Greka alfabeto

Arkaika greka alfabeto. Nacia Arkeologia Muzeo de Ateno.

Vojsigno kun urbonomoj en la greka.

Paĝo el la Codex Argenteus Arĝenta Libro, 6a-jarcenta biblia manuskripto en gota litertiparo.

La greka alfabeto estas la alfabeto, per kiu la greka lingvo estas skribata ekde la 9-a jarcento al 8-a jarcento a. K. Ĝi estiĝis el la konsonanta fenica alfabeto, kaj tiele la grekoj adoptis la unuan kompletan alfabeton de la historio, komprenante ĝin kiel la skribmaniero kiu esprimas la unuopajn sonojn de la lingvo, tio estas, ke praktike al ĉiu vokalo kaj al ĉiu konsonanto respondas aparta simbolo. Ĝi estas la bazo de la etruska (el kiu estiĝis la latina) kaj cirila alfabetoj. Ĝi estas la alfabeto de la nuna moderna greka lingvo. Sonvaloroj kaj konvenciaj transskriboj por kelkaj el la literoj diferencas inter la uzadoj de la antikva greka kaj de la moderna greka, ĉar la prononco de greka estis ŝanĝinta signife grande inter la 5a jarcento a.K. kaj nuntempe. La moderna kaj la antikva grekaj uzas diversajn diakritajn signojn. Plurtona ortografio, kiu estas uzata por antikva greka kaj foje por moderna greka, havas multajn diakritajn signojn: ekzemple, akcentajn markilojn por tonakcento, la spirajn markilojn por la esto kaj foresto de la sono /h/, kaj la subskribitan joton por la historia sono /i/. En norma moderna greka literumado, la ortografio estis simpligita al unutona sistemo, kiu uzas nur du diakritajn signojn: nome la dekstran kornon kaj la tremaon.

La grekaj literoj estas gravaj ankaŭ en modernaj sciencoj: precipe, logiko, matematiko, fiziko, astronomio kaj informadiko, en kiuj ili estas uzataj, ekzemple, kiel variabloj kaj konstantoj kaj por indiki operaciojn (ekzemple, adicion).

La literoj

La klasika greka alfabeto entenas 24 literojn, ordigitaj el la alfa al la omego. Kiel ĉe la latina kaj ĉe la cirila, la greka alfabeto origine havis nur ununuran formon de ĉiu litero; ĝi disvolvigis la usklan distingon inter majuskloj kaj minuskloj paralele kun la latina dum la moderna epoko. La grekaj literoj ĉiuj ankaŭ havas ciferan signifon. Antaŭ la klasika periodo estis uzataj sep pluaj literoj, kiuj – parte – daŭre estis uzataj kiel ciferoj. En la suba tabelo steleto montras la arĥaikajn literojn. En la kolumno nomo de la tabelo troviĝas tri kampoj: la malnovgreka nomo, la proksimuma Esperanta prononco kaj la plene esperantigita nomo laŭ PMEG.

La moderna alfabeto

La alfabeto de la moderna greka lingvo

Ligilo	Litero	Nomo			Klasika prononco laŭ IFA	Nuntempa prononco	Numera valoro
Αあるふぁ	Αあるふぁ αあるふぁ	ἄλϕα	ALfa	alfo	[a], [a:]	[a]	1
Βべーた	Βべーた βべーた	βべーたῆτたうαあるふぁ	BEta	beto	[b]	[v]	2
Γがんま	Γがんま γがんま	γάμμα	GAma	gamo	[g]	[ɣ] antaŭ /a/, /ɔ/ kaj /u/; [ʝ] antaŭ /i/ kaj /ɛ/	3
Δでるた	Δでるた δでるた	δέλτα	DELta	delto	[d]	[ð] kiel en la angla this	4
Εいぷしろん	Εいぷしろん εいぷしろん	ἒ ψιλόν	e psilON	epsilono	[e] (mallonga "e" malvasta)	[ɛ]	5
Ζぜーた	Ζぜーた ζぜーた	ζぜーたῆτたうαあるふぁ	ZEta	zeto	[dz]; malfrue [z:]	[z]	7
Ηいーた	Ηいーた ηいーた	ήτα	Eta	eto	[ɛ:] (longa "e" vasta)	[i]	8
Θしーた	Θしーた θしーた	θしーたῆτたうαあるふぁ	TEta	teto	[tʰ]; malfrue /θしーた/ kiel en la angla thin	[θしーた] kiel en la angla thin	9
Ιいおた	Ιいおた ιいおた	ἰῶτたうαあるふぁ	IOta	joto	[i], [i:]	[i]	10
Κかっぱ	Κかっぱ κかっぱ	κάππα	KApa	kapo	[k]	[k]	20
Λらむだ	Λらむだ λらむだ	λάμβδα	LAMB da	lambdo	[l]	[l]	30
Μみゅー	Μみゅー μみゅー	μみゅーῦ	mu	muo	[m]	[m]	40
Νにゅー	Νにゅー νにゅー	νにゅーῦ	nu	nuo	[n]	[n]	50
Ξくしー	Ξくしー ξくしー	ξくしーῖ	ksi	ksio	[ks]	[ks]	60
Οおみくろん	Οおみくろん οおみくろん	ὂ μικρόν	omikrON	omikrono	[o] malvasta kaj mallonga	[ɔ]	70
Πぱい	Πぱい πぱい	πぱいῖ	pi	pio	[p]	[p]	80
Ρろー	Ρろー ρろー	ῥῶ	ro	roto	[r]	[ɾ]	100
Σしぐま	Σしぐま σしぐま/ς	σίγμα/σしぐまῖγがんまμみゅーαあるふぁ	SIGma	sigmo	[s]	[ss]	200
Τたう	Τたう τたう	τたうαあるふぁῦ	taŭ	taŭo	[t]	[t]	300
Υうぷしろん	Υうぷしろん υうぷしろん	ὖ ψιλόν	upsilON	upsilono	[y], [y:] (pli frue [u], [u:])	[i]	400
Φふぁい	Φふぁい ϕ	ϕῖ	fi	fio	[pʰ] ("p" spira; malfrue /ϕ/, simila al "f" sendenta)	[f]	500
Χかい	Χかい χかい	χかいῖ	ĥi	ĥio	[kʰ] ("k" spira; malfrue /x/, "ĥ")	[ç] antaŭ /i/ kaj /ɛ/, [x] antaŭ /a/ kaj /u/	600
Ψぷさい	Ψぷさい ψぷさい	ψぷさいῖ	psi	psio	[ps]	[ps]	700
Ωおめが	Ωおめが ωおめが	ὦ μέγα	O MEga	omego	[ɔ:] (longa "o" vasta)	[ɔ]	800

