Υποδοχή τουΒύρωναστοΜεσολόγγι στις 5 Ιανουαρίου 1824.Τράπουλα όπου εικονίζονται προσωπικότητες της ελληνικής επανάστασης και κυκλοφόρησε πιθανόν στην Ουγγαρία κατά το 1829. Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Αθήνα
Ο όρος Φιλέλληνας (Αρχαία Ελληνική: "Φιλέλλην", σύνθετη φίλος + Έλλην), αποτελεί χαρακτηρισμό εκείνων που τρέφουν ιδιαίτερη αγάπη προς τους Έλληνεςκαι κάθε τι ελληνικό πουτην εκδηλώνει όμως δια λόγου ή έργου. Στηνεοελληνική καθιερώθηκε να λέγεται για ξένους υπηκόους που εκδήλωσαν φίλια αισθήματα προς τηνΕλλάδα, κυρίως κατά τον Αγώνα της ανεξαρτησίας του 1821.
Ως ιδεολογικό και πολιτικό κίνημα και ως λογοτεχνικό ρεύμα, αυτή η αγάπη των ξένων αλλά καιη δηλούμενη εύνοια και ενδιαφέρον υπέρ των ελληνικών θέσεων, ιδιαίτερα κατά την περίοδο πρινκαι κατά την Ελληνική Επανάσταση του 1821 με ηθική και υλική συμπαράσταση, καθιερώθηκε να λέγεται Φιλελληνισμός.
Νόμισμα του Μιθριδάτη Α' της Παρθίας, 140 π.Χ., μετην ένδειξη ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΡΣΑΚΟΥ ΦΙΛΕΛΛΗΝΟΣ
Στην αρχαιότητα ο όρος "Φιλέλλην" σήμαινε και "πατριώτης". Με αυτή την έννοια συναντάται στον Πλάτωνα (Πολιτεία, 470 Ε) καιστον Ξενοφώντα (Αγησίλαος, 7.4 «καλόν Έλληνα όντα φιλέλληνα είναι»).[1][2] Επίσης αναφερόταν σε ξένους που αγαπούσαν τον ελληνικό πολιτισμό ή τους Έλληνες. Πρώτος οΗρόδοτος χρησιμοποίησε τον όρο γιατον βασιλιά των Αιγυπτίων Άμασι.[3]Ο Άμασις υπήρξε γενναιόδωρος προς τις Ελληνικές πόλεις: προσέφερε αφιερώματα στηνΚυρήνη, τηΡόδο, (Λίνδο), τηΣάμο, στηΣπάρτη ένα λινό θώρακα καιμετηνΚυρήνη συνάπτοντας γάμο μεμια ντόπια πριγκίπισσα. Τέλος συνέβαλε στο χτίσιμο τουναού του Απόλλωνα στους Δελφούς.[4]
Η πολιτική του Αμάσιδος που προκάλεσε τούτον τον χαρακτηρισμό ήταν μια συνειδητή επιλογή που προκλήθηκε από την κοσμοϊστορική μεταβολή που είχε συντελεσθεί στην Ασία μετην άνοδο της Περσική δύναμης. Η πολιτική του Άμάσιος ήταν εσωτερική πολιτική του μονάρχη αφού η Ναύκρατις ήταν πόλη ελληνική στην επικράτειά του. Άλλωστε ο ίδιος νίκησε τους Έλληνες ‘’επικούρους’’ του Απρίλη σε μάχη κοντά στη Μώμεμφι το 569 π.Χ. Δεν είναι οΗρόδοτοςπου επινοεί τον χαρακτηρισμό αλλά τον δανείζεται από την προφορική παράδοση και αντανακλά την αγωνία των Ελλήνων για πιθανή απομόνωσή τους απέναντι στην Περσική προέλαση.[5]Τον 4ο αιώνα αλλάζει η αφετηρία απόδοσης του τίτλου: Φιλέλληνες είναι ή πρέπει να γίνουν οι Έλληνες και ιδίως οι Αθηναίοι. Έτσι ο όρος απαντάται στη γραμματεία τη διαποτισμένη από πανελλήνιες απόψεις: έτσι στον Πανηγυρικό του Ισοκράτη όσοι αντιστάθηκαν στην Περσική προέλαση είναι ‘’φιλέλληνες’’ και κυρίως οι Αθηναίοι. Γι΄αυτό έμμεσα ασκεί κριτική οΙσοκράτηςστην Αθηναϊκή ηγεμονία της εποχής του.[6]Στον ‘’Παναθηναϊκό’’ του Ισοκράτη προβάλει ως αρετή των προγόνων του Αθηναίων τον φιλελληνισμό τους σε αντιδιαστολή μετη στάση των Σπαρτιατών λόγω της καίριας συμβολής τους στους Περσικούς πολέμους αλλά και λόγω της στάσης τους απέναντι στις συμμαχικές τους πόλεις, ενώ οι Σπαρτιάτες αποτιμώνται ως αλαζόνες και ιμπεριαλιστές.[7]Στον λόγο του ‘’Ευαγόρας ‘’ οι Φοίνικες χαρακτηρίζονται φιλέλληνες επειδή υιοθέτησαν τον Ελληνικό τρόπο ζωής ή την ‘’αττική παιδεία’’ κατά μιαν άλλη ανάγνωση[8]Στην ανοικτή επιστολή τουπου απηύθηνε στον Φίλιππο: θα ήταν φιλέλλην αν εκτελούσε το πρόγραμμα του Ισοκράτη, τον πόλεμο κατά των Περσών. Το μέλλον θα δείξει ανθα δικαιώσει αυτόν τον χαρακτηρισμό ο Φίλιππος μετην πολιτική του.[9]Στην Πλατωνική Πολιτεία ο όρος προβάλλεται ως ιδεότυπος απέναντι σεμια θλιβερή πραγματικότητα αλληλοσπαρασσόμενων πόλεων που συντελούν στην καταστροφή της κοινής πατρίδος της Ελλάδος.[10]Ο Ξενοφώντας χρησιμοποιεί τον χαρακτηρισμό στο εγκώμιό τουστον Αγησίλαο: τον χρησιμοποιεί με κριτήρια ‘’πανελληνικά’’ και επειδή αρνήθηκε να εκπολιορκήσει ελληνικές πόλεις.[11] Επίσης γιατην επιλογή τουστα πλαίσια μιας εκστρατείας τουστην Αίγυπτο να υποστηρίξει έναν από τους επίδοξους μνηστήρες του Αιγυπτιακού θρόνου, καθώς είχε προκληθεί δυναστική κρίση στην Αιγυπτιακή βασιλική οικογένεια, και έτσι να εξασφαλίσει τον επισιτισμό του στρατού του, ο Αγησίλαος χαρακτηρίζεται φιλέλλην όπως φυσικά κι αυτός πουτον αντάμειψε.[12]
Ο Βασιλιάς Αλέξανδρος Α' της Μακεδονίας είχε τιμηθεί μετον χαρακτηρισμό "Φιλέλλην" επειδή κατετρόπωσε τονΠερσικό στρατότουΞέρξηο οποίος οπισθοχωρούσε μετά την ήττα του στις Πλαταιές, γιανα απαλλαγή από την ντροπή της συνθηκολόγησηςμετον Ξέρξη κατά την κάθοδο του. Στην εποχή μετά το θάνατο τουΜεγάλου Αλεξάνδρου, στοελληνιστικό Βασίλειο της αυτοκρατορίας της Παρθίας, οι Βασιλείς συνήθιζαν να αναγράφουν στα νομίσματα που εξέδιδαν το χαρακτηρισμό "ΦΙΛΕΛΛΗΝ".[13]
