ΤοIlyushin Il-2 "Strurmovik" (Ρωσικά: Ил-2 Штурмовик) ήταν σοβιετικό μονοκινητήριο αεροσκάφος εγγύς υποστήριξης που χρησιμοποιήθηκε στονΔεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Κατασκευάστηκε μαζικά από τηνΕΣΣΔ, μετη συνολική παραγωγή αυτού καιτου διαδόχου Ilyushin Il-10να ανέρχεται σε 36163 αεροσκάφη[2], αριθμός πουτο κατατάσσει ως το πολυπληθέστερο πολεμικό αεροσκάφος της ιστορίας. Αποτέλεσε ακρογωνιαίο λίθο της σοβιετικής πολεμικής προσπάθειας, όντας το κύριο αεροσκάφος κρούσης στη μεγαλύτερη όσον αφορά τη γεωγραφική έκταση καιτον αριθμό των εμπλεκομένων δυνάμεων χερσαία σύρραξη στην ιστορία. Οιπιλότοιτουτο αποκαλούσαν χαϊδευτικά "Ilyusha", οι στρατιώτες τουΚόκκινου Στρατού "Ιπτάμενο Τανκ" καιοι στρατιώτες τωνδυνάμεων του Άξονα "μαύρο θάνατο". Μεταπολεμικά χρησιμοποιήθηκε και από τις αεροπορίες άλλων χωρών τουΑνατολικού Μπλοκκαι πήρε τη νατοϊκή ονομασία αναφοράς Bark.[3]
Η ιδέα της δημιουργίας ενός θωρακισμένου αεροσκάφους εγγύς υποστήριξης δοκιμάστηκε για πρώτη φορά στηνΕΣΣΔ από τονΝτμίτρι Πάβλοβιτς Γκριγκορόβιτςπου σχεδίασε τα θωρακισμένα διπλάνα TSh-1 και TSh-2 στις αρχές της δεκαετίας του 1930. Οι κινητήρες της εποχής δεν ήταν αρκετά ισχυροί γιανα δώσουν στα βαριά αυτά αεροσκάφη ικανοποιητικές επιδόσεις. Το Il-2 ήταν σχεδίαση τουΣεργκέι Ιλιούσινκαι της ομάδας τουστοΚεντρικό Σχεδιαστικό Γραφείοτο 1938. Το αρχικό πρωτότυπο, που είχε την ονομασία TsKB-55 (Ρωσικά: ЦКБ-55 Центральное Конструкторское Бюро) ήταν ένα διθέσιο αεροσκάφος με θωράκιση που ζύγιζε 700 kg και προστάτευε όλα τα κρίσιμα σημεία, δηλαδή το πλήρωμα, τον κινητήτα, το σύστημα ψύξης καιτη δεξαμενή καυσίμου. Το ολικό βάρος ενός φορτωμένου Il-2 ξεπερνούσε τα 4,700 kg,[4]μετο 15% του συνόλου να είναι της θωράκισης. Χαρακτηριστικό του Il-2 που δεν συναντάται σε άλλες σχεδιάσεις του πολέμου, είναι ότι η θωράκιση δεν ήταν προσαρμοσμένη στην άτρακτο αλλά ήταν το κύριο δομικό συστατικό της, με αποτέλεσμα να μειωθεί σημαντικά το βάρος. Το πρωτότυπο TsKB-55 πραγματοποίησε την παρθενική του πτήση στις 2 Οκτωβρίου 1939.[4]
