Το λήμμα δεν περιέχει πηγές ή αυτές που περιέχει δεν επαρκούν.Μπορείτε να βοηθήσετε προσθέτοντας την κατάλληλη τεκμηρίωση. Υλικό που είναι ατεκμηρίωτο μπορεί να αμφισβητηθεί καινα αφαιρεθεί. Η σήμανση τοποθετήθηκε στις 31/12/2017.
Τααρβανίτικα (arvanit[1]καιarbërisht) είναι μία διακριτή διάλεκτος της αλβανικής γλώσσαςπου ομιλείται στηνΕλλάδα. Προερχόμενη από τα νοτιοδυτικά ιδιώματα της τοσκικής διαλέκτουτουΜεσαίωνακαι αποκομμένη[2][3] από τον κύριο κορμό καιτη μετέπειτα εξέλιξη της αλβανικής γλώσσας, διατηρεί στοιχεία των μεσαιωνικών αλβανικών,[2] έχοντας παράλληλα επηρεαστεί σημαντικά από τηνελληνική γλώσσα.[2][4] Λόγω αυτών των ιδιαιτεροτήτων τα αρβανίτικα παρουσιάζουν σημαντικό ενδιαφέρον στον τομέα της μελέτης των ελληνοαλβανικών γλωσσικών σχέσεων[3].
Τα αρβανίτικα, απαντώνται στον ελλαδικό χώρο (ανκαι όχι απαραίτητα στις ίδιες περιοχές μετη σύγχρονη εποχή) περίπου από τα μέσα του 13ου αιώνα[5]. Ως αρβανιτόφωνες ή μέχρι σχετικά πρόσφατα αρβανιτόφωνες περιοχές στην Ελλάδα μπορούν να θεωρηθούν οι παρακάτω:
μέρος της επαρχίας Τριφυλίαςτουνομού Μεσσηνίας (το Δώριο καιτα γύρω χωριά, γνωστά ως Σουλιμοχώρια) που αποτελούν διοικητικά τους σημερινούς δήμους ΔωρίουκαιΑετού
το χωριό Δάρας Αρκαδίας καθώς και ένας μικρός θύλακας στην περιοχή τουτ.δήμου Ζάρακα Λακωνίας (Χάρακας, Πιστάματα, Λαμπόκαμπος,Ρηχέα).
Τον 19ο αιώνα τα αρβανίτικα ομιλούνταν καισε χωριά της Ηλείας, της Αρκαδίαςκαι της επαρχίας Καλαβρύτωντου νομού Αχαΐας.
Τα αρβανίτικα που ομιλούνται σε κάποια χωριά των νομών ΘεσπρωτίαςκαιΠρεβέζης, στοννομό Έβρου από απογόνους προσφύγων από τα αλβανόφωνα χωριά Μεγάλο Ζαλούφι, Ιμπρίκ Τεπέ, Παζάρ Δερέ, Γιλανλή, Αλτίν Τάς, Αμπαλάρ, Σουλτάνκιοϊ, Καρατζά Χαλήλ της Ανατολικής Θράκης, στις Μάνδρες Κιλκίς από τους απογόνους προσφύγων από τη Μανδρίτσα της Ανατολικής Ρωμυλίας, στοΝομό Ροδόπης (Παραδημή, Προσκυνητέςκ.α.) καθώς καιστα χωριά Λέχοβο, Δροσοπηγή και Φλάμπουρο Φλωρίνης, πρέπει να διακριθούν από τα αρβανίτικα της νότιας Ελλάδας, λόγω της ιδιαίτερα στενής τους συγγένειας μετη σύγχρονη νοτιοαλβανική (τοσκική) διάλεκτο. Σε σύγκριση με τις αλβανικές διαλέκτους των παραπάνω περιοχών, τα αρβανίτικα της νότιας Ελλάδας είναι σαφώς περισσότερο αρχαϊκά, κυρίως ως προς το λεξιλόγιο, και εγγύτερα προς τη μεσαιωνική μορφή της τοσκικής διαλέκτου.
Τα αρβανίτικα έχουν δεχτεί επιρροές σε όλα τα γλωσσικά επίπεδα από διαφορετικές ιστορικές γλώσσες, νεκρές και ζώσες, όπως ταελληνικάκαιταλατινικά, αλλά κυρίως από ποικίλες ελληνικές διαλέκτους διαφόρων περιοχών και εποχών. Αρχαϊκά στοιχεία που έχουν εκλείψει σε άλλες γλώσσες διατηρούνται στα Αρβανίτικα, γεγονός πουτα καθιστά μια πολύτιμη πηγή για τους γλωσσολόγους. Αυτές οι επιρροές αποδεικνύουν επίσης τα κοινωνικά περιβάλλοντα στα οποία διαβίωσαν οι ομιλητές τους, οιΑρβανίτες, στο πέρασμα των αιώνων.
