese
Franca nomo	langues chinoises
Vikipedio

Ekzemplo de ĉina kaligrafio.

La ĉinaj lingvoj (中ちゅう文ぶん Pinyin: Zhōngwén, 汉语 (simpligita) /漢語かんご (tradicia) Hànyǔ, 华语/華はな語ご Huáyǔ) estas unu el du ĉefaj subgrupoj de la ĉinotibeta lingvaro, kies alia ĉefa subgrupo estas la tibetobirma lingvaro. Tiukadre la ĉina lingvaro estas grupo de lingvoj parolataj kiel gepatra lingvo fare de la etnaj Hanĉina majoritato kaj multaj minoritataj etnaj grupoj en la nomita Granda Ĉinio. La termino "ĉina" referencas kolektive la variajn lingvajn variaĵojn kiuj devenas el la Malnova Ĉina: indiĝenaj parolantoj ofte konsideras tiujn kiel "dialektoj" de unusola lingvo — kvankam la ĉina termino 方言ほうげん; fāngyán; 'dialekto' ne enhavas la precizajn konotaciojn de "dialekto" — kvankam lingvistoj tipe analizas ilin kiel apartajn lingvojn. Se oni konsideras la ĉinajn lingvojn kiel unu lingvon, ĝi estas sendube la plej parolata lingvo: proksimume 1,3 miliardoj da homoj parolas ĉinan lingvon, tio estas unu el ties variaĵoj kiel gepatra lingvo, do ĉirkaŭ 16% de la homaro.

La parolataj variaĵoj de ĉinaj lingvoj estas kutime konsiderataj de la indiĝenaj parolantoj kiel dialekto de unusola lingvo. Spite al tio, la manko de reciproka komprenado signifas, ke ili estas foje konsiderataj kiel apartaj lingvoj en familio.

Esplorado pri la historiaj rilatoj inter la variaĵoj de ĉina estas ankoraŭ daŭra. Nuntempe, plej multnombraj klasigoj metas 7 el 13 ĉefaj regionaj grupoj bazitaj sur fonetikaj disvolviĝoj el Meza Ĉina, el kiuj la plej multe parolata pro multo estas la Mandarena kun 66%, aŭ ĉirkaŭ 800 milionoj da parolantoj, sekvita de la Minĉina (75 milionoj, ekz. Minnana lingvo), Vua (74 milionoj, ekz. Ŝanhaja), kaj Jua (68 milionoj, ekz. Kantona). Tiuj branĉoj ne disponas de reciproka komprenado, kaj ankaŭ eĉ multaj el ties subgrupoj ne disponas de reciproka komprenado inter kelkaj variaĵoj ene de la sama branĉo (ekz. Minnana lingvo). Estas, tamen, transiraj areoj en kiuj variaĵoj de diversaj branĉoj kunhavas sufiĉajn trajtojn por atingi limigitan komprenadon, kiel ekzemple la Nova Ksiango, konata ankaŭ kiel Ĉang-Ji (长益片へん / 長ちょう益えき片へん) kun Sudokcidenta Mandarena, Ksuanĵua Vua ĉina kun Mandarena de Malsupra Jangzio, Ĵina kun Mandarena de Centraj Ebenaĵoj kaj kelkaj diverĝaj dialektoj de Hakaa kun Gana (kvankam tiuj estas nekompreneblaj kun la hegemonia Hakaa). Ĉiuj variaĵoj de ĉina estas tonaj almenaŭ je ioma grado, kaj estas tre analizaj.

Ekzistas du manieroj skribi la ĉinan lingvon: per la simpligita skribo kaj per la tradicia skribo. Kvankam la simpligita skribo simpligis la signojn (do ofte malgrandigis la nombron de uzendaj strekoj), ĝi al kelkaj ne estas pli facila, ĉar ĝi ofte malebligas kompreni kompleksajn signojn kiuj naskiĝis el kunigo de pluraj aliaj signoj. La plej fruaj ĉinaj verkitaj registroj estas orakolostaj skribaĵoj datitaj el la Dinastio Shang ĉirkaŭ 1250 a.n.e. La fonetikaj kategorioj de Malnova ĉina povas esti rekonstruitaj el la rimoj de antikva poezio. Dum la periodo de la Sudaj kaj Nordaj Dinastioj, Meza ĉina suferis kelkajn sonŝanĝojn kaj disiĝis en kelkaj variaĵoj konsekvence de longdaŭraj geografiaj kaj politikaj apartigoj. La Kieĝun, nome rimaro, registris kompromison inter la prononcoj de diversaj regionoj. La reĝaj kortegoj de Ming kaj frua Qing dinastioj funkcis uzante kojneon konatan kiel Guanhua, bazitan sur la Nankina dialekto de la Mandarena.