Το αεροσκάφος ήταν υπέρβαρο καιο κινητήρας Mikulin AM-35των 1,370 hp, που είχε σχεδιαστεί γιανα αποδίδει τα μέγιστα σε μεγάλο ύψος, δεν παρείχε επαρκή ισχύ. Προκειμένου να διορθωθεί η κατάσταση δημιουργήθηκε μια ελαφρύτερη έκδοση, το TsKB-57, που ήταν μονοθέσια -χωρίς οπίσθιο πολυβολητή- και είχε τον ισχυρότερο κινητήρα Mikulin AM-38 των 1,680 hp.[5]ΟΑΜ-38 ήταν εξέλιξη του προαναφερθέντος ΑΜ-35 και είχε βελτιστοποιηθεί γιανα αποδίδει καλύτερα σε χαμηλά υψη.[5]Το TsKB-57 πέταξε για πρώτη φορά στις 12 Οκτωβρίου 1940.[4]Το αεροσκάφος πέρασε με επιτυχία της δοκιμές της αεροπορίας τον Μάρτιο του 1941 και εντάχθηκε σε παραγωγή μετην ονομασία Il-2 τον Απρίλιο.[6]Τα πρώτα αεροσκάφη παραδόθηκαν σε επιχειρησιακές μονάδες τον Μάιο του 1941, λίγο πριν από την έναρξη τουΜεγάλου Πατριωτικού Πολέμου.[7]
Το Il-2 παρήχθη σε τεράστιους αριθμούς κατά τη διάρκεια του πολέμου και αποτέλεσε τον κορμό της δύναμης κρούσης της Ερυθρής Αεροπορίας. Ενώ, όπως προαναφέρθηκε,ήταν το πρώτο σε αριθμούς παραχθέντων μονάδων στην ιστορία της αεροναυτικής, όταν η Γερμανία εισέβαλε στηνΕΣΣΔ στις 22 Ιουνίου 1941 μόλις 249 ήταν διαθέσιμα.[7]
Η παραγωγή στις αρχές του πολέμου γίνονταν με αργούς ρυθμούς, διότι τα εργοστάσια, που βρίσκονταν στην ευρύτερη περιοχή της Μόσχας έπρεπε να μεταφερθούν στα μετόπισθεν, ανατολικά τωνΟυραλίων, γιανα προστατευθούν από τη γερμανική απειλή. Χάρη στις τιτάνιες προσπάθειες της σχεδιαστικής ομάδας καιτων εργατών, το αεροσκάφος μπήκε ξανά σε παραγωγή δύο μόλις μήνες μετά τη μεταφορά του εργοστασίου στη νέα του τοποθεσία. Ο ρυθμός παραγωγής δεν ήταν όμως αυτός πουθα ήθελε οΙ. Β. Στάλιν:
Απογοητεύσατε τη χώρα μας καιτον Κόκκινο Στρατό μας. Έχετε το θράσος ναμην παράγετε τα Il-2 μέχρι τώρα. Ο Κόκκινος Στρατός μας έχει ανάγκη τα Il-2 όπως τον αέρα που αναπνέει, όπως το ψωμί που τρώει. Ο Shenkman παράγει ένα Il-2 τη μέρα καιο Tretyakov ένα ή δύο MiG-3τη μέρα. Είναι εμπαιγμός της χώρας μας καιτου Κόκκινου Στρατού. Σας ζητώ ναμην δοκιμάζετε την υπομονή της κυβέρνησης και απαιτώ να παράγετε περισσότερα IL. Αυτή είναι η τελευταία μου προειδοποίηση.