Η ονομασία είναι προσαρμογή του παλαιότερου arbërishtστα ελληνικά. Η ονομασία της γλώσσας ως "αρβανίτικα" έχει πλέον καθιερωθεί και στις ίδιες τις γλωσσικές κοινότητες ως arvanite, όχι όμως σε όλες, καθώς σε αρκετές αρβανιτόφωνες κοινότητες, ειδικά μάλιστα στη Βορειοανατολική Πελοπόννησο, χρησιμοποιείται ο όρος arbërisht. ΣτοΚυριάκι Βοιωτίας χρησιμοποιείται ο όρος arvanite από τους σύγχρονους ομιλητές της γλώσσας, αναφέρεται όμως ότι οι παλιότερες γενιές (δηλαδή όσοι ήταν γεννημένοι μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα) χρησιμοποιούσαν τον παλιότερο όρο arbërisht. Στην Άνδρο χρησιμοποιείτο καιο όρος arbërishtiqë. Αντίθετα, οι αλβανόφωνοι ομιλητές της Ηπείρου, της Μακεδονίαςκαι της Θράκηςπου προαναφέραμε προσδιορίζουν τη γλώσσα τους μετον νεότερο όρο shqip, ο οποίος χρονολογείται από τον 16ο αιώνα και είναι άγνωστος στους αρβανιτόφωνους της νότιας Ελλάδας.
Σύμφωνα μετονΚώστα Μπίρη, τα αρβανίτικα δεν είναι ομοιόμορφα. Συγκεκριμένα, αναφέρει: «Πολύ χαρακτηριστικό της επιμειξίας γηγενών και Αρβανιτών Ελλήνων στη διαμόρφωση των αλβανοφώνων της Ελλάδος είναι το γεγονός, ότι το αρβανίτικο γλωσσικό ιδίωμα δεν ήταν ομοιόμορφο και κοινό σε όλα τα αρβανιτοχώρια της Ελλάδος, αλλά πολύ διαφορετικό από τόπο σε τόπο. Και τούτο, γιατί άλλα στοιχεία έτυχε να παρθούν από την ελληνική γλώσσα και αλλιώς να παραμορφωθούν στον ένα τόπο και άλλα στον άλλο. Έτσι, οι αλβανόγλωσσοι της Αττικήςμε δυσκολία μπορούσαν να συνεννοηθούν με τους αλβανόγλωσσους της Πελοποννήσου ή της Βοιωτίας, το ίδιο δε συνέβαινε και ανάμεσα στους αλβανόγλωσσους των άλλων περιοχών». Ο ίδιος ο Μπίρης, ωστόσο, δεν είχε παρά αμυδρή γνώση της αρβανίτικης γλώσσας καιοι διαπιστώσεις του αυτές δεν είναι απόλυτα έγκυρες. Είναι γεγονός ότι οι ίδιοι οι αρβανιτόφωνοι έτειναν ή τείνουν να μεγιστοποιούν τις διαλεκτικές διαφορές μεταξύ των διαφόρων περιοχών στις οποίες ομιλείτο ή ομιλείται η αρβανίτικη γλώσσα. Στην πραγματικότητα, στις περισσότερες περιπτώσεις, η συνεννόηση μεταξύ αρβανιτόφωνων ομιλητών από διαφορετικές κοινότητες, ακόμη και γεωγραφικά απομακρυσμένες μεταξύ τους, δεν ήταν ιδιαίτερα δύσκολη.