Στην Αναγέννηση ο όρος χρησιμοποιήθηκε από τον Άλδο Μανούτιο στους προλόγους, εννοώντας ως "φιλέλληνες" αυτούς που αγαπούσαν την αρχαία ελληνική φιλολογία.[1]
Λίστα μετα ονόματα Φιλελλήνων που πήραν μέρος στους αγώνες της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Αθήνα, Ελλάδα
Μετον όρο Φιλέλληνες έμειναν γνωστοί ξένοι υπήκοοι, κυρίως από τηΓαλλία, τηνΑγγλίακαιτηνΙταλίαπου βοήθησαν τηνΕλληνική Επανάσταση του 1821με διάφορους τρόπους. Ως κίνημα, ο φιλελληνισμός υπήρξε καιπριν από την Επανάσταση του '21 και σχετίζεται μετο ενδιαφέρον των Ευρωπαίων γιατον κλασσικό ελληνισμό. Μερικοί εξέτασαν και τους δεσμούς των Ελλήνων της εποχής τους μετην αρχαία Ελλάδα. Για παράδειγμα, ο Γάλλος έμπορος P.A. Guys που έζησε στην Κωνσταντινούπολη, το 1771 γράφει ότι δεν χρειάζεται η νοσταλγία γιατην Αρχαιότητα και τους "προγόνους", γιατί αυτοί ακόμα ζουν μέσω των "απογόνων". Πριν από την Επανάσταση, το ενδιαφέρον τους γιατην ανεξαρτησία της σύγχρονης Ελλάδας εκφράζουν Ευρωπαίοι περιηγητές και επιστήμονες, όπως ο Σικελός Xavier Scrofani καιο William Eton στα τελευταία έτη του 18ου αιώνα. Σημαντικό ρόλο γιατη δημιουργία θετικών εντυπώσεων υπέρ των σύγχρονων Ελλήνων έπαιξαν οι Έλληνες της διασποράς. Επίσης σημαντικός παράγων ήταν η Αυλή της Αικατερίνης Β' της Ρωσίας η οποία διέδωσε (προπαγάνδα) την ιδέα της απελευθέρωσης των Ελλήνων. Την ιδέα της Αικατερίνης υποστήριξαν και διέδωσαν καιο Ευγένιος Βούλγαρης καιο Βολταίρος. Ο τελευταίος θεωρείται από τους πρωτοπόρους του νεώτερου φιλελληνισμού που έχει τις ρίζες τουστην εποχή του. Στη Γερμανία καιτη Βρετανία επίσης, το ενδιαφέρον γιατην κλασική Ελλάδα τροφοδοτήθηκε από τις εργασίες επιστημόνων και διανοουμένων του 18ου αιώνα, μερικοί των οποίων δεν ταξίδεψαν κανστην Ελλάδα αλλά τη γνώρισαν από επισκέψεις στην Ιταλία. Τα περιηγητικά συγγράμματα καιτα νέα γιατην αποτυχημένη επανάσταση του 1770 (Ορλωφικά), έφερναν στην επικαιρότητα τη σύγχρονη Ελλάδα και τους Έλληνες, για τους οποίους ακούγονταν αντικρουόμενες απόψεις. Μερικοί από αυτούς που διατύπωσαν την ιδέα της ελεύθερης Ελλάδας ήταν οι Γερμανοί λογοτέχνες J.J. Heinse το 1787 και Fr. Hölderlin το 1797. Αργότερα εμφανίζονται και πολλοί άλλοι φιλέλληνες, με γνωστότερους τους Byron και Schiller.[14]
Στη νεώτερη εποχή ο όρος φιλελληνισμός μαρτυρείται για πρώτη φορά στο βιβλίο τουΙώσηπου ΜοισίοδακαΘεωρία της Γωγραφίαςτο οποίο εκδόθηκε στηΒιέννητο1781και ανέφερε χαρακτηριστικά, «...όσοι Έλληνες φιλεπιστήμονες κατοικούσιν εν ταις παραλίαις, καθώς φερ' ειπείν, εν Σμύρνη, εν Κωνσταντινουπόλει, εν Θεσσαλονίκη, πάντες έχουσιν την ευκαιρίαν ώστε να προμυθευθώσιν υπό Σφαιρών αγγλικών δια μέσου εμπόρων Άγγλων, οίτινες ενδημούσιν εν ταις ρηθείσαις πόλεσιν επί εμπορία και οίτινες ουκ απαξιώσουσιν παντώς μίαν υπουργίαν εμπρέπουσαν τωφιλελληνισμώ, τον οποίον οι Άγγλοι πάντοτε και απανταχού επαγγέλονται ημίν.»[15] Επρόκειτο γιαμια κίνηση που αφορούσε άτομα, οργανώσεις και ομάδες καιδεν συνιστούσε κρατική εξωτερική πολιτική. Σημαντικό ρόλο στη διάδοση του φιλελληνικού κινήματος στο εξωτερικό στην αρχή της Επανάστασης έπαιξε οΠέτρος Ηπίτης, εθναπόστολος, Φιλικός και προσωπικός γιατρός του Αλέξανδρου Υψηλάντη. Ο Ηπίτης εφοδιασμένος με συστατικές επιστολές και διακηρύξεις από τονΔημήτριο Υψηλάντηκαι ως "πολύγλωσσος και επιτήδειος" θεωρήθηκε το κατάλληλο πρόσωπο, γιανα καλλιεργήσει στο εξωτερικό την ηθική και υλική συμπαράσταση στον Αγώνα, καταβάλλοντας μάλιστα προσπάθειες να συγγραφούν ξενόγλωσσα φυλλάδια υπέρ των ελληνικών θέσεων.[16]Οι καταγεγραμμένοι φιλέλληνες αγγίζουν τους 940 και προηγούνται όσοι προέρχονται από γερμανικές χώρες (342) και ακολουθούν οι γάλλοι (196), οι Ιταλοί (137),οι άγγλοι (99) καιστη συνέχεια οι ελβετοί (35), πολωνοί (30), ολλανδοί και βέλγοι (17), ούγροι (9), σουηδοί (9),ισπανοί (9), δανοί (8) και 33 άγνωστης εθνικότητας. Ένας στους τρεις σκοτώθηκε σε μάχη ή πέθανε από κακουχίες ή τραυματισμούς.(313 από τους 940). Μεταξύ 1821-1822 φτάνουν στην Ελλάδα 489 και πέφτουν στους 64 μεταξύ 1823-1825. Από το 1825 και μετά οι αφιχθέντες φτάνουν τους 318. Οι Γάλλοι είναι δεύτεροι σε αριθμό αφίξεων (71) την πρώτη περίοδο και δεύτεροι πριντο τέλος στη δεύτερη περίοδο. Οι Άγγλοι είναι τέταρτοι σε αριθμό αφίξεων την πρώτη περίοδο (12) έρχονται πρώτοι τη δεύτερη περίοδο. Η αύξησης της προσέλευσης των Άγγλων εθελοντών συνδέεται μετην υπεροχή του αγγλικού κόμματος καιτην ενεργότερη συμμετοχή της Αγγλίας στα ελληνικά πράγματα.[17]
Φρανσουά ντε Σατωμπριάν, (François-René de Chateaubriand), γνωστός καισαν Σατωβριάνδος, περιηγητής, συγγραφέας Οδοιπορικού και υπομνημάτων που έκαναν γνωστή την κατάσταση της Ελλάδας στην Ευρώπη.