La Ĉina normlingvo estas oficiala lingvo kaj de la Popola Respubliko Ĉinio kaj de Respubliko Ĉinio en Tajvano, unu el la kvar oficialaj lingvoj de Singapuro, kaj unu el la ses Oficialaj lingvoj de la Unuiĝintaj Nacioj. Norma ĉina estas bazita sur la Pekina dialekto de la Mandarena, kaj estis por la unua fojo oficiale adoptita en la 1930-aj jaroj. La lingvo estas verkita unuarange uzante logografion de ĉinaj karaktroj, amplekse kunhavita de legantoj kiuj aliflanke povas paroli reciproke neinterkompreneblajn variaĵojn. Ekde la 1950-aj jaroj, la uzado de simpligitaj karaktroj estis promociita de la registaro de la Popola Respubliko Ĉinio, kaj Singapuro oficiale adoptis ilin en 1976. Tradiciajn karaktrojn oni uzas en Tajvano, Hongkongo, Makao, kaj inter ĉin-parolantaj komunumoj transmare. Tradiciajn karaktrojn oni uzas ankaŭ en kontinenta Ĉinio, spite al la fakto ke ili ne estas uzataj unuarange en la ĉiutaga uzado. Por ekzemplo, praktikado de la ĉina kaligrafio postulas sciaron de la tradiciaj ĉinaj karaktroj.

Ĉina lingvaro

Tamen, 360 milionoj de ĉinoj parolas almenaŭ naŭ aliajn precipajn variantojn de la ĉinaj lingvoj ‐ el kiuj ĉiuj uzas la saman skriblingvon sed kies parolmanieroj estas preskaŭ reciproke nekompreneblaj, kio indikus diversajn lingvojn.

La parolantoj loĝas ĉefe en la kontinenta Ĉinio kaj la regionoj Tajvano, Hongkongo kaj Makao. Ankaŭ pli ol 70% de singapuranoj uzas la simpligitan ĉinan skribon. Krome, ĉinaj fortaj minoritatoj ekzistas en kelkaj sud-orient-aziaj landoj, kaj malpli fortaj dise en la tuta mondo.

Ĉu unusola normlingvo aŭ diversaj lingvoj aŭ dialektoj

La debato, ĉu oni devas paroli pri unu sola lingvo aŭ pri aro da malsimilaj lingvoj, havas politikan signifon kaj estas foje afero de forta debato.

Normlingvo

Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Norma ĉina lingvo.

Multaj homoj diras "ĉina lingvo" kiam ili celas la nordĉinan dialektaron, kiu hodiaŭ nomiĝas putonghua [= 'komuna lingvo'] aŭ la ĉinan norman lingvon, kiu apartenas al tiu dialektaro.

La esprimo "mandarena lingvo" povas signifi kaj la nordĉinan dialektaron kaj la ĉinan normlingvon.

La mandarena, nomata hodiaŭ putonghua, [signifas komuna lingvo] servas kiel lingvofrankao en Ĉinio, ebligante al parolantoj de diversaj ĉinaj lingvoj komunikiĝi unu kun la alia. La lando restis lingve diverseca ĝis la 1990-aj jaroj, kiam la putonghua estis aprobita kiel la ĉefa instruilo en lernejoj, malfavora al la kantona, kiu estas pli proksima al la klasika ĉina en sia prononco kaj iom da gramatiko. Kontraŭe la normĉina putonghua kiu estas miksaĵo de nordaj dialektoj forte influitaj de la manĉura kaj la mongola.