Literaj aroj	Prononco
αあるふぁιいおた	[ɛ]
αあるふぁυうぷしろん	[af] (antaŭ κかっぱ, πぱい, τたう, χかい, φふぁい, θしーた, σしぐま, ξくしー, ψぷさい), [av] (antaŭ βべーた, γがんま, δでるた, ζぜーた, λらむだ, μみゅー, νにゅー, ρろー kaj vokaloj)
γがんまγがんま, γがんまκかっぱ	[g], [ŋɟ] vortmeze
εいぷしろんιいおた	[i]
εいぷしろんυうぷしろん	[ɛf] (antaŭ κかっぱ, πぱい, τたう, χかい, φふぁい, θしーた, σしぐま, ξくしー, ψぷさい), [ɛv] (antaŭ βべーた, γがんま, δでるた, ζぜーた, λらむだ, μみゅー, νにゅー, ρろー kaj vokaloj)
ηいーたυうぷしろん	[if] (antaŭ κかっぱ, πぱい, τたう, χかい, φふぁい, θしーた, σしぐま, ξくしー, ψぷさい), [iv] (antaŭ βべーた, γがんま, δでるた, ζぜーた, λらむだ, μみゅー, νにゅー, ρろー kaj vokaloj)
γがんまιいおた	[ʝ]
λらむだιいおた	[ʎ] kiel en la itala aglio
μみゅーπぱい	[b], [mb] vortmeze
νにゅーιいおた	[ɲ] kiel en la hispana español
νにゅーτたう	[d], [nd] vortmeze
οおみくろんιいおた	[i]
οおみくろんυうぷしろん	[u]
τたうσしぐま	[ʦ]
τたうζぜーた	[ʣ]

La malaktualaj literoj

Ligilo	Litero	Nomo			Klasika prononco laŭ IFA	Numera valoro
Ϝ	Ϝ ϝ	ϝαύ, δίγαμμα	VAŬ, DIgama	digamo	[w]	6
Ϛ	Ϛ ϛ	στίγμα	STIGma	stigmo	[st]	6
Ͱ	Ͱ ͱ	ἧτたうαあるふぁ	HEta	heto	[h]	–
Ϻ	Ϻ ϻ	ϻάν	san	sano	[s]	–
Ϙ	Ϟ ϟ	ϙόππα	KOpa	kopo	[q]	90
Ͳ	Ϡ ϡ	σάμπι	SAMpi	sampio	[s:] (longa "s" vasta)	900
Ϸ	Ϸ ϸ	–	ŝo	ŝo	[ʃ]	–

Diakritikoj

Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Plurtona greka ortografio.

La Patro nia en unciala manuskripto de la 4-a jarcento nome Codex Sinaiticus, antaŭ la adopto de la minuskla plurtoneco. Notu literumajn erarojn: elthatō ē basilia (ΕΛΘΑΤΩΗΒΑΣΙΛΙΑ) anstataŭ elthetō ē basileia (ΕΛΘΕΤΩ Ηいーた ΒΑΣΙΛΕΙΑ).