Βίκτωρ Ουγκό, ο γνωστός Γάλλος συγγραφέας, που έγραψε ποιήματα εμπνευσμένα από την ελληνική επανάσταση.
Μαξίμ Ρεμπώ, Γάλλος Φιλέλληνας, συνταγματάρχης και συγγραφέας
Ως αίτια του φιλελληνισμού θα μπορούσαν να απαριθμηθούν: α) ο κλασικισμός καιο θαυμασμός προς την αρχαία Ελλάδα. Οι φιλόσοφοι και αισθητικοί Χέρντερκαι Λέσσινγκ, αλλά καιο ιδρυτής της αρχαιολογίας Βίνκελμαν, οιΣατωμπριάνκαιΧέλντερλινοι ποιητές ΓκαίτεκαιΣίλερ είχαν ανανεώσει το ενδιαφέρον γιατον αρχαίο Ελληνικό πολιτισμό. Ενώ οΒολταίρος αποστρέφεται τους Τούρκους κατακτητές της κλασικής γης. Σειρά πνευματικών κινημάτων, Ουμανισμός, Αναγέννηση, Διαφωτισμός έχουν ως ιδεώδες τους την κλασική αρχαιότητα. β) το ομόθρησκο των Ελλήνων όχι μόνο με τους ορθόδοξους Ρώσους, μακαι τους καθολικούς καιτον προτεσταντικό κόσμο της Δύσης. γ) ο πολιτικός φιλελευθερισμός, ό,τι απέμεινε από τηΓαλλική Επανάσταση, καιη αντίσταση προς κάθε αντιδραστική κίνηση (ΠαλινόρθωσηστηΓαλλία, Ιερή Συμμαχία), δ) οΡομαντισμόςε) η διεθνής φιλανθρωπία, στ) η ζωτικότητα καιτα σύγχρονα χαρακτηριστικά του νέου Ελληνισμού: γνωστά στους δυτικούς από τις Ελληνικές κοινότητες της διασποράς, αλλά και από Έλληνες λογίους πουδρουνστη Δύση, ζ) ο περιηγητισμός προσφέρει μια επίκαιρη εικόνα της νεοελληνικής ζωής καιτων προβλημάτων της, η) οι προσωπικές φιλοδοξίες μεμονωμένων ατόμων πουδεν είναι πάντα εύκολο να διαχωριστούν από τον θαυμασμό γιατον αρχαίο πολιτισμό ή το ενδιαφέρον γιατον αγώνα των Ελλήνων, θ) οι πολιτικές επιδιώξεις καιοι ανταγωνισμοί των Μεγάλων Δυνάμεων στο χώρο της Ανατολικής Μεσογείου.[18]
Υπήρξε μεγάλος αριθμός Βρετανών οι οποίοι συνέδραμαν στην υποστήριξη τωνθυρον επαναστατημένων Ελλήνων αρχικά, και κατόπιν στη διάρθρωση του νεοσύστατου Ελληνικού κράτους ή γενικότερα της εκπαίδευσης των Ελλήνων. Πέρα του πλέον γνωστού φιλέλληνα Λόρδου Βύρωνα, υπήρξε ηΦιλελληνική Επιτροπή του Λονδίνου, καθώς καιοι, Σάμουελ Μπαρφο οποίος συνέδραμε στην οικονομική ενίσχυση των επαναστατών, οΦρέντερικ Νορθ -ή Γκύλφορδ- ο οποίος ίδρυσε τηνΙόνιο ΑκαδημίαστηνΚέρκυραη οποία ήταν το πρώτο ελληνικό πανεπιστήμιο της νεότερης εποχής, και πάρα πολλοί άλλοι. Φιλελληνίδες επίσης ήταν και πολλές Βρετανίδες όπως ηΧάριετ Γουέστμπροουκ, πρώτη σύζυγος του ποιητή Πέρσι Σέλλεϋ.[19]
Στην ανάπτυξη του Φιλελληνικού κινήματος στηνΕλβετία έπαιξαν ρόλο η διάδοση των φιλελεύθερων και αντιιεροσυμμαχικών ιδεών, η πιθανότητα σύναψης εμπορικών σχέσεων μεταξύ της Ελβετίας καιτου νεοσύστατου Ελληνικού κρατιδίου, το κλασικιστικό πνεύμα, το πνεύμα αλληλεγγύης μεταξύ χριστιανικών λαών[20]
Επίσης, σημαντικό ρόλο έπαιξαν οιΑλέξανδρος Μαυροκορδάτος, Μιχαήλ Σούτσοςοι οποίοι φιλοξενήθηκαν στο σπίτι τουΕϋνάρδου, αλλά καιη επιβλητική προσωπικότητα του Ελβετού αυτού φιλέλληνα,ο οποίος ήταν δικτυωμένος με σημαίνοντα πολιτικά πρόσωπα της Ευρώπης και αλληλογραφούσε με άλλες φιλελληνικές ευρωπαϊκές επιτροπές προσπαθώντας να συντονίσει το όλο έργο.[21]
Σημαντικό ρόλο στην αφύπνιση του Ελβετικού Φιλελληνισμού έπαιξε καιη εκεί παρουσία τουΚαποδίστρια Απευθύνει εκκλήσεις, πραγματοποιεί επαφές εντός και εκτός Ελβετίας με πρόσωπα που μπορούν να συνδράμουν οικονομικά τους Έλληνες και ιδιαίτερα τα θύματα του Μεσολογγίου.[22]