Oficiala lingvo de Ĉinio

La plej parolata ĉina lingvo, la norma ĉina norma lingvo (Putonghua), antaŭe nomata la mandarena, estas la oficiala lingvo de Ĉinio. La centra registaro donas specialan eminentecon al la norma ĉina en ĉiuj niveloj de registarado kaj en la eduksistemo, kaj eĉ patronas la eksterlandan instruadon de la norma ĉina. Pli ol duoble da ĉinoj parolas ĉi tiun ĉinan varianton ol ĉiujn aliajn lingvojn, lingvaĵojn aŭ dialektojn kombinite. Tial, iuj ofte nomas la norman ĉinan simple "ĉina lingvo".

Dialektaro

Mapo de la ĉinaj lingvoj

Oni kutimas konsideri la ĉinajn lingvojn unu lingvo, kiu enhavas multajn dialektojn. Fakte, la diferenco inter la ĉinaj dialektoj kelkfoje estas kvazaŭ la diferenco inter latinidaj lingvoj, kaj parolantoj de diversaj ĉinaj dialektoj apenaŭ povas kompreni unu la alian. Ili tamen povas uzi ĉinan skribon por interkompreniĝi. Kiam vorto bezonas klarigon, oni skribas ĝin per fingro en la alian manon.

Lingvosciencistoj konsideras la ĉinan lingvaron aro de almenaŭ ses diversaj lingvoj.

En simpla modelo, la ĉinaj dialektoj apartiĝas en du grupoj:

La nordaj dialektoj

北方ほっぽう话 (nova), 北方ほっぽう話ばなし (tradicia), pinyin : Běifānghuà
Ili estas la bazo de la nuntempa normlingvo pǔtōnghuà.
Subgrupoj de la nordaj dialektoj estas la nord-orienta dialekto (Pekino) kaj la nord-okcidenta dialekto.

La sudaj dialektoj

Ili havas pli da komunaj eroj kun la klasika ĉina lingvo.

Unu vasta suda dialekto estas ekzemple la kantona, kiu estas parolata en Honkongo, Makao, kaj la provinco de Guangdong. Estas 52.000.000 homoj en Ĉinio, kiuj ĝin parolas, kaj 71.000.000 en la tuta mondo. Homo de Kantono ne povas kompreni la lingvon de homoj de Pekino. Oni aŭdas pli la kantonan ol la normĉinan en Nordameriko, pro tio ke la plimulto de ĉinaj enmigrintoj venis el pli riĉaj regionoj kiel Honkongo.

Aliaj ĉinaj lingvoj estas la vua (regiono de Ŝanhajo) 85.000.000; hunana (Xiāng, ĉine) 35.000.000; la hakaa, 33.000.000; ĝjangŝjia (Gan, ĉine) 32.000.000; ĵina (Jinyu, ĉine) 45,000,000; kaj la sudmina 45.000.000.

Lingva strukturo

La ĉinaj lingvoj estas izoligaj lingvoj.

Simpligita ĉina skribo

La ĉina skribo havas ideogramojn, ne alfabeton. Unu ideogramo estas legata kiel unu silabo kaj havas unu signifon. La vortoj ne ŝanĝiĝas (ekzemple laŭ vortspeco), sed la gramatika rilato inter la vortoj estas decidita per la sinsekvo ene de la frazo.

Ekzemple (mandarene) :

我わが爱她。 Wǒ ài tā. 'Mi amas ŝin.'
她爱我が。 Tā ài wǒ. 'Ŝi amas min.'

Por la mandarena lingvo (pǔtōnghuà) ekzistas norma latinlitera transskribo, kiu estas uzata ĉefe en vortaroj kaj en komunikado kun ne-ĉinoj. Certaj el la aliaj ĉinaj lingvoj (ekzemple la sudmina) ankaŭ estas foje skribataj per la latina alfabeto kun aldonoj.

Tradicia ĉina skribo

La tradicia ĉina skribo aŭ tradiciaj ĉinaj karaktroj (ĉine tradicie 正體しょうたい字じ/繁體字はんたいじ; simpligite 正体しょうたい字じ/繁体字はんたいじ; pinjine Zhèngtǐzì/Fántĭzì) estas ĉinaj karaktroj en ajna signaro kiuj ne enhavas karaktrojn aŭ karaktrajn anstataŭaĵojn nove kreitajn post 1946. Ili estas plej ofte la karaktroj en la normigitaj signaroj de Tajvano, Honkongo kaj Makao aŭ en la Kangxi-Vortaro.