La plurtona ortografio estas sistemo de supersignoj kaj aliaj diakritaj signoj, evoluigitaj por la antikva greka lingvo. La greka nomo πολυτονικός (politonikós) laŭvorte signivas "plurtona" aŭ "multtona" (komparu la muzikan koncepton plurtonaleco) kaj en lingva kunteksto signifas "enhavanta plurajn tonajn signojn". La plurtona greka ortografio dum la jaro 1982 estis maluzigita fare de la parlamento de Grekio kaj anstataŭigita per la unutona greka ortografio.

La plurtona ortografio ampleksigas la literojn de la baza greka alfabeto per sep diversaj diakritaj signoj, kiuj montras la prononcon de la vortoj laŭ la antikva greka lingvo. La signoj grupigeblas en tri signoj por la malsamaj tonaltecoj, en tri signoj por spir-sonoj, kaj du signoj por la laŭ la greka lingvohistorio mutiĝinta i-sono.

1. La dekstra korno, latine acutus, greke „ὀξくしーεいぷしろんῖαあるふぁ“ („okseía“, akra akcento) montras "supreniran tonon".
2. La maldekstra korno, latine gravis, greke „βべーたαあるふぁρろーεいぷしろんῖαあるふぁ“ („bareía“, peza akcento) montras la "subeniran tonon".
3. La cirkumflekso aŭ "ĉapelo", greke „περισπωμένη“ („perispōménē“, malrektigita akcento), montras "unue supren- kaj poste subeniran tonon".
4. La spiritus asper (laŭ la latina lingvo), greke „δでるたαあるふぁσしぐまεいぷしろんῖαあるふぁ“ („daseía“, raŭka spiro) montras, ke vorto komenciĝas per la sono "h".
5. La spiritus lenis (same laŭ la latina lingvo), greke „ψιλή“ („psilé“, malpeza spiro) montras, ke vorto ne komenciĝas per la sono "h".
6. La joto sublitera (latine iota subscriptum) uziĝas en kazo de minusklaj literoj, kaj
7. La joto apudlitera (latine iota adscriptum) uziĝas en kazo de majusklaj literoj.

La diversaj signoj preskaŭ ekskluzive uziĝas en kombino kun la vokaloj. La dekstraj kaj maldekstraj kornoj povas akompani ĉiujn vokalojn. La signo "spiritus asper" aldone povas akompani la literon Roto. La cirkumflekso aldoneblas al ĉiuj longaj vokaloj (do ekskluzive de la vokaloj Epsilono kaj Omikrono, kiuj ĉiam mallongas). La joto sublitera limiĝas al Alfo, Eto kaj Omego. Upsilono komence de vorto ĉiam akopaniĝas de "spiritus asper". Aldone la unuopaj diakritaj signoj inter si libere kombineblas, tial ke ekzemple ekzistas majuskla Eto kun spiritus asper, maldekstra korno kaj joto apudlitera: ᾛ.

Historio de diakritiko

Por la sono "h" en la greka alfabeto origine ekzistis la sono Heta. En tiu formo la sono transpreniĝis en la praitalan kaj fine en la latinan alfabeton kaj ekestis la moderna latinlitera karaktro "h". Kiam tiu sono mutiĝis en la ionia greka lingvo, la litero transformiĝis de "Heta" al "Eta" kaj ricevis la funkcion reprezenti la sonon "ɛː". En tiu formo ĝi transpreniĝis en la grekan lingvon de Ateno, kie tamen la sono "h" ankoraŭ ekzistis. Tial parte la maldekstra parto de la Eto uziĝis por la sono. Pli poste el tio evoluis la "spiritus asper". La "spiritus lenis" aldoniĝis kiel grafika ekvivalento por "neniu h". Iujn jarcentojn pli poste aldoniĝis la signoj kornaj kaj cirkumfleksa. La joto sublitera evoluis el la mutiĝinta "joto".

Dum la jarcentoj pli kaj pli malaperis la fonologia karaktero de la greka alfabeto. La diakritaj signoj perdis sian son-difinajn signifojn. La sono "h" mutiĝis ĝenerale. Tamen la signoj en tekstoj de la moderna greka lingvo ankoraŭ tre longe konserviĝis. Kadre de ortografia reformo de la jaro 1982 tamen ĉiuj diakritaj signoj estis forigitaj kaj anstataŭigitaj per unusola akcentindiko tonos (τόνος, tónos). La diversaj skribaj formoj de la unuopaj sonoj (ιいおた, ηいーた, υうぷしろん, εいぷしろんιいおた, οおみくろんιいおた kaj υうぷしろんιいおた por la sono "i", οおみくろん kaj ωおめが por la sono "ɔ" plus αあるふぁιいおた kaj εいぷしろん por la sono "ɛ") tamen konserviĝis.

En intertempa fazo (de la komenco de la 20-a jarcento ĝis la jaro 1982) la maldekstra korno parte anstataŭiĝis per dekstra korno, aparte en manskribitaj tekstoj, en la oficiala ortografio nur ekde la 1960-aj jaroj. La maldekstra korno ne plu menciiĝis en la elementaj lernejoj kaj la tajpiloj por la greka alfabeto ne havis klavon por tiu diakrita signo.