Η φιλελληνική επιτροπή της Βέρνης είναι η πρώτη που ιδρύθηκε στην Ευρώπη, καθώς υπήρχε ήδη την 3ηΑυγούστουτου1821 όταν ιδρύθηκε η δεύτερη στην Ευρώπη, στη Στουτγάρδη.[23]Η δεύτερη φιλελληνική επιτροπή της Ελβετίας ιδρύθηκε στηΖυρίχητονΝοέμβριοτου ίδιου έτους. Είχε πρόεδρό της τον πανεπιστημιακό J.H.Bremi. Η δραστηριότητά της επεκτάθηκε καισε άλλες περιοχές της Ελβετίας. ΣτηΓενεύηη πρώτη φιλελληνική επιτροπή ιδρύθηκε τονΦεβρουάριοτου1822με πρόεδρο τον πάστορα Georg Wilhelm Gerlach. ΤονΔεκέμβριοτου1822τα καντόνια της Ελβετίας ανακήρυξαν τη φιλελληνική επιτροπή της Ζυρίχης ως την κεντρική όλης της χώρας.[24]Η επιτροπή αυτή μαζί και άλλων έξι Ελβετικών πόλεων (Γενεύης, Λωζάννης, Βέρνης, Schaffhousen, Aurau, Winthertour), ανέλαβαν να περιθάλψουν περί τους 162 φυγάδες Έλληνες οι οποίοι μετά την αποτυχία του κινήματος τουΑλέξανδρου Υψηλάντη, προσπαθώντας να πάνε στην Ελλάδα πέρασαν από την Ελβετία και καθώς οι Γαλλικές αρχές δεν τους θεωρούσαν τα έγγραφά τους, παρέμειναν για κάποιο χρονικό διάστημα στη χώρα. Μετά από σχετικές εκκλήσεις των εκεί Φιλελληνικών επιτροπών συγκεντρώθηκαν χρήματα γιατα έξοδα της μετακίνησής τους.[25]
Εκτός της περίθαλψης των προσφύγων, η φιλελληνική επιτροπή της Βέρνης ζήτησε προκειμένου να γίνει πιο αποτελεσματική η βοήθειά της νατην ενημερώσουν οΙγνάτιος Ουγγροβλαχίας ποιες είναι οι βασικές τους ανάγκες και ποιος ο προσφορότερος τρόπος εξυπηρέτησής τους. Πράγματι οι Ελβετοί απέστειλαν χρήματα, γιατρούς και χρηματικές ενισχύσεις. Επίσης συνέβαλαν στη διαφώτιση της Ευρωπαϊκής κοινής γνώμηςμε εκτύπωση σχετικών φυλλαδίων, όπως έκαναν οι Bremi και Oreli. Μεταξύ τωνπιο σημαντικών Ελβετών που αγωνίστηκαν στην Ελλάδα ήταν οι Koning, Rival, Knaupp, Brumbacher, Chevalier, Εμμανουήλ Χαν, Meyer-ο εκδότης των Χρονικών, ο γιατρός Louis Andre Gosse, ο Bordier που σκοτώθηκε στη μάχη του Δραγατσανίου[26]
ΤοΒέλγιο μαζί μετηνΟλλανδία συνιστούν από κοινού το Βασίλειο των Κάτω Χωρών. Η πρώτη επιτροπή που συστήνεται είναι εκείνη τουΆμστερνταμ στις 7 Φεβρουαρίουτου1822. Πρόεδρος του κομιτάτου ήταν ο Jan Fabius, νοτάριος στοΆμστερνταμμε πλούσια ελληνική πελατεία.[27]Το κομιτάτο της Χάγης στη συνέχεια, θα θέσει υπό την εποπτεία τουτα κομιτάτα της χώρας εκτός της Ουτρέχτης καιτου Άμστερνταμ Η φιλελληνική δράση αποκτά πολλές μορφές από την αρχή και εντείνεται ύστερα από την έξοδο του Μεσολογγίου: πραγματοποίηση εράνων, συναυλιών, εκθέσεων ζωγραφικής (όπως του ζωγράφου Odeyare ο οποίος εξέθεσε πίνακα που απεικόνιζε τον θάνατο του λόρδου Βύρωνα), απαγγελίες ποιημάτων σε διάφορες πόλεις ( Βρυξέλες, Άμστερνταμ, Χάγη, Αμβέρσα), με σκοπό τη συγκέντρωση χρημάτων στους χειμαζόμενους Έλληνες.[28] Επίσης σχεδιάστηκε, χωρίς τελικά να πραγματοποιηθεί, η συγκρότηση σώματος εθελοντών μετην ονομασία ‘’Φιλελεύθερη Λεγεώνα’’ η οποία θα αποβιβαζόταν σε παράλια της Αττικής ή της Πελοποννήσου[29].Πάντως κάποιοι στρατιωτικοί Ολλανδοί μετέβησαν μεμονωμένα, όπως ο εμπειρογνώμονας του πολεμικού ναυτικού Steffens και συνεργάστηκε μετονΚανάρη[30]Το1823ο πλοίαρχος Piet Bakker μεταφέρει μετο πλοίο του ‘’Le Brisiere’’ στην Πελοπόννησο, όπλα που συγκέντρωσε ο Στέφανος Παλαιολόγος έλληνας έμπορος εγκατεστημένος στοΆμστερνταμ. Όμως η στενή σχέση του Βασιλείου μετη ναυτική δύναμη της Μεγάλης Βρετανίας καιτα στρατηγικά συμφέροντα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία εμποδίζουν τη βασιλική οικογένεια να υποστηρίξει ανοιχτά την Ελληνική υπόθεση.[31]Ο αυστηρός κυβερνητικός έλεγχος στον τύπο καιοι πολλαπλές απαγορεύσεις στους στρατιωτικούς έπαιξαν ανασταλτικό ρόλο.