Vortotrezoro

La tuta ĉinkaraktra korpuso ekde la antikveco enhavas ĉirkaŭ 50 000 karaktrojn, el kiuj nur ĉirkaŭ 10 000 estas uzataj kaj nur ĉirkaŭ 3 000 estas ofte uzataj en ĉinaj amaskomunikiloj kaj gazetaroj. Tamen, ĉinaj karaktroj ne estu konfuzataj kun ĉinaj vortoj. Ĉar plimulto el ĉinaj vortoj estas formataj de ĝis du aŭ pliaj karaktroj, estas multaj pli ĉinaj vortoj ol karaktroj. Pli ĝusta ekvivalento por ĉina karatro estas morfemo, ĉar karaktroj reprezentas la plej malgrandajn gramatikajn unuojn kun unuopaj signifoj en la ĉina lingvo.

Ĉirkaŭkalkuloj de la totala nombro de ĉinaj vortoj kaj leksikigitaj frazoj ege varias depende de la uzataj kriterioj kaj fontoj. La Hanyu Da Zidian, kompendio de ĉinaj karaktroj, inkludas 54 678 kapkaraktrojn, inklude tiujn de la orakolostaj versioj. La Ĵonghua Zihai (1994) enhavas 85 568 kapinformojn por karaktraj difinoj, kaj ĝi estas la plej granda referencverko bazite pure sur karaktroj kaj ties literaturaj variaĵoj. La projekto CC-CEDICT (2010) enhavas 97 404 nuntempajn kapvortojn inklude idiomaĵojn, teknologiajn terminojn kaj nomojn de politikaj figuroj, negocoj kaj produktoj. La versio de 2009 de la Cifereca Ĉina Vortaro Webster (WDCD, laŭ anglalingvaj mallongigoj), bazita sur CC-CEDICT, enhavas ĉirkaŭ 84 000 kapvortojn.

La plej kompleta pure lingva ĉin-lingva vortaro, nome la 12-voluma Hanyu Da Cidian, registras pli ol 23 000 ĉinajn kap-karaktrojn kaj havigas ĉirkaŭ 370 000 difinojn. La reviziita en 1999 Cihai, plur-voluma enciklopedia vortara referencverko, havigas 122 836 vortotrezorajn kapvortajn difinojn sub 19 485 ĉinaj karaktroj, inklude proprajn nomojn, frazojn kaj ordinarajn zoologiajn, geografiajn, sociologiajn, sciencajn kaj teknikajn terminojn. La eldono de 2016 de Xiandai Hanyu Cidian, nome prestiĝ unu-voluma vortaro pri moderna norma ĉina lingvo kiel ĝi estas uzata en kontinenta Ĉinio, havas 13 000 kap-karaktrojn kaj difinas 70 000 vortojn.

Pruntovortoj

Kiel ĉe multaj aliaj lingvoj, ankaŭ la ĉina absorbis konsiderindan nombron de pruntovortoj el aliaj kulturoj. Plimulto el ĉinaj vortoj estas formataj el indiĝenaj ĉinaj morfemoj, kiel vortoj kiuj priskribas importktajn objektojn kaj ideojn. Tamen, rekta fonetika pruntoprenado de eksterlandaj vortoj ekestis ekde antikvaj tempoj.