Η προειδοποίηση είχε σαν αποτέλεσμα να αυξηθεί άμεσα η παραγωγή του αεροσκάφους καιη αεροπορία σύντομα άρχισε νατο παραλαμβάνει σε μεγάλους αριθμούς.[9][10]
Συνολικά ήταν διαθέσιμα 249 Il-2 στις 22 Ιουνίου 1941. Η πρώτη αποστολή τους ήταν πάνω από τον ποταμό Μπερέζνα, λίγες μόνο ημέρες μετά το ξέσπασμα του πολέμου.[11]Τα αεροσκάφη είχαν παραδοθεί στο 4ο Αεροπορικό Σύνταγμα πολύ λίγο καιρό πριντη γερμανική επίθεση καιοι πιλότοι δεν είχαν ακόμα εκπαιδευθεί στο νέο αεροσκάφος και φυσικά ούτε στην ορθή τακτική χρήσης του. Τα πληρώματα εδάφους επίσης δεν είχαν εκπαιδευτεί ακόμα όσον αφορά τον ανεφοδιασμό καιτη συντήρηση του Il-2. Μέσα στις τρεις πρώτες μέρες του πολέμου το 4ο Αεροπορικό Σύνταγμα είχε χάσει 10 αεροσκάφη από την εχθρική δράση, άλλα 19 από διάφορα αίτια καθώς και 20 πιλότους.[12] Στις 10 Ιουλίου το ίδιο Σύνταγμα είχε δύναμη μόλις 10 αεροσκαφών, από αρχική που ανέρχονταν σε 65.[13]
Σταδιακά τα πληρώματα εξοικειώθηκαν μετο αεροσκάφος και υιοθετήθηκαν νέες βελτιωμένες τεχνικές χρήσης του. Ένα από τα βασικά όπλα του Il-2 ήταν οι ρουκέτες RS-82 και RS-132 (ρωσικά: РС Реактивный Снаряд). Μια μόνο ρουκέτα μπορούσε να καταστρέψει ένα θωρακισμένο όχημα όμως ήταν τόσο μικρής ακριβείας που πολλοί έμπειροι πιλότοι προτιμούσαν να χρησιμοποιούν τα πυροβόλα.[14] Θανάσιμο όπλο των Il-2 ήταν οι αντιαρματικές βομβίδες PTAB (Ρωσικά: ПТАБ ПротивоТанковая Авиационная Бомба). Είχαν το μέγεθος μιας βόμβας των 2,5 kg αλλά ζύγιζαν μόνο 1,5 kg. Μεταφέρονταν μέχρι και 192 σε τέσσερα εξωτερικά κάνιστρα ή μέχρι 220 εσωτερικά. Μπορούσαν να διατρήσουν με ευκολία τη σχετικά λεπτή θωράκιση του πάνω μέρους των εχθρικών αρμάτων. Χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά στηΜάχη του Κούρσκμε καταστροφικά για τους Γερμανούς αποτελέσματα. Η μάχη αυτή ήταν το σημείο καμπής στοΑνατολικό Μέτωπο, μετην πρωτοβουλία σε στρατηγικό επίπεδο να περνά αμετάκλητα στα χέρια των Σοβιετικών. Από τη μάχη αυτή και μετά τα πολυάριθμα Il-2 εξοπλισμένα με κατάλληλα αντιαρματικά όπλα μπορούσαν να εξουδετερώσουν τις συγκεντρώσεις θωρακισμένων των Γερμανών.
Χάρη στη βαριά θωράκιση τουτο αεροσκάφος μπορούσε να συνεχίσει να πετά ακόμα καιαν είχε πληγεί από τα εχθρικά πυρά. Ήταν δύσκολος στόχος γιατα αντιαεροπορικά καιτα εχθρικά μαχητικά. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση ενός Il-2 που κατάφερε να επιστρέψει στη βάση του παρόλο που είχε δεχτεί περισσότερα από 600 απευθείας πλήγματα καιμε όλα τα πηδάλια διαλυμένα. Πολλοί Γερμανοί πιλότοι επέλεγαν να επιτεθούν στα Il-2 από ψηλά, εκτελώντας βύθιση, στοχεύοντας στο πιλοτήριο και τις ρίζες των πτερύγων των αργών Il-2.[15] Άλλοι του επιτίθονταν ερχόμενοι από χαμηλά, χωρίς να κινδυνεύουν από τον οπίσθιο πολυβολητή του Ilyushin, προσπαθώντας να πλήξουν το ψυγείο του λαδιού. Αυτή η τακτική ήταν μάλλον δύσκολη γιατί τα βομβαρδιστικά επιχειρούσαν από πολύ μικρό ύψος.