Επιπλέον έχοντας η Ολλανδία να αντιμετωπίσει τις φιλελεύθερες κινήσεις ανεξαρτησίας του Βελγίου δεν έβλεπε με συμπάθεια ανάλογες κινήσεις άλλων χωρών. Μέλος της κυβέρνησης εκφράστηκε ανοικτά υπέρ των Τούρκων. Αν εξαιρέσουμε επίσης τον ίδιο τον ηγεμόνα, ταδυοτου παιδιά ήταν φιλέλληνες και κυρίως ο Φρειδερίκος στον οποίο ο Νέγρης στα1829του προσέφερε καιτο στέμμα της Ελλάδας. Αντίθετη λόγω των αντεπαναστατικών αντιλήψεών της εν γένει, ήταν καιη Διαμαρτυρόμενη Εκκλησία, ενώ και κάποιοι διανοούμενοι όπως ο Ολλανδός ποιητής Ντα Κόστα έγραψε βιβλίο καταδικαστικό της Ελληνικής Επανάστασης. Αντίθετα άλλοι διανοούμενοι, όπως Βαν Κάμπεν του πανεπιστημίου του Leiden συνέταξε φιλελληνικά φυλλάδια και επτάτομη ιστορία της Ελλάδος σε φιλελληνικό πνεύμα. Από το 1827-1828 η στάση των Ολλανδών αλλάζει κατ’επίδραση καιτων εσωτερικών εξελίξεων στην Ελλάδα και της δολοφονίας του Καποδίστρια που τους δημιούργησε αρνητική εντύπωση.[32]Ο συνολικός αριθμός εθελοντών από τις Κάτω Χώρες ο οποίος προσήλθε στην επαναστατημένη Ελλάδα υπολογίζεται σε εικοσιένα άτομα.[33]
Στα τέλη του1821 εκδίδεται στη Στοκχόλμη ανώνυμο φυλλάδιο με τίτλο ‘’Έκθεση γιατην απάνθρωπη διαγωγή των βαρβάρων Τούρκων απέναντι στους χριστιανούς υπηκόους τους’’ το οποίο παρακινεί τους αναγνώστες τουνα συνδράμουν στην Ελληνική Επανάσταση εμπράκτως. Αρχές του1822 αναχωρούν δύο Σουηδοί γιατην επαναστατημένη Ελλάδα, οι F.N. Ashling και T. F. Aakerhjelm. Ο πρώτος είναι ταγματάρχης ειδικός στα οχυρωματικά έργα καιο δεύτερος υπολοχαγός. Ο δεύτερος θα συμμετάσχει στην πολιορκία της Ακρόπολης μαθα τραυματισθεί καιθα φύγει τον Ιανουάριο του1823γιατην πατρίδα τουδια μέσου της Σμύρνης. Ο Ashling διορίστηκε υπασπιστής του Κωλέττη και εστάλη να επιθεωρήσει οχυρωματικά έργα στις Θερμοπύλες καιτην πολιορκία στην Ακρόπολη. Απογοητευμένος από την αχρησία στην οποία είχε περιέλθει από τις Ελληνικές αρχές επέστρεψε τοστα τέλη του1822στην πατρίδα του. Άλλοι πάλι Σουηδοί εθελοντές είχαν άδοξο τέλος όχι σε κάποιο πεδίο μάχης αλλά σε κατάσταση ειρήνης όπως ο G.A.Sass, όντας επικεφαλής της φρουράς Μεσολογγίου, πουστην προσπάθειά τουνα χωρίσει διαπληκτιζόμενους Έλληνες, σκοτώθηκε από έναν Μεσολογγίτη στις 18 Φλεβάρη του1824.[34]
Άλλοι Σουηδοί που συμμετείχαν σε μάχες ήταν οι August Maximilan Myhrenberg συμμετείχε στο σώμα του Φαβιέρου και ως υπασπιστής του, σε μάχες στην Εύβοια, τη Χίο καιτην Ακρόπολη. Από το 1829 έως το 1830 χρημάτισε διοικητής του Παλλαμαδίου, ενώ στη συνέχεια ήλθε σε ρίξη μετον Καποδίστρια κι έφυγε. Ο J.F.S.Crusenstolpe που ήλθε στα 1827 και ο K.G.T.Westee που ήλθε από το 1831 μέχρι το 1837.[35]
Ο φιλελληνισμός στηΔανία είναι μάλλον περιθωριακός σε μέγεθος και έκταση σε σχέση μετα αντίστοιχα κινήματα άλλων χωρών, κάτι που αποδίδεται στην απομόνωσή της από τις λοιπές εξελίξεις που σημειώνονται στην Ευρωπαϊκή πολιτική σκηνή, αλλά καιστα εσωτερικά προβλήματά της που οφείλονται καιστη συντριβή του ναπολεόντειου συνασπισμού, σύμμαχος του οποίου ήταν καιη Δανία. Η μεταναπολεόντεια ύφεση έπληξε την οικονομία της χώρας καιτο1813 πτώχευσε. Επίσης το1814 έχασε τη Νορβηγία από τη Σουηδία. Η κυριαρχία στην Ευρωπαϊκή πολιτική σκηνή και πολιτική των Ιεροσυμμαχικών θέσεων κατά των φιλελεύθερων και απελευθερωτικών κινημάτων καιοι εμπορικές συμφωνίες της χώρας μετην Οθωμανική Αυτοκρατορία επιδρούσαν στην έκταση του φιλελληνισμού στη Δανία. Τέλος, η επιβολή λογοκρισίας στον τύπο καιστο ταχυδρομείο περιόριζε την ενημέρωση των πολιτών. Όμως η δεινή κατάσταση των πολιτών από τα σφάλματα των ηγετών της χώρας ευνοούσε την υποστήριξη του αγώνα των Ελλήνων.[36]Τον πυρήνα του φιλελληνικού κινήματος στη χώρα θα αποτελέσει ο σύλλογος των φοιτητών του Πανεπιστημίου της Κοπεγχάγης που ιδρύθηκε το1820. Επίσης νέα από την επαναστατημένη Ελλάδα αναδημοσίευαν από τον γαλλικό και γερμανικό τύπο, ενώ φιλολογικά έντυπα δημοσιεύουν άρθρα και ποιήματα αφιερωμένα στην Ελλάδα, όπως η μηνιαία Hesperus καιη Freia. Φιλολογικού χαρακτήρα συγκεντρώσεις πραγματοποιούν αριστοκράτες, όπως η Kamma Rahbek καιη Friederike Brun. Άλλοι μετην πένα τους προσπαθούν να προβάλουν, να υμνήσουν να συγκινήσουν, να παρακινήσουν: ο ποιητής Steensen Blicher με ποίημά τουγιατην καταστροφή των Ψαρών καιτον Επινίκειο Ύμνο για τους Έλληνες. Άλλοι δραστηριοποιούνται σε φιλελληνικούς κύκλους εκτός Δανίας: ο ποιητής Jens Baggensen στην Ελβετία καιο συγγραφέας Peter Andreas Heinberg στο Παρίσι. Άνθρωποι του κλήρου δεν μένουν ασυγκίνητοι απέναντι στην Ελληνική υπόθεση: ο λουθηρανός επίσκοπος Friedrich Munter αλληλογραφεί με ορθοδόξους αρχιερείς και τους συμπαρίσταται ενώ ο ιερέας Hans Bastholm διοργανώνει εράνους. Στον έρανο αυτό ανταποκρίνεται ‘’ανωνύμως’’ καιο διάδοχος του θρόνου Christian Frederik προσφέροντας 500 τάληρα.