Malgraŭ la enkonduko de la unutona greka ortografio dum la jaro 1982 ekzistas eldonejoj kaj privatuloj, kiuj pro estetikaj aŭ tradiciismaj kialoj plu skribas laŭ la malnova plurtona ortografio (ekzemple la gazeto "Estia"), ofte per la simpligita sistemo sen maldekstra korno.

Tabelo de signoj

Signoj sur griza fono estas praktike neekzistantaj.

Minuskloj

	pura vokalo							vokalo kun ioto sublitera
	Alfo	Epsilono	Eto	Ioto	Omikrono	Upsilono	Omego	Alfo	Eto	Omego	Roto
baza vokalo	αあるふぁ	εいぷしろん	ηいーた	ιいおた	οおみくろん	υうぷしろん	ωおめが	ᾳ	ῃ	ῳ	ρろー
kun dekstra korno	ά	έ	ή	ί	ό	ύ	ώ	ᾴ	ῄ	ῴ
kun maldekstra korno	ὰ	ὲ	ὴ	ὶ	ὸ	ὺ	ὼ	ᾲ	ῂ	ῲ
kun cirkumflekso	ᾶ		ῆ	ῖ		ῦ	ῶ	ᾷ	ῇ	ῷ
spiritus lenis	ἀ	ἐ	ἠ	ἰ	ὀ	ὐ	ὠ	ᾀ	ᾐ	ᾠ	ῤ
spiritus asper	ἁ	ἑ	ἡ	ἱ	ὁ	ὑ	ὡ	ᾁ	ᾑ	ᾡ	ῥ
spiritus lenis kaj dekstra korno	ἄ	ἔ	ἤ	ἴ	ὄ	ὔ	ὤ	ᾄ	ᾔ	ᾤ
spiritus lenis kaj maldekstra korno	ἂ	ἒ	ἢ	ἲ	ὂ	ὒ	ὢ	ᾂ	ᾒ	ᾢ
spiritus lenis kaj cirkumflekso	ἆ		ἦ	ἶ		ὖ	ὦ	ᾆ	ᾖ	ᾦ
spiritus asper kaj dekstra korno	ἅ	ἕ	ἥ	ἵ	ὅ	ὕ	ὥ	ᾅ	ᾕ	ᾥ
spiritus asper kaj maldekstra korno	ἃ	ἓ	ἣ	ἳ	ὃ	ὓ	ὣ	ᾃ	ᾓ	ᾣ
spiritus asper kaj cirkumflekso	ἇ		ἧ	ἷ		ὗ	ὧ	ᾇ	ᾗ	ᾧ

Majuskloj

	pura vokalo							vokalo kun ioto apudskribita
	Alfo	Epsilono	Eto	Ioto	Omikrono	Upsilono	Omego	Alfo	Eto	Omego	Roto
baza vokalo	Αあるふぁ	Εいぷしろん	Ηいーた	Ιいおた	Οおみくろん	Υうぷしろん	Ωおめが	Αあるふぁιいおた	Ηいーたιいおた	Ωおめがιいおた	Ρろー
kun dekstra korno	Ά	Έ	Ή	Ί	Ό	Ύ	Ώ
kun maldekstra korno	Ὰ	Ὲ	Ὴ	Ὶ	Ὸ	Ὺ	Ὼ
kun cirkumflekso
spiritus lenis	Ἀ	Ἐ	Ἠ	Ἰ	Ὀ		Ὠ	Ἀιいおた	Ἠιいおた	Ὠιいおた
spiritus asper	Ἁ	Ἑ	Ἡ	Ἱ	Ὁ	Ὑ	Ὡ	Ἁιいおた	Ἡιいおた	Ὡιいおた	Ῥ
spiritus lenis kaj dekstra korno	Ἄ	Ἔ	Ἤ	Ἴ	Ὄ		Ὤ	Ἄιいおた	Ἤιいおた	Ὤιいおた
spiritus lenis kaj maldekstra korno	Ἂ	Ἒ	Ἢ	Ἲ	Ὂ		Ὢ	Ἂιいおた	Ἢιいおた	Ὢιいおた
spiritus lenis kaj cirkumflekso	Ἆ		Ἦ	Ἶ			Ὦ	Ἆιいおた	Ἦιいおた	Ὦιいおた
spiritus asper kaj dekstra korno	Ἅ	Ἕ	Ἥ	Ἵ	Ὅ	Ὕ	Ὥ	Ἅιいおた	Ἥιいおた	Ὥιいおた
spiritus asper kaj maldekstra korno	Ἃ	Ἓ	Ἣ	Ἳ	Ὃ	Ὓ	Ὣ	Ἃιいおた	Ἣιいおた	Ὣιいおた
spiritus asper kaj cirkumflekso	Ἇ		Ἧ	Ἷ		Ὗ	Ὧ	Ἇιいおた	Ἧιいおた	Ὧιいおた

Antaŭaĵoj

Linia B

Skribaĵoj el Mikeno en Linia B.