Μεγάλη απειλή γιατα Il-2 ήταν τα εχθρικά αντιαεροπορικά, ειδικά τα πυροβόλα των 20 mm και 37 mm σύμφωνα με πολλούς Σοβιετικούς πιλότους. Το περίφημο γερμανικό αντιαεροπορικό των 88 mm είχε σχετικά μικρό ρυθμό πυρός καιδεν ήταν τόσο μεγάλη απειλή. Τα βαρέα αντιαεροπορικά πυροβόλα απλώς δεν είχαν επαρκείς χρόνους αντίδρασης και ταχύτητα πυρός γιανα αντιμετωπίσουν τα χαμηλά ιπτάμενα Il-2 στο σύντομο χρονικό διάστημα που είχαν την ευκαιρία.[16] Πενιχρά αποτελέσματα είχαν καιοι προσπάθειες των Φινλανδών με πυροβόλα των 76 mm.[16]Τα μονά πυροβόλα των 20 mm επίσης είχαν μέτρια αποτελέσματα ενάντια στα Il-2: συχνά χρειάζονταν πάνω από μια βολή γιανα καταρριφθεί ένα Ilyushin και -εξαιρουμένης της περίπτωσης πουτο βομβαρδιστικό επιτίθονταν στο ίδιο το αντιαεροπορικό όπλο- ήταν πολύ δύσκολο να δοθεί η ευκαιρία για δεύτερο πλήγμα. Από την άλλη, μια μόνο εύστοχη βολή από πυροβόλο των 37 mm ήταν αρκετή γιανα καταρρίψει ένα Il-2.
Η θωράκιση, πάχους 5–12 mm, προστάτευε τον κινητήρα καιτο πιλοτήριο και μπορούσε να εκτρέψει όλα τα πυρά από όπλα μικρού διαμετρήματος και πολύ συχνά να ανακλάσει βλήματα βαρύτερων όπλων. Όμως οι οπίσθιοι πολυβολητές δεν ήταν προστατευμένοι όπως οι πιλότοι με αποτέλεσμα να πληρώσουν ασύγκριτα βαρύτερο φόρο αίματος.
Τα Il-2, που φυσικά δεν είχαν σχεδιαστεί σαν μαχητικά και σαφέστατα υστερούσαν σε σχέση μετα γερμανικά Messerschmitt Bf 109καιFocke-Wulf Fw 190, χρησιμοποιήθηκαν περιστασιακά σε αυτό τον ρόλο στα 1941-42 εξ αιτίας της έλλειψης μαχητικών που μάστιζε την Κόκκινη Αεροπορία. Το Il-2 ήταν αρκετά αποτελεσματικό ενάντια σταπιο αργά και βαριά αεροσκάφη της Luftwaffe, όπως τοHenschel Hs 126καιτοJunkers Ju 87Stuka. Ο αμυντικός οπλισμός τέτοιων αεροσκαφών, που αποτελούνταν από πολυβόλα των 7.92 mm, ήταν ανεπαρκής γιανατα προστατέψει. Τα Il-2 ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματικά ενάντια στα εχθρικά μεταγωγικά, όπως τοJunkers Ju 52, αλλά και ενάντια σε βομβαρδιστικά σαντοHeinkel He 111, που χρησιμοποιήθηκαν γιανα μεταφέρουν προμήθειες στη γερμανική στρατιά στο Στάλινγκραντ.[17]