Το1827-1828 συστήνεται το ‘’Κομιτάτο για βοήθεια προς τους πάσχοντες στην Ελλάδα’’. Αυτό συγκέντρωνε χρήματα-μέχρι τις 20 Απριλίου 1829 είχε συγκεντρώσει 16000 φράγκα-καιτα έστελνε μέσω του Εϋνάρδου στον Καποδίστρια.[37] Επίσης την ίδια χρονιά εκδίδεται η δανική φιλελληνική εφημερίδα Graekervennen/Ο Φιλέλληνπου δημοσιεύει νέα από την επαναστατημένη Ελλάδα και επικλήσεις βοήθειας για τους Έλληνες προς τις Ευρωπαϊκές χώρες. Οι συνδρομές των αναγνωστών της εφημερίδας πήγαιναν υπέρ των Ελλήνων.[38]Η σύγχρονη έρευνα πιστοποιεί πως ήλθαν στην Ελλάδα, παρά τη ρητή απαγόρευση σχηματισμού εθελοντικού σώματος γιατην Ελλάδα μετο Βασιλικό Διάταγμα της 19ης Σεπτεμβρίου 1821,[39] οκτώ Δανοί και σκοτώθηκαν ή πέθαναν τρεις.[40] Μνημονεύονται οιΓιόχαν Χένρικ Κρόυερ-φοιτητής, ο Χάρο Πάουλ Χάρινγκ-ζωγράφος και ποιητής, ο Φρήντριχ Χάϊνριχ Γιόχανσεν φοιτητής ιατρικής, ο John Hane αξιωματικός του πυροβολικού καιοι επίσης αξιωματικοί Konrad von Ruppel, Carl Leopold Jacob Wederkinch, ο Frellsen ο οποίος συνένδραμε στον αγώνα με αγορασμένη από τον ίδιο κανονιοφόρο. Επίσης ο λοχαγός Waldemar von Qualen που σκοτώθηκε στη Λαμία τον Μάρτιο του 1822.[41]
Η χώρα έχει τριπλή κατοχή: Ρωσική, Πρωσική και Αυστριακή. Τα νέα που αφορούν την επαναστατημένη Ελλάδα φτάνουν από τις Γαλλικές φιλελληνικές εφημερίδες, αυστριακές, και ιδιωτικές επιστολές. Δύο Πολωνικές εφημερίδες δημοσιεύουν άρθρα και εκκλήσεις υπέρ των Ελλήνων, ηΦωνή της ΒαρσοβίαςκαιηΜέλισσα της Κρακοβίας. Λογοτέχνες Πολωνοί, όπως ο Μπουρκόφσκι με τους Δεκαεννιά Βυρωνικούς ΎμνουςτουκαιοιΑ.Μάκιεβιτς, Σλαβόσκι, Βίλνα Γκρόντεκ δημοσιεύουν κείμενα εμπνευσμένα από την Ελληνική Επανάσταση.[42]
Συνολικά τριάντα Πολωνοί θα έλθουν στην Ελλάδα, σύμφωνα μετη σύγχρονη έρευνα, και από αυτούς θα σκοτωθούν ή θα πεθάνουν από άλλη αιτία έντεκα.[40]Οιπιο γνωστοί από αυτούς είναι οι Γκρανόφσκι και Τουκόφσκι, αμφότεροι λοχαγοί, που πολέμησαν μετον Αλέξανδρο Υψηλάντη, ενώ ο Τζιρζάφσκι μετείχε στην πολιορκία του Μεσολογγίου. Τέλος, στη μάχη του Πέτα σκοτώθηκαν δεκατρείς Πολωνοί, ενώ δύο επέζησαν.[43] Ένας από τους δύο, ο Αλεξάντερ Κουζάνσκι μάλιστα συνελήφθη και κρατήθηκε για οκτώ μήνες στηνΆρτα. Στις αρχές του1823 γύρισε καταπονημένος στην πατρίδα του.[44]
Μαζί μετην έναρξη της Επανάστασης έχουμε την έκδοση της επιθεώρησης Antologia του Vieussex στηΦλωρεντία όπου φιλοξενούνται άρθρα που συνδέουν το ελληνικό ζήτημα με έναν αγώνα γιατον πολιτισμό καιτην εκπαίδευση καιμετην αντίληψη πως η Ελλάδα βρίσκεται κατά κάποιον τρόπο μέσα «στον γενετικό κώδικα της Ιταλίας» Προβάλλεται μια ελληνοϊταλική εθνική και πολιτισμική αλληλεγγύη.[45]
Περί τους εκατόν τριάντα επτά Ιταλούς θα έλθουν να πολεμήσουν στην Ελλάδα και από αυτούς οι σαράντα δύο θα σκοτωθούν ή θα πεθάνουν για άλλους λόγους.[40]Οιπιο πολλοί είναι παλαίμαχοι των Ναπολεόντειων πολέμων ή πρωταγωνιστές των εσωτερικών αγώνων της Ιταλικής χερσονήσου. Το τάγμα των Φιλελλήνων πουθα συσταθεί τον Μάιο του1822θα έχει δύο λόχους με αρχηγούς διαφορετικών εθνοτήτων και διοικητή έναν Ιταλό, τον Ντάνια. Λόγοι, πάλι, πολιτικής σκοπιμότητας προκαλούν δυσφορία στον ερχομό Ιταλών εθελοντών καιτου επαναστάτη κόμη Σανταρόζα.[46] Σκοτώθηκε στην πτώση της Σφακτηρίας.
Ο Ιταλικός φιλελληνισμός θα υπάρξει από ταπιο μακρά φιλελληνικά κινήματα του αιώνα αφού διαδραματίζει ρόλο και πέραν της Επανάστασης του 1821 και συγκεκριμένα το1866και κυρίως το1897[47]
Η έκρηση της Ελληνικής Επανάστασης έθεσε την τσαρική κυβέρνηση στο δίλημμα μεταξύ της διατήρησης του status quo και της υποστήριξης των ομόδοξων Ελλήνων. Όμως η Επανάσταση ξεσήκωσε ενθουσιώδεις αντιδράσεις σχεδόν σε όλους τους τομείς της ρωσικής κοινωνίας. Ο Ρωσικός φιλελληνισμός έγινε ένα κίνημα με ευρεία βάση, διαπερνώντας όλες τις πολιτικές και ιδεολογικές παρατάξεις και συγκεντρώνοντας υποστήριξη από όλες τις μείζονες κοινωνικές ομάδες (sosloviia).[48]
Ωστόσο, δεν καταγράφονται Ρώσοι αγωνιστές το 1821, σε αντίθεση με τους εκατοντάδες Γερμανούς, Γάλλους Άγγλους κλπ. Τα αίτια ανάπτυξης του Ρωσικού φιλελληνισμού είναι: α) η κοινότητα της θρησκείας β)η φιλελεύθερη ιδεολογία φορείς της οποίας ήταν οι μαχητικοί Δεκεμβριστές [49]γ)οι παραδοσιακοί ιστορικοί δεσμοί δ)ο κοινός αντίπαλος των δύο λαών, η Οθωμανική Αυτοκρατορία ε)οι μεταξύ τους οικονομικοί δεσμοί στ) η ένταξη Ελλήνων στη Ρωσική διοίκηση καιτο Ρωσικό στρατό ζ) οι ακμάζουσες Ελληνικές παροικίες.[50]Οι δραστηριότητες του Ρωσικού φιλελληνισμού θα μπορούσαν να διακριθούν α) σε αυτές που εκδηλώθηκαν κατά την προετοιμασία της Ελληνικής Επανάστασης μέσα στην ίδια τη ρωσική επικράτεια β)σε αυτές που εκδηλώθηκαν μέσα στις παραδουνάβιες ηγεμονίες κατά τη διάρκεια της εκδήλωσής της επανάστασης και μετά την αποτυχία της εκεί γ) σε αυτές που εκδηλώθηκαν στην επαναστατημένη Ελλάδα.[51]