Antaŭ la prilaborado de tiu alfabeto, la grekoj uzis silabaron por skribado, nomita sistemo linia B, uzita en Kreto kaj zonoj de la kontinenta Grekio kiel en Mikeno aŭ Piloso inter la 16-a kaj la 12-a jarcentoj a.K. La fragmentoj konservitaj en linia B estas skribitaj en tio kio ŝajnas primitiva versio de la dialektoj arkadi-kipra kaj ioni-atika, nome dialekto nomita mikena. La linia B estis disvolvigita el antaŭa silabaro, nomita Linia A, uzita por skribi la minoan, nome lingvo parolita en Kreto antaŭ la invado de la insulo fare de la grko, kaj tiu ne reprezentas tute ĝuste la fonetikon de la mikena dialekto. Tiu kaj aliaj tialoj kondukis al ties forlaso kaj al la disvolvigo de alfabeto tute nova.

Adapto de la fenica

Oni supozas, ke la greka alfabeto derivas el varianto de la fenica, enkondukita en Grekio fare de komercistoj de tiu nacieco. La fenica, kiel la postaj ŝemidaj alfabetoj, ne uzis signojn por registri la vokalojn; por solvi tiun malfacilon, kiu faris ĝin nekompleta por la transskribo de la greka lingvo, la grekoj adaptis kelkajn signojn uzitajn en fenica por indiki aspiradon por reprezenti la vokalojn. Tiu aldono estas konsiderata fundamenta; la plej granda majoritato de la alfabetoj kiuj inkludas vokalajn signojn estas derivataj de la origina greka aldono. Krom la vokaloj, la greka aldonis tri novajn literojn fine de la alfabeto: nome la fi kaj gi, por reprezenti aspiritajn sonojn kiuj ne ekzistis en fenica, kaj psi.

Greka alfabeto kun tiparo Times New Roman. La diferencoj inter la grekaj literoj majuskloj kaj minuskloj rilatas al la uzitaj skribiloj. Origine, la majuskloj estis gravuritaj per ĉizilo kaj martelo sur ŝtono aŭ marmoro, kio malsimiligis ties trajtojn; la markiloj kiuj finigas tiujn trajtojn estis praktika kaj estetika solvo por tiu problemo. Aliflanke, la minuskloj aperis el la manskribado, kio estis farita per kalamo (plumoj) aŭ penikoj, kaj de tie ties trajtooj kaj ornamoj.

Jam en klasika epoko kelkaj literoj malaperis el la alfabeto; nome la digamma, kiu estis adaptaĵo de la fenica ŭaŭ, estis uzita nur en kelkaj okcidentaj dialektoj, kaj malaperis antaŭ la klasika periodo; la san, samsona kun la sigma, estis anstataŭita per tiu lasta; la qoppa, kiu estis adaptaĵo de la fenica 𐤒 "qop" kies sono —eksploduvularo— ne ekzistis en la greka lingvo.

En la regiono de Ionio oni disvolvigis sistemon de numerado en kiu ĉiu litero reprezentis po unu ciferon. La literoj jam ne plu uzitaj en la alfabeto (nome digamma, san kaj qoppa) plue estis konservitaj en la cifersistemo, kaj por kompletigi la serion de la centoj oni enkondukis la literon sampi. Tiuj literoj iĝis eksteruzaj multe antaŭ la disvolvigo de la minuskla formo de skribado; la minusklaj formoj de digamma, qoppa, san kaj sampi estas nur rekonstruaĵoj el manskribaj formoj de ties uzado por ciferigo. Kvankam ili kongruas kun tre fidindaj hipotezoj pri la uzado de la grafaĵo, ili estas nur parte bazitaj sur historia uzado; por la cifera valoro de digamma (6) estis multe pli ofta skribi la kombinon σしぐまτたう aŭ la ligitan formon Ϛ (nome stigma).

Variaĵoj de la alfabeto

Origine ekzistis variaĵntoj de la greka alfabeto, el kiuj la plej gravaj estis la okcidenta (kalcida) kaj la orienta (iona). La okcidenta originis la etruskan alfabeton kaj de tie la latinan alfabeton. Ateno adoptis en la jaro 403 a.n.e. la orientan variaĵoj, kio tuj poste rezultis en la malapero de la ceteraj formoj ekzistintaj de la alfabeto. Jam por tiu epoko la grela lingvo estis adoptinta la skribmanieron de maldekstre dekstren, dum origine estis uzita la tienreena skribmaniero (nome la alternado de linioj de maldekstre dekstren kun tiuj de dekstre maldekstren, tiel ke oni komencis linion el la flanko kie estis fininta la antaŭa linio, revertinte ĉiujn karaktrojn en tiu procezo).

Situante la eblajn fontojn de la greka alfabeto kaj en antikva variaĵo nordŝemida kaj en fenica aŭ pra-kananida, tio reale plinoviganta de la greka alfabeto estas la enkonduko de la vokaloj. La unuaj vokaloj estis alfa, epsilono, iota, omikrono kaj upsilono. Se oni kontemplas la procezon de kreado de la greka alfabeto kiel rezulto de dinamika procezo bazita sur la adopto de variaj ŝemidaj alfabetoj, trafante eĉ influojn de la Linia B, tra la tempopaso, oni povus havi pli kontentigan klarigon de ties deveno ol la teorioj kiuj postulas ununuran unikan adapton de difinita alfabeto en preciza epoko.