Τα ίδια τα Il-2 υπέστησαν βαρύτατες απώλειες από τη δράση της εχθρικής αεροπορίας, τις μεγαλύτερες από οποιονδήποτε άλλο σοβιετικό τύπο κατά τη διάρκεια του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου. Συνολικά ανήλθαν σε 10762 αεροσκάφη (533 το 1941, 1676 το 1942, 3515 το 1943, 3347 το 1944 και 1691 το 1945).[18]Οι απώλειες μπορούν ως ένα βαθμό να δικαιολογηθούν από τον συνολικό αριθμό καιτην έκταση της χρήσης των Il-2, που αποτελούσαν τον κορμό της δύναμης κρούσης της Κόκκινης Αεροπορίας. Η κύρια αμυντική τακτική των Ilyushin ήταν να πετούν σε πολύ χαμηλό ύψος καιμε μικρή ταχύτητα αποσκοπώντας να αναγκάσουν τα εχθρικά μαχητικά να αστοχήσουν καινατα πλησιάσουν σε απόσταση βολής των οπίσθιων πολυβολητών τους.[19]
Διάγραμμα τριών όψεων του Il-2M3. Η πτέρυγα με "σχήμα βέλους" βελτίωσε σημαντικά τις επιδόσεις καιτα πτητικά χαρακτηριστικά του αεροσκάφους σε σχέση με τις προγενέστερες εκδόσεις
Το αρχικό διθέσιο πρωτότυπο προωθούνταν από τον κινητήρα ΑΜ-35 που δεν παρείχε επαρκή ισχύ. Σύντομα ακολούθησε η μονοθέσια έκδοση, η πρώτη που μπήκε σε μαζική παραγωγή, μετονΑΜ-38. Αυτή χρησιμοποιήθηκε εκτεταμένα στο πρώτο μισό της σύρραξης. Το Il-2 αποδείχθηκε ένα εξαιρετικό αεροσκάφος εγγύς υποστήριξης, αλλά και ιδιαίτερα ευάλωτο στη δράση της εχθρικής αεροπορίας. Προκειμένου να αυξηθούν οι πιθανότητες επιβίωσης του, δημιουργήθηκε στις αρχές του 1942 μια νέα διθέσια έκδοση, το Il-2M, που είχε οπίσθιο πολυβολητή. Μπήκε σε υπηρεσία τον Σεπτέμβριο του 1942. Ακολούθησαν και άλλες εκδόσεις με αναβαθμισμένο οπλισμό. Το 1943 εμφανίστηκε το Il-2m3, η κύρια έκδοση στο δεύτερο μισό του πολέμου. Είχε επανασχεδιασμένες πτέρυγες, με "σχήμα βέλους", που ήταν οπισθοκλινείς με κλίση 15oκαι σχεδόν ευθύ χείλος εκφυγής. Χάρη στις νέες πτέρυγες μετατοπίστηκε το αεροδυναμικό κέντρο προς τα πίσω και βελτιώθηκε σημαντικά ο χειρισμός καιοι επιδόσεις.
TsKB-55
Διθέσιο πρωτότυπο, με κινητήρα AM-35. Πραγματοποίησε την πρώτη του πτήση στις 2 Οκτωβρίου 1939. Η αεροπορία του έδωσε την ονομασία BSh-2.
TsKB-57
Μονοθέσιο πρωτότυπο μετον κινητήρα AM-38. Πέταξε για πρώτη φορά στις 12 Οκτωβρίου 1940.
Il-2 (TsKB-57P)
Πρώτη έκδοση παραγωγής. Αρχικά ονομάζονταν TsKB-57P αλλά μετονομάστηκε σε Il-2 τον Απρίλιο του 1941. Ήταν μονοθέσιο εξοπλισμένο μετονΑΜ-38. Πραγματοποίησε την παρθενική του πτήση στις 29 Δεκεμβρίου 1940. Μικρός αριθμός αεροσκαφών παραδόθηκε στις μονάδες πρώτης γραμμής το διάστημα Μαΐου - Ιουνίου 1941, λίγο πριν από την έναρξη του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου. Ο οπλισμός αποτελούνταν από πυροβόλα ShVAKτων 20 mm ή VYa-23 23 mm, ανάλογα μετο εργοστάσιο πουτα κατασκεύαζε.