Στην έκδοση του 2008 του λεξικού του, οΓεώργιος Μπαμπινιώτης αναφέρει γιατα αρβανίτικα: «Πρόκειται για µια αλβανικής προέλευσης διάλεκτο, η οποία βαθµηδόν - µιακαιοι Αρβανίτες ήταν πάντοτε δίγλωσσοι, ανδεν ήταν µονόγλωσσοι (οµιλητές της Ελληνικής)- υποχώρησε µπροστά στο
γόητρο καιστην επικοινωνιακή δύναµη της επίσηµης γλώσσας (της Ελληνικής). Σήµερα είναι πολύ λίγοι οιοµιλητές των Αρβανίτικων, µερικά µεγάλης ηλικίας άτοµα, τελευταία αποµεινάρια µιας διαλέκτου που µιλήθηκε πολύ περιορισµένα, σκόρπια και άτακτα επί πέντε και πλέον αιώνες, έχοντας διασωθεί για µακρό διάστηµα χρόνου µέσα από την προφορική παράδοση».[6]
Συστηματική κατάταξη των διαλέκτων της αρβανίτικης γλώσσας έκανε ο Γερμανός γλωσσολόγος Καθηγ. Χανς-Γιούργκεν Ζάσσε του Ινστιτούτου Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου της Κολωνίας (Institut für Linguistik - Universität zu Köln) στημονογραφίαArvanitika. Die albanischen Sprachreste in Griechenland.
Όσο αφορά στην δυνατότητα κατανόησης των Αρβανιτών με τους Αλβανούς της Αλβανίας, οι εκτιμήσεις διαφέρουν. Σύμφωνα μετον Πίτερ Τράντζιλ η συνεννόηση είναι εύκολη, ενώ σύμφωνα μετο Ethnologue η συνεννόηση με ομιλητές της τόσκικης διαλέκτου είναι εν μέρει δυνατή, ενώ με ομιλητές της γκέκικης διαλέκτουη συνεννόηση είναι πολύ δύσκολη. Η εκτίμηση αυτή φαίνεται να είναι καιη ορθότερη. Σύμφωνα μετο Ethnologue πάλι, τα αρβανίτικα ομιλούνται από 150.000 ομιλητές (εκτίμηση του 2005).
Σήμερα τα αρβανίτικα συγκαταλέγονται στις απειλούμενες από εξαφάνιση γλώσσες της Ευρώπης. Η συρρίκνωσή τους επιταχύνθηκε μετά τη δεκαετία του 1970, από κοινωνικοοικονομικούς και ιδεολογικούς παράγοντες. Την συρρίκνωση της αρβανίτικης γλώσσας ευνόησε έμμεσα η πολιτική του ελληνικού κράτους, η οποία ευνοούσε τη μονογλωσσία. Παράλληλα όμως υπήρξε και υπάρχει σημαντική απροθυμία των ίδιων των αρβανιτόφωνων να μεταδώσουν τη μητρική τους γλώσσα στους απογόνους τους. Είναι χαρακτηριστικό, επίσης, ότι σε αρκετές επίσημες ιστοσελίδες δήμων όπου σημαντικό ποσοστό των κατοίκων είναι ομιλητές ή παθητικοί γνώστες της γλώσσας, απουσιάζει οποιαδήποτε αναφορά στα αρβανίτικα και στους Αρβανίτες, ενώ συχνά γίνεται ιδιαίτερη προβολή τουαρχαιοελληνικού παρελθόντος της περιοχής.
Σήμερα, σε σύγκριση με τις υπόλοιπες αρβανιτόφωνες περιοχές της Ελλάδας, τα αρβανίτικα επιβιώνουν περισσότερο ως ζωντανή γλώσσα σε χωριά της Βοιωτίας, με σημαντικότερα ίσως κέντρα αρβανιτοφωνίας το Κυριάκι και δευτερευόντως το Στείρι, την Αγία Άννα, τον Ελικώνα (Ζερίκι) καιτο Μαυρομμάτι στη νήσο Αγκίστρι, σε χωριά της ανατολικής Κορινθίας (Σοφικό, Αγγελόκαστρο, Κόρφος, Άγιος Ιωάννης, Αθήκια, Γαλατάκι κ.α.), στις Λίμνες καιτο Αραχναίο (Χέλι) της Αργολίδας, στη χερσόνησο τωνΜεθάνων (σε μικρότερο μάλλον βαθμό), καθώς καισε χωριά της περιοχής τουΚαφηρέαςστην Εύβοια. Στην Άνδρο, περισσότερο από όλους τους αρβανιτόφωνους οικισμούς του νησιού, η αρβανίτικη γλώσσα επιβίωσε ως γλώσσα καθημερινής επικοινωνίας μέχρι καιτη δεκαετία του 1970 στο χωριό Καλιβάρι της κοινότητας Μακροταντάλου. Σε μικρότερο βαθμό, τα αρβανίτικα ομιλούνταν σποραδικά μέχρι τη δεκαετία του 1980 στα χωριά Πάνω Γαύριο, Ψωριάρεζα, Σιδόντας, Άρνη, Βουρκωτή κ.α.