Uzado en aliaj lingvoj

La greka alfabeto utilis ĉefe por skribi la grekan lingvon. Tamen, ankaŭ aliaj lingvoj laŭlonge de la jarcentoj uzis tiun alfabeton.

Antikvaj ekzemploj

Parto (ĉirkaŭ 70%) de friga surskribo en la urbo de Midas. La skribaĵo diras: “ΒべーたΑあるふぁΒべーたΑあるふぁ: ΜΕΜΕϜΑΙΣ: ΠΡΟΙΤΑϜΟΣ: ΚかっぱΦふぁいΙいおたJΑΝΑϜΕJΟおみくろんΣしぐま: ΣΙΚΕΝΕΜΑΝ: ΕΔΑΕΣ” (Baba, konsilisto, estro de Tjana, dediĉis tiun niĉon).

La plej parto de la alfabetoj da Malgranda Azio, uzitaj inter la jaroj 800 kaj 300 a.n.e. por skribi lingvojn kiel la lidia aŭ la friga, estas grekaj alfabetoj malmulte modifitaj. Same okazis ĉe kelkaj pra-balkanaj lingvoj, kiel la traka. Por la najbaraj lingvoj, kiel por la antikva makedona, oni trovis grekajn vortojn izolitaj, sed neniu sekva teksto. Ankaŭ kelkaj gaŭlaj skribaĵoj de Narbona Gaŭlio, datitaj el la jaro 300 a.n.e., estas skribitaj en greka alfabeto.

Le teksto en hebrea lingvo de Heksapla de Origeno estis skribita helpe de grekaj literoj. Skribaĵo en antikva oseta, datita el la 10-a jarcento aŭ la 12-a jarcento, trovita en Arĥiz, uzis grakajn karaktrojn: fakte tiu estas la plej antikva konata skribaĵo en oseta.

Kun suplementaj literoj

Pluraj alfabetoj estas en la bazo de la grekaj alfabetoj al kiuj oni aldonis suplementajn literojn:

• La baktria alfabeto posedas unu suplementan literon: nome la ŝo: tiu utilis por skribi la baktrian lingvon dum la kuŝana imperio (65-250).
• En la hindi-grekaj statoj kaj laŭ la baktria modo, intelektuloj ĉu budhismaj ĉu proksimaj al la budhismo sed de greka kulturo, skribis tekstojn en sanskrito per la greka alfabeto heredita de la Baktrianoj.
• La kopta alfabeto uzas ok pliajn literojn, derivitaj de la demotika egipta. Ĝi estas ankoraŭ uzata en Egipto, por skribi la koptan, sed la literoj estas plej ofte skribitaj en uncialo, kio faras ilin tre diferencaj de la kutimaj grekaj literoj.
• La antikva nubia de Makurio (nuntempa Sudano) posedas tri literojn venitajn de la kopta alfabeto, du el kiuj derivitaj de la meroitika alfabeto kaj unu diagramon reprezentata per unu litero kombinanta du gamma, por la sono [ŋ].

Pli ĵuse

• La kopta plue uzas alfabeton derivitan de la greka.
• Popolo de turkaj ortodoksismaj kristanoj parolas tjurkan lingvon nomitan karamanlida, skribita foje helpe de greka alfabeto.
• La toska (albana dialekto), estis foje skribita per la greka alfabeto, el ĉirkaŭ 1500. La presejo de Moskopolo publikigis en la 18-a jarcento plurajn albanlingvajn tekstojn uzante la grekan alfabeton. La arvanitika alfabeto estas uzata nun nur en Grekio.

La unua libro presita en cirila alfabeto. En tiu alfabeto oni miksas literojn devenajn el la latina alfabeto kun literoj devenaj el la greka alfabeto.

• Pluraj dialektoj sudslavaj, similaj al la bulgara kaj al la macedonia, estis skribitaj per grekaj karaktroj. La nuntempaj sudslavaj lingvoj uzas modifitan variaĵon de la cirila alfabeto.
• Ankaŭ la arumana estis skribita per greka alfabeto. Ne estas normo por la skribado de la rumana, sed la latina alfabeto ŝajnas plej uzita.
• Ankaŭ la gagauza lingvo, nome tjurka lingvo de nordorienta Balkanio estis skribita per greka alfabeto, per ankaŭ per variaĵoj de la cirila.

Derivitaj alfabetoj

La greka alfabeto naskis plurajn aliajn alfabetojn nome la jenaj:

• La latina alfabeto, per okcidenta variaĵo de la greka alfabeto.
• La gota alfabeto, kreita dum la Malfrua Antikveco por skribi la gotan.
• La glagolita alfabeto, kiu utilis por skribi la slavajn lingvojn.
• La cirila alfabeto, kiu anstataŭis la glagolitan.