Il-2 (διθέσιο)
Η πρώτη διθέσια έκδοση του αεροσκάφους. Είχε τον κινητήρα ΑΜ-38. Χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά σε επιχειρήσεις στις 30 Οκτωβρίου 1942 κοντά στοΣτάλινγκραντ. Το μέγιστο φορτίο βομβών που μπορούσε να μεταφέρει μειώθηκε από 600 kg σε 400 kg. Σύντομα αντικαταστάθηκε από τη βελτιωμένη έκδοση παραγωγής του 1943.
Il-2 (έκδοση παραγωγής του 1943)
Στη Δύση είναι γνωστό σαν Il-2M. Είναι η στάνταρ διθέσια έκδοση του αεροσκάφους, που αντικατέστησε τα μονοθέσια Il-2 στο δεύτερο μισό της σύρραξης. Προωθούνταν από τον αναβαθμισμένο AM-38F. Από το 1943 τα Il-2 παράγονταν μόνο μετα πυροβόλα των 23 mm.
Il-2 με πυροβόλα NS-37
Στη Δύση αναφέρεται ως Il-2 Type 3M. Ήταν οπλισμένα με πυροβόλα Nudelman-Suranov NS-37σε ατρακτίδια κάτω από την πτέρυγα, αντί γιατα πυροβόλα των 20/23 mm που είχαν τα προγενέστερα. Ήταν προσπάθεια δημιουργίας ενός πραγματικού αντιαρματικού αεροσκάφους και χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στημάχη του Κούρσκ. Η πρακτική αξία τουστη μάχη ήταν σχετικά περιορισμένη με αποτέλεσμα να κατασκευαστούν "μόνο" 3500 μονάδες. Το φορτίο βομβών που μπορούσε να μεταφέρει ήταν μόλις 200 kg.
Il-2 (έκδοση παραγωγής 1944)
Είναι γνωστό στη Δύση ως Il-2M3 ή Il-2 Type 3. Είχε επανασχεδιασμένη πτέρυγα χάρη στην οποία βελτιώθηκαν οι επιδόσεις καιτα πτητικά χαρακτηριστικά. Το Il-2M3 ηταν η κύρια έκδοση παραγωγής στο δεύτερο μισό της σύρραξης.
Il-2U
Εκπαιδευτικό, γνωστό καισαν UIl-2.
Il-2I
Απόπειρα δημιουργίας ενός θωρακισμένου μαχητικού, πουδεν ευοδώθηκε εξ αιτίας της πολύ μικρής του ταχύτητας.
Il-2 μετον κινητήρα M-82
Εναλλακτικό σχέδιο μετον κινητήρα Μ-82. Προέκυψε όταν τα εργοστάσια που κατασκεύαζαν τους κινητήρες ΑΜ-35/ΑΜ-38 μεταφέρονταν στα μετόπισθεν, όμως στις δοκιμές κατέστη σαφές ότι οι επιδόσεις καιο χειρισμός του αεροσκάφους σε χαμηλά ύψη ήταν απαράδεκτος.
↑ 16,016,1Biaudet, Bob. Ohiampujat: Ilmatorjuntamiesten kokemuksia jatkosodan ratkaisutaisteluista (Anti-aircraft Men's Experiences in The Continuation War). Helsinki: WSOY, 2002. ISBN 978-951-0-26704-2.
Bergström, Christer. Bagration to Berlin: The final Air Battle in the East 1944–45. Hersham UK, Classic Publications, 2008. ISBN 978-1-903223-91-8.
Bergström, Christer. Barbarossa: The Air Battle: July–December 1941. London: Chevron/Ian Allen, 2007. ISBN 978-1-85780-270-2.
Crosby, Francis. The Complete Guide to Fighters and Bombers of WWII. London: Anness Publishing Ltd: Hermes House, 2006. ISBN 978-1-42239-156-3.
Donald, Donald and Jon Lake, eds. Encyclopedia of World Military Aircraft. London: AIRtime Publishing, 1996. ISBN 1-880588-24-2.