Στην Αττική, ο σημαντικότερος ίσως πυρήνας αρβανιτοφωνίας σήμερα, από την άποψη του μέσου όρου ηλικίας των ομιλητών ή όσων έχουν παθητική γνώση της γλώσσας, εντοπίζεται ενδεχομένως στηΦυλή (Χασιά) και δευτερευόντως σε άλλες πόλεις και οικισμούς της δυτικής κυρίως Αττικής, όπως ηΜάνδρα, ταΒίλιακαιοΑσπρόπυργος. Εντούτοις, οι παθητικοί γνώστες της αρβανίτικης γλώσσας είναι πολυάριθμοι σε ολόκληρο σχεδόν τον νομό Αττικής, ακόμα καισε περιοχές που είναι πλέον τμήμα του πολεοδομικού συγκροτήματος της Αθήνας, όπως ταΆνω Λιόσια, οιΑχαρνές (Μενίδι), ηΒάρη, ίσως μάλιστα καιηΜεταμόρφωση (Κουκουβάουνες). Τα Άνω Λιόσια πήραν το όνομά τους από τον πρώτο Αρβανίτη που ήρθε και ονομαζόταν Λιόσια Πέτρου.
Noctes Pelasgicae, συλλογή τραγουδιών, εκφράσεων και λεξιλογικού υλικού των αρβανίτικων που ομιλούνταν στην Ύδρα κ.α., από τον αξιωματικό του ελληνικού στόλου, Κάρολο Ράινχολντ.
Τα αρβανίτικα σπάνια γράφονται. Αναφέρεται ότι,[7] έχουν γραφτεί τόσο μετοελληνικό αλφάβητο (μετην προσθήκη των γραμμάτων b, d, e, ϳ, ȣ και διακριτικών) όσο καιμετολατινικό αλφάβητο. Ορθόδοξοι Τόσκηδες Αλβανοί επίσης συνήθιζαν να γράφουν μεμια παρόμοια μορφή του ελληνικού αλφάβητου.
Λατινικό αλφάβητο Áti ýnë që jé ndë qiéjet, ushënjtëróft' émëri ýt. árthtë mbëretëría jóte; ubëftë dashurími ýt si ndë qiél, edhé mbë dhét búkënë tónë të përdítëshimen' ép-na néve só edhé fálj-na fájetë tóna sikúndrë edhé néve ua fáljmë fajtórëvet tánë edhé mos na shtiér ndë ngásie, pó shpëtó-na nga i ljígu; sepsé jótia është mbëretëría e fuqía e ljavdía ndë jétët të jétëvet.
Ducelier, Alain: Traveaux et memoires. Τμ. 3. L’ Albanon et les Albanais au 16 siècle. σ. 354-368. Παρίσι (Κέντρο Ερευνών Βυζαντινής Ιστορίας και Πολιτισμού). 1968.
Haebler, Claus: Grammatik der albanischen Mundart von Salamis. Albanische Forschungen. Τμ. 3. Βισμπάντεν (Harrassowitz). 1965.
Hamp, Eric P.: «On the Arvanitika Dialects of Attica and the Megarid». Balkansko Eznikoznanie III. 2. 1961. σ. 101-106.
Jochalas, Titos P.: Über die Einwanderung der Albaner in Griechenland. Eine zusammenfassende Betrachtung. Μόναχο (Dr. Rudolf Trofenik). 1971.
Κέντρο Ερευνών Μειονοτικών Ομάδων: Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα (Αρβανίτικα, Βλάχικα, Γλώσσες της μειονότητας της Δ. Θράκης, σλαβικές διάλεκτοι της Μακεδονίας). Αθήνα (Αλεξάνδρεια). 2001.
Μπίρης, Κώστας: Αρβανίτες. Οι Δωριείς του Νεότερου Ελληνισμού. Αθήνα. 1981.
Sasse, Hans-Jürgen: Arvanitika. Die albanischen Sprachreste in Griechenland. Βισμπάντεν. 1991.
Tsitsipis, Lukas D.: Language change and language death in albanian speech communities in Greece. A sociolinguistic study. University of Wisconsin-Madison (Διατριβή). 1981.
Τζαβάρας, Ξενοφών: "Γλωσσική επαφή και εκπαιδευτική διαδικασία (σύγκριση αρβανίτικης-αλβανικής γλώσσας)", Ήριννα 2 (Σύνδεσμος Φιλολόγων Δωδεκανήσου) 2008. σ. 67-74.