Oni sugestis, ke estas hind-eŭropaj pruntoj en ĉina ekde antaŭ longe, ekzemple 蜜みつ (mì) por mielo, 狮 aŭ 獅 (ŝī) por leono, kaj eble ankaŭ 马 aŭ 馬ば (mǎ) por ĉevalo, 猪いの aŭ 豬 (ĵū) por porko, 犬いぬ (quǎn) por hundo, kaj 鹅 aŭ 鵝 (é) por ansero. Antikvaj vortoj prunteprenitaj laŭlonge de la Silka Vojo dum periodo de la Malnova Ĉina estas 葡萄ぶどう (pútáo) por vinbero, 石榴ざくろ (ŝíliu) por grenato, kaj 狮子 aŭ 獅子じし (ŝīzi) por leono. Kelkaj vortoj estis pruntoprenitaj el budhismaj skribaĵoj, kiel 佛ぼとけ (Fó) por Budho kaj 菩萨 aŭ 菩薩ぼさつ (Púsà) Por Bodisatvo. Aliaj vortoj venas el nomadaj popoloj norde, kiel 胡同ふーとん (hútòng) por hutong. Vortoj pruntoprenitaj el la popoloj laŭlonge de la Silka Vojo, kiel 葡萄ぶどう (vinbero), ĝenerale havas persajn etimologiojn. Budhisma terminaro estas ĝenerale derivita el Sanskrito aŭ Pāli, nome liturgiaj lingvoj de norda Barato. Vortoj pruntoprenitaj el la nomadaj triboj de Gobi, Mongoliaj aŭ nordorientaj regionoj ĝenerale havas Altajajn etimologiojn, kiel 琵 aŭ琶 (pípá), nome ĉina liuto, aŭ 酪 (lào, luò) por fromaĝo aŭ jogurto, sed precize el kiu fonto ne ĉiam klaras.

Modernaj pruntoj

Modernaj neologismoj estas ĉefe tradukitaj en ĉinan lingvon laŭ unu el tri vojoj: libera traduko (paŭsoj), fonetika adapto (laŭ sono), aŭ son-semantika kongruado, nome kombino de ambaŭ. Nuntempe multe pli oftas la uzado de ekzistantaj ĉinaj morfemoj por stampi novajn vortojn kiuj reprezentu importitajn konceptojn, kiel ekzemple ĉe teknikaj esprimoj kaj de la "internacia scienca vortaro", kvankam la latinaj kaj greklingvaj komponaĵoj kutime konvertiĝas unu al unu en korespondaj ĉinaj karaktroj. Por ekzemplo, 'anti-' tipe iĝas 反はん (kontraŭ), eble farante ilin pli kompreneblaj por ĉinaj parolantoj, koste de la enkonduko de pliaj malfacilaĵoj por kompreni eksterlandajn tekstojn. La internacia vorto 'telefono' estis dekomence pruntita fonetike kiel 德とく律りつ风 aŭ 德とく律りつ風ふう (délǜfēng) (en ŝanghaja transliterumado télífon, en IPA [təlɪfoŋ]) — tiu vorto estis amplekse uzata en Ŝanghajo dum la 1920-aj jaroj, sed la posta 电话 aŭ 電話でんわ (diànhuà) kiel "elektra parolo", konstruita el indiĝenaj ĉinaj morfemoj, iĝis hegemonia. Fakte 電話でんわ devenas el la japana 電話でんわ (denŭa). Aliaj ekzemploj estas jenaj:

电视 aŭ 電でん視し (diànŝì) elektra vido	'televido'
电脑 aŭ 電腦でんのう (diànnǎo) elektra cerbo	'komputilo'
手て机つくえ aŭ 手しゅ機き (ŝǒujī) manmaŝino	'poŝtelefono'
蓝牙 aŭ 藍あい牙きば (lányá) blue tooth	'Bluetooth'
网志 aŭ 網もう誌し (wǎngzhì) internet logbook en Hongkonga kaj Makaa kantona	'blogo'

Foje oni akceptas kombinon inter transliterumado kaj tradukado, kiel ĉe 汉堡包つつみ aŭ 漢かん堡包 (hànbǎobāo) por hamburgero el 汉堡 (Hamburgo + 包つつみ (bun)). Foje tradukoj estas intencitaj por ke ili sonu kvazaŭ la originalo kvankam aligante ĉinajn morfemojn (son-semantika kongruado), kiel ĉe 马利奥おく aŭ 馬ば利り奧おく (Mǎlì'ào) por la videoluda rolulo 'Mario'. Tion oni faras ofte por komercaj celoj, por ekzemplo ĉe 奔腾 aŭ 奔騰ほんとう (bēnténg) kur-salti por 'Pentium' kaj 赛百味あじ aŭ 賽さい百味ひゃくみ (Sàibǎiwèi) pli bone ol cent gustoj por 'Subway'.