Glantz, David M. and Jonathan M. House. The Battle of Kursk. London: Ian Allan Publishing Ltd, Surrey, UK, 1999. ISBN 978-0-70060-978-9.
Glantz, David M. and Harold S. Orenstein. The Battle for Kursk 1943: The Soviet General Staff Study. London: Frank Cass, 1999. ISBN 0-7146-4493-5.
Gordon, Yefim, Dmitry Komissarov and Sergei Komissarov. OKB Ilyushin: A History of the Design Bureau and its Aircraft. Hinckley, Leicestershire, UK: Midland Publishing, 2004. ISBN 1-85780-187-3.
Gordon, Yefim and Sergey Kommissarov. Ilyushin IL-2 and IL-10 Shturmovik. Wiltshire: Crowood Press, 2004. ISBN 1-86126-625-1.
Gordon, Yefim. Soviet Airpower in World War II. Hinckley UK: Midland / Ian Allen Publishing, 2008. ISBN 978-1-85780-304-4.
Green, William and Gordon Swanborough. "The Annals of Ilyusha: Ilyushin's Proliferous Shturmovik". Air Enthusiast, Issue Twelve, April–July 1980, pp. 1–10, 71—77. Bromley, Kent, UK: Pilot Press. ISSN 0143-5450.
Hardesty, Von. Red Phoenix: The Rise of Soviet Air Power, 1941–1945. Washington, D.C.: Smithsonian Books, 1982. ISBN 1-56098-071-0.
Jentz, T. L. Panzer Truppen, The Complete Guide to the Creation and Combat Deployment of Germany’s Tank Force: 1943-1945. Atglen, Pennsylvania: Schiffer Military History, 1996. ISBN 978-0-88740-915-8.
Krivosheev, G.F. Soviet Casualties and Combat Losses in the Twentieth Century. London: Greenhill Books, 1997. ISBN 978-1-85367-280-4.
Liss, Witold. Ilyushin Il-2 (Aircraft in Profile number 88). Leatherhead, Surrey, UK: Profile Publications Ltd., 1968. No ISBN. Reprinted in 1971 and 1982.
Michulec, Robert. Ił-2 Ił-10. Monografie Lotnicze #22 (in Polish). Gdańsk: AJ-Press, 1999. ISBN 83-86208-33-3.
Ovčáčík, Michal and Karel Susa. Ilyushin Il-2 Shturmovik: Il-2 Type 3, Il-2 Type 3M,Il-2KR, UIl-2. Prague, Czech Republic: 4+ Publications, 2006. ISBN 80-87045-00-9.
Шавров, В.Б. История конструкций самолетов в СССР 1938-1950 гг. (3 изд.). (in Russisn) Moscow: Машиностроение, 1994. ISBN 5-217-00477-0. (Shavrov, V.B. Istoriia konstruktskii samoletov v SSSR, 1938-1950 gg. (3rd ed.). translation: History of Aircraft design in USSR: 1938-1950. Moscow: Mashinostroenie Publishing House, 1994. ISBN 5-217-00477-0.)
Rastrenin, Oleg. IL-2 Sturmovik Guards Units of World War 2 (Osprey Combat Aircraft, no 71). Oxford, UK: Osprey Publishing, 2008. ISBN 978-1-84603-296-7.
Sakaida, Henry. Heroines of the Soviet Union: 1941–45. Oxford, UK: Osprey Publishing, 2003. ISBN 978-1-84176-598-3.
Shores, Christopher. Ground Attack Aircraft of World War II. London: Macdonald and Jane's, 1977. ISBN 0-356-08338-1.
Stapfer, Hans-Heiri. Il-2 Stormovik in Action (Aircraft number 155). Carrollton, TX: Squadron/Signal Publications, Inc., 1995. ISBN 0-89747-341-8.
.svg){kind=small}