La greka alfabeto estas ankaŭ konsiderata ebla antaŭaĵo de la armena alfabeto, kaj ĝi same influis super la kartvela alfabeto.

Latinigo

Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Latinigo de greka.

Estas multaj diferencaj metodoj literumadi greklingvajn tekstojn aŭ grekajn nomojn en latina alfabeto. La formo en kiu klasikgrekaj nomoj estas konvencie konvertitaj en latinalfabetaj lingvoj datas reen el la maniero laŭ kiu greklingvaj pruntovortoj estis aligitaj al la Latino en la Antikveco. En tiu sistemo, la [κかっぱ] estis anstataŭita per [c], la diftongoj [αあるふぁιいおた] kaj [οおみくろんιいおた] estis ŝanĝitaj al [ae] kaj [oe] (aŭ [æ,œ] respektive; kaj [εいぷしろんιいおた] kaj [οおみくろんυうぷしろん] estis simpligitaj al [i] kaj [u] respektive. Markiloj de milda spirado estas kutime preteratentitaj kaj markiloj de malmilda spirado estas kutime anstataŭitaj per la litero [h]. En nuntempa transliterumado de la antikva greka fare de fakuloj, [κかっぱ] estis kutime anstataŭita per [k], kaj la vokalkombinoj [αあるふぁιいおた], [οおみくろんιいおた], [εいぷしろんιいおた], [οおみくろんυうぷしろん] kiel ai, oi, ei, ou respektive. La literoj [θしーた] kaj [φふぁい] estas ĝenerale anstataŭitaj per [th] kaj [ph] aŭ [f] en Esperanto respektive; [χかい] kiel [ch], [kh] aŭ en Esperanto kiel [ĥ]; kaj la iniciala [ρろー] kiel [rh] aŭ simple per [r] en Esperanto.

Estas ankaŭ multaj diferencaj metodoj literumadi tekstojn de la Moderna greka. Tiuj ege diferencas, depende de la celo, pri kiel proksime ili estas al la konvenciaj literkorespondado kun la transskribsistemoj de la antikva greka, kaj je kiu grado oni intencas ĉu precizan liter-literan transliterumadon ĉu anstataŭe fonetikan transskribon. Normigitaj formalaj transskribsistemoj estis difinitaj de la Internacia Organizaĵo por Normigado (kiel ISO 843), de la Grupo de Fakuloj de Unuiĝintaj Nacioj pri Geografiaj Nomoj, de specifa komitato de la Kongresa Biblioteko, kaj de aliaj institucioj.

Litero	Tradicia Latinalfabeta transliterumado
Αあるふぁ αあるふぁ	A a
Βべーた βべーた	B b
Γがんま γがんま	G g
Δでるた δでるた	D d
Εいぷしろん εいぷしろん	E e
Ζぜーた ζぜーた	Z z
Ηいーた ηいーた	Ē ē
Θしーた θしーた	Th th
Ιいおた ιいおた	I i
Κかっぱ κかっぱ	C c, K k
Λらむだ λらむだ	L l
Μみゅー μみゅー	M m
Νにゅー νにゅー	N n
Ξくしー ξくしー	X x
Οおみくろん οおみくろん	O o
Πぱい πぱい	P p
Ρろー ρろー	R r, Rh rh
Σしぐま σしぐま/ς	S s
Τたう τたう	T t
Υうぷしろん υうぷしろん	Y y, U u
Φふぁい φふぁい	Ph ph
Χかい χかい	Ch ch, Kh kh
Ψぷさい ψぷさい	Ps ps
Ωおめが ωおめが	Ō ō

Specifaj uzoj

En matematiko kaj scienco

Grekaj simboloj estas tradicie uzataj kiel nomoj en matematiko, fiziko kaj aliaj sciencoj. Multaj simboloj havas tradiciajn uzojn, kiaj la minuskla epsilono (εいぷしろん) por hazarda malgranda pozitiva nombro, minuskla pi (πぱい) por la proporcio de cirkumferenco de cirklo al sia diametro, majuskla sigma (Σしぐま) por adicio de sekvenco de nombroj, kaj minuskla sigma (σしぐま) por norma devio.

En astronomio

Konstelacio Centaŭro kun siaj steloj markitaj per grekalfabetaj literoj. Alfa Centaŭro malsupre iom maldekstre apud Beta Centaŭro iom pli centre.

Grekaj literoj estas uzataj por referenci al la plej brilaj steloj el ĉiu el la okdek ok konstelacioj. En plej konstelacioj la plej brila stelo estas aludita Alfa kaj la venonta plej brila Beta ktp. Por ekzemplo, la plej brila stelo en al konstelacio Centaŭro estas konata kiel Alfa Centaŭro. Tamen, pro historiaj tialoj, la grekaj nomigoj de kelkaj konstelacioj ekas per pli malalte rangita litero.