Eksterlandaj vortoj, ĉefe propraj nomoj, plue eniras en ĉina lingvo pere de transskribo laŭ siaj prononcoj. Tion oni faras uzante ĉinajn karaktrojn kun similaj prononcojn. Por ekzemplo, 'Israel' iĝas 以色列れつ (Jǐsèliè), kaj 'Parizo' iĝas 巴ともえ黎はじむ (Bālí). Pli malgranda nombro de rekta transliterumado survivis kiel oftaj vortoj, kiel 沙すな发 aŭ 沙すな發はつ (ŝāfā) por sofo, 马达 aŭ 馬ば達たち (mǎdá) por motoro, 幽かそけ默だま (jōumò) por humuro, 逻辑 aŭ 邏輯 (luóji, luójí) por logiko, 时髦 aŭ 時じ髦 (ŝímáo) por moda, kaj 歇斯底そこ里さと (xiēsīdǐlǐ) por histeria. La kerno de tiuj vortoj estis origine stampita en Ŝanghajo dum la komenco de la 20-a jarcento, kaj poste pruntita el tie en Mandarenan, ĉar la Mandarenaj prononcoj foje estas tre aparta el hindeŭropaj lingvoj. Por ekzemplo, en ŝanghaja 沙すな发 aŭ 沙すな發はつ por sofo kaj 马达 aŭ 馬ば達たち por motoro sonas pli kvazaŭ anglalingvaj partneroj. Kantona lingvo diferencas el Mandarena pro kelkaj transliterumadoj, kiel ĉe 梳くしけず化か so¹ faa^3,2 sofo, kaj 摩ま打だ mo¹ daa², motoro.

Okcidentaj eksterlandaj vortoj reprezentantaj okcidentajn konceptojn kiuj influis en ĉinan ekde la 20-a jarcento pere de transskribo. El la franca, 芭蕾 (bālěi) kaj 香が槟| aŭ 香が檳 (xiāngbīn) estis prunteprenitaj por 'baleto' kaj 'ĉampanjo' respektive; 咖啡 (kāfēi) estis prunteprenita el la itala caffè; 'kafo'. La influo de la angla estis aparte markita: el la komenco de la 20-a jarcento, multaj anglaj vortoj estis prunteprenita en la ŝanghaja, kiel 高だか尔夫 aŭ 高だか爾しか夫おっと (gāo'ěrfū) por golfo kaj la jam menciita 沙すな发 aŭ 沙すな發はつ (ŝāfā) por sofo. Poste, usona milda povo enkondukis 迪すすむ斯科 (dísīkē) por diskoteko, 可か乐 aŭ 可か樂らく (kělè) por kolao, kaj 迷你 (mínǐ) por minijupo. Nuntempa kolokva kantona havas distingajn pruntojn el la angla, kiel 卡通 kaa¹ tung1 por kartuno, 基もと佬 gei¹ lou² por "gay people" samseksemuloj, 的てき士し dik¹ si^6,2 por taksio, kaj 巴ともえ士し baa¹ si^6,2 por buso. Je la pliiĝanta populareco de Interreto, estas nuntempa tendenco en Ĉinio por stampi transliterumaĵojn el la angla, por ekzemplo, 粉こな丝 aŭ 粉こな絲いと (fěnsī) el "fans" fano, 黑くろ客きゃく (hēikè) el hacker, kaj 博はく客きゃく (bókè) por blogo. En Tajvano, kelkaj el tiuj transliterumaĵoj estas diferencaj, kiel 駭客 (hàikè) el hacker, kaj 部落ぶらく格かく (bùluògé) el interkonektitaj triboj por 'blogo'.