Έτσι στην ίδια τη Ρωσία συστήθηκε ηΦιλική Εταιρείακαιτα μέλη της είχαν τη δυνατότητα να μετακινούνται εντός της Ρωσικής επικράτειας προκειμένου να κατηχούν νέα μέλη. Μέλη της έγιναν και Ρώσοι, όπως ο στρατιωτικός Νικόλαος Γάλιτς. Χορηγήθηκαν αθρόα διαβατήρια σε Έλληνες καισε όποιον άλλον ήθελε να περάσει ταρωσο-μολδοβλαχικά σύνορα. Ο Ρώσος στρατηγός Ίντσωφ ήταν ένας από τους κρατικούς εκείνους παράγοντες που χορήγησαν έγγραφα. Δεν ήταν επίσης μικρής συμβολής η σιωπηρή συμπαράσταση των Ρωσικών παραγόντων στις ενέργειες των Φιλικών. Ο Ρώσος στρατηγός Τσουκώφ χορήγησε στρατιωτικό υλικό σε Φιλικούς.[52]ΟΔεκεμβριστήςΑ. Νέπινιν διοικητής της 16ης μεραρχίας αγόρασε όπλα καιτα έστειλε στις παραδουνάβιες ηγεμονίες.[53]
Ακόμα, συγκροτήθηκαν εθελοντικά σώματα, όπως τουΡώσου συνταγματάρχη Βασίλη Ιβάνοβιτς Σκολτάνωφ, το σώμα των Ρώσων κοζάκων, ενώ Ρώσοι ένοπλοι συμμετείχαν στα επαναστατικά σώματα στη Μολδοβλαχία. Και μετά την αποτυχία στις παραδουνάβιες ηγεμονίες όσοι κατέφυγαν στη Ρωσία δέχθηκαν τις φροντίδες των Ρώσων. Επίσης, απέστειλαν υπεύθυνους Ρωσικούς παράγοντες, όπως ο Δεκεμβριστής Πάβελ Πέστελ προκειμένου να παρακολουθεί τα γεγονότα στην επαναστατημένη Μολδοβλαχία καινα δώσει αναφορά-ευνοϊκή-στον στρατηγό Κισελιόφ.[54]
Όταν ξέσπασε η επανάσταση στην Ελλάδα, παρασχέθηκε άσυλο στους καταδιωκόμενους Έλληνες από τις σφαγές που εξαπέλυσαν οι Τούρκοι : από Χίο, Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, Κυδωνιές, Κύπρο. Συστήθηκαν κομιτάτα με σκοπό την εξαγορά αιχμαλώτων καιτη βοήθεια απόρων ( π.χ. το ‘’Κομιτάτο εξαγοράς αιχμαλώτων Γραικών Χίου, Κυδωνιών, Κασάνδρας’’, συστημένο από τον επίσκοπο Κισνόβ Δημήτριο). Μεταφέρονται στην Ελλάδα ένοπλοι εθελοντές και πολεμοφόδια (ο Ρώσος πρίγκηπας Καντακουζηνός, πλοία: το μπριγαντίνι Fidelissimo’’, η γολέτα La Speranza, το καλοκαίρι τουτου 1821 αναχωρούν γιατην Ελλάδα) [55]Οι Ρώσοι διακρίνονται καιστα πεδία των μαχών: ο Αφανάσα είναι στο πυρπολικό του Παπανικολή που βυθίζει το τουρκικό δίκροτο στην Ερεσσό. Αδελφοί Bereznsky στην Κρήτη καιστο Πέτα-ένας εξ αυτών σκοτώθηκε στην Κάσο, έτερος εξ αυτών τραυματίστηκε εκεί, ενώ τρίτος έχασε το πόδι τουστο Νεόκαστρο εναντίον του Ιμπαρήμ. Ο Νικόλαος Ράικο συμμετείχε στην εκστρατεία στη Χίο υπό τον Φαβιέρο [56]. Άλλοι αναδείχθηκαν σε υπεύθυνες θέσεις όπως οΝικόλαος Ράικο : φρούραρχος στοΠαλαμήδι, έπειτα στην Πάτρα καιτο Καστέλι του Μωρέως ως αντισυνταγματάρχης.[57]Στη ναυμαχία του Ναυαρίνου συμμετείχαν με οκτώ πλοία ενώ βοήθησαν κατά τη διάρκειά της με απελευθερώσεις Ελλήνων αιχμαλώτων. Σε επίπεδο λογίας συμβολής, αναφέρονται η φιλελληνική λογοτεχνική προσφορά του ποιητή Αλέξανδρου Πούσκιν (τα ποιήματα: ‘’Στον Οβίδιο’’,’’Στην Ελληνίδα’’, ‘’Ξεσηκώσου Ελλάς’’, το ημιτελές διήγημα ‘’Κίρτζαλης’’ εμπνευσμένο από τα γεγονότα στη Μολδοβλαχία),[58]τουΚ.Φ.Ριλέγεφ, τουΒ.Κιουχελμπέκερ. Παρήχθησαν και κυκλοφόρησαν χρωμολιθογραφίες, γλυπτά και πίνακες με θέματα και πρόσωπα από την Ελληνική Επανάσταση[59].
Πρέπει ακόμα να αναφερθεί η διάσωση καιη δωρεάν παράδοση αρχαιοτήτων στο Εθνικό Μουσείο στην Αίγινα, από τον Ρώσο πλοίαρχο Επαντσχίνε. Δεν έλειψαν καιοι οικονομικές ενισχύσεις γιατην ανέγερση φιλανθρωπικών ιδρυμάτων, όπως των επικεφαλής αξιωματικών της Ρωσικής ναυτικής δύναμης που συγκρούστηκε στοΝαυαρίνομε αποδέκτες το νοσοκομείο του Ναυπλίου, τη νεοσυσταθείσα Εκκλησιαστική Σχολή του Πόρου, καιμε σκοπό τη δημιουργία αλληλοδιδακτικού σχολείου στον Πόρο[60]
Οι παράγοντες οι οποίοι καθόρισαν την περιορισμένη και καθυστερημένη ανάπτυξη του ισπανικού φιλελληνισμού είναι το πολιτικό και πνευματικό κλίμα της περιόδου της παλινόρθωσης στηνΙσπανία μεταξύ 1823 και 1832. Τότε οι Ισπανοί φιλελεύθεροι αγωνίζονταν γιατο Σύνταγμα του 1812 και κατά της παλινόρθωσης της απολυταρχίας τουΦερδινάνδου Ζ’. Μετην παλινόρθωση του 1823 η Ισπανία τάχθηκε μετην Ιερά Συμμαχία, ενώ τον Οκτώβριο του1827 υπέγραψε εμπορική συμφωνία μετην Υψηλή Πύλη. Μέχρι τον θάνατό τουοΦερδινάνδος είχε επιβάλει λογοκρισία και καταδίωκε τους ‘’συνταγματικούς’’. Έτσι αρχικά η έκκληση της Ελληνικής προσωρινής διοίκησης δεν έγινε δεκτή από τους Cortes της Μαδρίτης -με έγγραφό τους στις 18 Δεκεμβρίου 1821- λόγω της επίκλησης των εσωτερικών τους προβλημάτων. Τα πρώτα φιλελληνικά κείμενα στα ισπανικά δημοσιεύθηκαν εκτός ισπανικού εδάφους: το "Escrito sobre Gecia" εκδόθηκε στοΠαρίσιτο 1825 και 1827. Κύριοι φορείς των φιλελληνικών κηρυγμάτων ήταν πολιτικοί εξόριστοι των διώξεων του Φερδινάνδου. Πολύ όψιμη θα είναι η φιλελληνική ισπανική εκδοτική κίνηση εντός Ισπανίας, μόλις στα1828 Επρόκειτο για ισπανικές μεταφράσεις της αφήγησης της πολιορκίας του Μεσολογγίου (πρωτοτύπως εκδοθείσα στα γαλλικά), καιστα 1829 η μετάφραση του βιβλίου του H. Lauvergne γιατην εκστρατεία του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο. Κυρίως βιβλία ιστορικού περιεχομένου είναι τα "La Turquia, teatro de la guerra presente" και "La Turquia victoriosa de las sandeces, falsedades e igmominias", στα 1828 και 1829 αντίστοιχα από τον λογοτεχνικό κριτικό και φιλελεύθερο πολιτικό Felipe Fermin Caballero y Morgay, εξόριστο στοΠαρίσι τότε. Ο Jose Manuel de San Millan y Coronel, στρατιωτικός και φιλελεύθερος πολιτικός πουζειστο Παρίσι, συντάσσει το "Compendio historico del origen y progresos de la insurrection de los griegos contra los turcos". Το έργο απροκάλυπτα φιλελληνικό -στηριζόμενο στον Πουκεβίλ- εκδίδεται με ψευδώνυμο.