Internacia Fonetika Alfabeto

Kelkaj literoj de la greka alfabeto estas uzataj kiel fonetikaj simboloj en la Internacia Fonetika Alfabeto (IFA] aŭ International Phonetic Alphabet (IPA). Kelkaj el ili indikas frikativajn konsonantojn; la cetero estas uzataj por variaĵok de vokalaj sonoj. La glifaj formoj uzataj por tiuj literoj en specializitaj fonetikaj fontoj estas foje iom diferencaj el la konvenciaj formoj de la propra grekalfabeta tipografio, kaj glifoj estas tipe pli rektaj kaj uzas serifojn, por kongruigi ilin pli kun la tipografia karaktro de aliaj, latinalfabetdevenaj literoj en la fonetika alfabeto. Tamen, en la Unikoda kodonormigo, la jenaj tri fonetikaj simboloj estas konsiderataj samaj karaktroj kiel la korespondaj greklingvaj literoj mem:

βべーた	beta	U+03B2	voĉa dulipa frikativo
θしーた	theta	U+03B8	senvoĉa denta frikativo
χかい	ĥi	U+03C7	senvoĉa uvulara frikativo

Aliflanke, la jenaj fonetikaj literoj havas Unikodajn reprezentojn aparte el ilia grekalfabeta uzado, ĉu ĉar iliaj konvencia tipografia formo estas tro diferenca el la originalo, ĉu ĉar ili ankaŭ havas duarangajn uzojn kiel regulaj alfabetaj karaktroj en kelkaj latin-devenaj alfabetoj, kiel apartaj latinalfabetaj majusklaj literoj diferencaj el la korespondaj grekalfabetaj majuskloj.

Greka litero		Fonetika litero				Majusklo
φふぁい	fi	ɸ	U+0278	Latina minuskla fi	senvoĉa dulipa frikativo	–
γがんま	gamma	ɣ	U+0263	Latina minuskla gamma	voĉa velara frikativo	Ɣ U+0194
εいぷしろん	epsilon	ɛ	U+025B	Latina minuskla malferma e (alinome: epsilon)	Mezmalferma antaŭa neronda vokalo	Ɛ U+0190
αあるふぁ	alfa	ɑ	U+0251	Latina minuskla alfa	malferma malantaŭa neronda vokalo	Ɑ U+2C6D
υうぷしろん	ipsilon	ʊ	U+028A	Latina minuskla ipsilon	preskaŭferma preskaŭmalantaŭa ronda vokalo	Ʊ U+01B1
ιいおた	iota	ɩ	U+0269	Latina minuskla iota	Eksvalida por preskaŭferma preskaŭantaŭa neronda vokalo nuntempe [ɪ]	Ɩ U+0196

La simbolo en la notacio de la Nordamerika Fonetika Alfabeto por la senvoĉa alveola laterala frikativo estas la grekalfabeta litero lambda [λらむだ], sed [ɬ] en la IFA. La IFA simbolo por la palata laterala proksimanto estas [ʎ], kiu aspektas simila al la lambda, sed estas fakte invertita minuskla y.

Vidu ankaŭ

• Antikva Grekio
• Greka lingvo
• Grekaj ciferoj
• Latinigo de greka
• Plurtona greka ortografio
• Skribadarto
• Unikoda alfabeto

Bibliografio

• Février, James G. (1995) Histoire de l'écriture, París ISBN 2-228-88976-8.
• Gelb, Ignace J. (1987) Historia de la escritura, Madrid ISBN 84-206-2155-2.
• L. Hamilton Jeffery: The Local Scripts of Archaic Greece: A Study of the Origin of the Greek Alphabet and its Development from the Eighth to the Fifth Centuries B.C. (La lokaj skriboj de de arĥaika Grekio: studo pri la origino de la greka alfabeto kaj ĝia evoluo de la oka ĝis la kvina jarcentoj a.K.). Oxford: Clarendon Press 1990, ISBN 978-0-19-814061-0.
• M. S. Makratis, Character codes for Greek: Problems and modern solutions, 1996.
• B. B. Powell, Homer and the Origin of the Greek Alphabet, eld. Cambridge University Press, 1996, (ISBN 978-0-521-58907-9)
• Rubio Gil, Alejandro (2016) El alfabeto griego clásico. Prácticas básicas de lectoescritura griega, Valencia ISBN 978-84-370-9929-3.
• Verbrugghe, Gerald P. (1999), "Transliteration or Transcription of Greek", The Classical World, 92 (6): 499–511, doi:10.2307/4352343, JSTOR 4352343

Eksteraj ligiloj

• Tabelo (PDF) de unikodaj kodoj por grekaj kaj koptaj literoj sur www.unicode.org
• Digamo angle
• Stigmo angle
• Heto angle
• Sano angle
• Kopo angle
• Sampio angle
• Ŝo angle

• En tiu ĉi artikolo estas uzita traduko de teksto el la artikolo Greek alphabet en la angla Vikipedio.
• En tiu ĉi artikolo estas uzita traduko de teksto el la artikolo Alfabeto griego en la hispana Vikipedio.
• En tiu ĉi artikolo estas uzita traduko de teksto el la artikolo Alphabet grec en la franca Vikipedio.