Esperanto kaj la ĉina lingvaro

Ĉinaj vortoj kaj lingvaj trajtoj en Esperanto

Xu Daorong en sia eseo Kiom da ĉina en Esperanto? [1979] rememorigas, ke ĉina kaj Esperanto estas du tre apartaj lingvoj, ĉar supozeble Zamenhof baziĝis ĉefe sur hindeŭropaj lingvoj, krom la ne superebla geografia baro Kiel escepto estus la vorto teo, de nedubebla ĉina deveno kune kun alia radiko samsignifa kaj samdevena ofta en hindeŭropaj lingvoj, kia estas ĉa. La eseisto ordigas sian tezon laŭ tri kategorioj, nome vortotrezoro, numerala sistemo kaj "transglito" de unu vortospeco al la alia en ambaŭ lingvoj por konkludi, ke eĉ se Zamenhof mem ne uzis aŭ eĉ ne konis la ĉinan, estas nedubeblaj similaĵoj inter la apartaj lingvoj, kiuj konfirmas ties logikecojn. Pri la vortotrezoro la analizo de sinjoro Daorong konsistas ĉefe en proponoj kaj bedaŭro ke jam ne eniris en Esperanton pli da ĉinismoj kongrue kun la pezo kaj gravo de la ĉina kulturo. Ekzemple Daorong proponas eniron de pli el la 56 ĉinaj naciecoj, el kiuj dekomence eniris nur la sep internaciaj kazaĥo, koreo, mongolo, ruso, taĝiko, tajo kaj uzbeko, krom kiuj en PIV eniris almenaŭ kvar nome hano, manĉuro, tibetano kaj ujguro. Partikulare li bedaŭras la mankon de hujino. Ĉefa kontribuo de la eseo estas listo de 83 ĉinismoj rilataj al la ĉina kulturo, el kiuj majoritatoj estas mezurunuoj, muzikiloj, manĝaĵoj, nobelaj titoloj, kaj aliaj, el kiuj eniris en PIV nur dabingo, huntuno, lio kaj maĝango, kaj li bedaŭras ekzemple la mankon de fano, muo, juano, ĝiao, feno, ĝino kaj aliaj. Pri ties ofteco kaj gravo li aludas al la traktado de tiuj vortoj kaj konceptoj en la ĉina gazeto El Popola Ĉinio. La dua kontribuo temas pri la numerala sistemo kiu en Esperanto, escepte pri la deveno de la radikoj, estas absolute same logika kiel en la ĉina dum komparo kun la angla, germana, franca kaj rusa konstatigas, ke en tiuj estas multaj neregulaĵoj, kiuj ne videblas en Esperanto, kaj same okazis rilate al la ordaj numeraloj. La tria regulareco komuna al ambaŭ lingvoj estas la "transglito" de unu vortospeco al la alia en ambaŭ lingvoj kies granda fleksebleco estas unu el le pliaj utilaj avantaĝoj en Esperanto.

Ĉindevenaj Esperantaj vortoj

• Teo
• Tajĝiĉuano
• Vejĉio (sinonimo por Goo)
• Uoko
• Juano (monero)
• Maoismo
• Konfuceanismo
• Tao
• Jino kaj Jango
• lio (mezurunuo)
• Ĝozo
• Maĝango

Literaturo

• Ĉe akvorando, tre fama ĉina romano,
• Ĉinlingva konversacio, Ĉina Esperanto-eldonejo Beijing, 1986, aŭtoro : Lu Ĉŭanbiaŭ, esperantigita de Fan Jizu
• Ĉu ekzistas la ĉina lingvo?, artikolo de Augusto Casquero, en revuo Esperanto feb.2009 p. 44
• Monato, internacia magazino sendependa, numero 1993/02, paĝo 22: La ĉina verkita de Bradley Kendal.

Vidu ankaŭ

• Norma ĉina lingvo (putonghua)
• Nordĉina dialektaro
• Ĉinaj vortoj enkondukitaj el aliaj lingvoj
• Esperantigo de vortoj el ĉina fonto
• Sistemoj por transliterumi al la latina alfabeto:
  • Pinyin, Wade-Giles, Bopomofo
• Wēijī
• Ĉina kaligrafio

Literaturo

• John DeFrancis: The Chinese Language: Fact and Fantasy. University of Hawaii Press, Honolulu 1984
• Kane, Daniel (2006). The Chinese language: its history and current usage. North Clarendon, VT: Tuttle. ISBN 978-0-8048-3853-5.
• Karlgren, Bernhard (1954). «Compendium of Phonetics in Ancient and Archaic Chinese». Bulletin of the Museum of Far Eastern Antiquities (26). pp. 211–367.
• Norman, Jerry (1988). Chinese, Cambridge Language Surveys. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-29653-6.
• Ramsey, S. Roberts (1987). The Languages of China. Princeton: Princeton University Press. ISBN 0-691-01468-X.
• Graham Thurgood kaj Randy J. LaPolla: The Sino-Tibetan Languages. Routledge, London 2003. (pri ĉina: pp. 57-166)

Historio

• William H. Baxter: A Handbook of Old Chinese Phonology. Trends in Linguistics, Studies and monographs No. 64 Mouton de Gruyter, Berlin / New York 1992. ISBN 3-11-012324-X.
• W. A. C. H. Dobson: Early Archaic Chinese. A Descriptive Grammar. University of Toronto Press, Toronto 1962 (behandelt die Sprache des 11. und 10. Jahrhunderts v. Chr.)
• И. С. Гуревич. И. Т. Зограф: Хрестоматия по истории китайского языка III-XV вв. (Krestomatio por la historio de la ĉina lingvo el la 3a ĝis la 15a jarcento), Moskvo 1984
• Alain Peyraube: Recent issues in chinese historical syntax. en: C.-T. James Huang kaj Y.-H. Audrey Li: New Horizons in Chinese Linguistics, 161-214. Kluwer, Dordrecht 1996
• Edwin G. Pulleyblank: Outline of a Classical Chinese Grammar (Vancouver, University of British Columbia Press 1995); ISBN 0-7748-0505-6 / ISBN 0-7748-0541-2.
• Wang Li (王おう力つとむ): 漢語かんご史し稿こう (Skizo de la historio de la ĉina). Pekino 1957.
• Dan Xu: Typological change in Chinese syntax. Oxford University Press, Oxford 2007, ISBN 0-19-929756-8.
• Yang Bojun (杨伯峻たかし) kaj He Leshi (何なに乐士): 古こ汉语语法及其发展 (Gramatiko kaj evoluo de la antikva ĉina). Yuwen Chubanshe, Pekino 2001

Moderna lingvo

• Chales N. Li kaj Sandra A. Thompson: Mandarin Chinese. A Functional Reference Grammar. University of California Press, Berkeley 2003
• Huang Borong (黄き伯はく荣) (Hrsg.): 汉语方言ほうげん语法类编 (Kompendio de gramatiko de ĉinaj dialektoj). Qingdao Chubanshe, Qingdao 1996. ISBN 7-5436-1449-9
• Mataro J. Hashimoto: The Hakka Dialect. A linguistic study of Its Phonology, Syntax and Lexicon. University Press, Cambridge 1973. ISBN 0-521-20037-7
• Nicholas Bodman: Spoken Amoy Hokkien. 2 Bände, Charles Grenier, Kuala Lumpur 1955–1958
• Ping Chen: Modern Chinese. History and Sociolinguistics. Cambridge University Press, Cambridge 1999
• Stephen Matthews und Virginia Yip: Cantonese. A Comprehensive Grammar. Routledge, London/New York 1994
• Yinji Wu: A synchronic and diachronic study of the grammar of the Chinese Xiang dialects. Mouton de Gruyter, Berlino 2005
• Yuan Jiahua (袁家骅): 汉语方言ほうげん概要がいよう (ĉinaj dialektoj). Wenzi gaige chubanshe, Pekino 1960
• Anne O. Yue-Hashimoto: Comparative Chinese Dialectal Grammar − Handbook for Investigators (Collection des Cahiers de Linguistique d'Asie Orientale, Band 1). Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales, Paris 1993, ISBN 978-2-910216-00-9.
• Yuen Ren Chao: A grammar of spoken Chinese. University of California Press, Berkeley 1968

Eksteraj ligiloj

• Libera vortaro Arkivigite je 2012-04-07 per la retarkivo Wayback Machine Malferma vortaro ĉina-Esperanto
• 100 ĉinaj frazoj por la Olimpikoj en 2008 esperante
• Learn Chinese Arkivigite je 2021-09-19 per la retarkivo Wayback Machine Ĉinaj lingvoj angle
• I Love Chinese Mi amas la ĉinan lingvon angle

• En tiu ĉi artikolo estas uzita traduko de teksto el la artikolo Chinese language en la angla Vikipedio.