Λογοτεχνικά ισπανικά έργα εκδίδονται το1830. Στη Βαλένθια το ιστορικό μυθιστόρημα "Grecia ο la doncella de Misolonghi" του Cosca Vayo y Lamarca, στηρίζεται κυρίως στον Πουκεβίλ. Την ίδια επίσης χρονιά καιστον ίδιο τόπο, εκδίδεται άλλο ένα φιλελληνικό μυθιστόρημα με τίτλο, "Amor y religion, ο la joven griega" που πιθανώς ανήκε στον Pascual Perez y Rodriguez. Το πρώτο φιλελληνικό ισπανικό ποίημα εκδίδεται στα μέσα της δεκαετίας του 1820 από τον εξόριστο τότε στην Αγγλία Jose de Esprocenda και τιτλοφορείται "Despedida del patriota griego de la hija del apostate". Πρόκειται για ανάπτυγμα ανώνυμου αγγλικού πρωτοτύπου που είχε εκδοθεί στο Λονδίνο το 1924. Την ίδια επίσης εποχή έχουμε το "Cancion guerrera con motivo del levantamiento de los gregos" του Francisco Martinez de la Rosa.[61]
Κατά την εποχή της Επανάστασης στον χώρο της γερμανόφωνης Ευρώπης υπήρχε μια χαλαρή συνομοσπονδία κρατών. Τα μεγαλύτερα μέλη της ήταν ηΑυστρίακαιηΠρωσία, ενώ μέλη ήταν επίσης ηΒαυαρία, ηΔανία, τοΛουξεμβούργοκλπ. Ανώτατος άρχων της συνομοσπονδίας κατά την εποχή της Επανάστασης ήταν ο Αυστριακός καγκελάριος Κλέμενς Μέτερνιχ. Η Αυστρία καιη Πρωσία, μαζί μετη Βρετανία καιτη Ρωσία, είχαν συνάψει από το 1815 μια σειρά συμφωνιών (τη λεγόμενη "Ιερή Συμμαχία") που επισήμως είχε ως στόχο την τήρηση της ειρήνης στην Ευρώπη καιτη συνεργασία μεταξύ αυτών των μοναρχιών.
Από τους πρώτους μήνες της Επανάστασης η γερμανόφωνη κοινή γνώμη τάχθηκε μετο μέρος των Ελλήνων. Αντίθετα, ο Μέτερνιχ, όπως καιοι άλλοι ηγεμόνες της Συμμαχίας τήρησαν αρνητική στάση, καθώς τη συσχέτισαν μετο κίνημα του Καρμποναρισμού στην Ιταλία το οποίο θεωρήθηκε κίνδυνος γιατην ανατροπή των μοναρχιών. Τον Μάϊο του 1821, στο Συνέδριο του Λάιμπαχ η Ιερά Συμμαχία απέρριπτε κάθε κίνημα ανατροπής της νόμιμης εξουσίας μέσω εξέγερσης και βίας. Το ανακοινωθέν του Συνεδρίου κατέληγε:
"Οι μονάρχες ενήργησαν συνεπεία αυτής της διακηρύξεως στα γεγονότα της Νεάπολης καιτου Πιεμόντε και επίσης στα γεγονότα που ξέσπασαν μεν υπό πολύ διαφορετικές συνθήκες αλλά από συνδυασμούς το ίδιο εγκληματικούς, καιτα οποία εκθέτουν την ανατολική πλευρά της Ευρώπης σε ανυπολόγιστες εμπλοκές".
Η επίσημη εφημερίδα της Αυστρίας Österreichischer Beobacther (Αυστριακός Παρατηρητής) σχολιάζοντας για πρώτη φορά τα συμβάντα στην Ελλάδα την 8 Ιουνίου (ν.ημ.) 1821 υποστήριζε ότι οι επαναστάτες βρίσκονταν σε στενή επαφή μετα επαναστατικά κινήματα στην Ιταλία και ότι σκοπός τους ήταν η διατάραξη της ησυχίας στη χριστιανική Ευρώπη. Έτσι, σχολίαζε η εφημερίδα, μια επιχείρηση που ξεκίνησε με πολιτικό δόλο δενθα έχει αποτέλεσμα καιθα οδηγήσει τον ελληνικό λαό σε μεγάλα δεινά. Λόγω της πολιτικής αυτής απαγορεύτηκε κάθε φιλελληνική κίνηση σε πολλά γερμανικά κράτη. Ωστόσο υπήρξαν πολιτικοί και διανοούμενοι που τάχτηκαν ανοιχτά υπέρ της Ελληνικής Επανάστασης. Ο βαρώνος von Gagern στην Ταξική Δίαιτα του πριγκηπάτου της Έσσης-Ντάρμσταντ την 19 Ιουνίου εκφωνεί θερμό φιλελληνικό λόγο που περιλάμβανε μεταξύ άλλων τα εξής:
"Ένα θανάσιμο αμάρτημα θα βαραίνη το Γερμανικό Έθνος ανδεν εγείρεται πουθενά ούτε βοήθεια ούτε φωνή προς χάριν των Ελλήνων. Αυτοί μπορεί να έχουν αρχίσει τον αγώνα τους ασύνετα, την ακατάλληλη στιγμή, με ανεπαρκή μέσα. Εγκληματίες όμως δεν πρέπει να χαρακτηριστούν για αυτό το λόγο. Δεν ήσαν υπήκοοι, στην έννοια του δικαίου των Εθνών καιτου πολιτισμού μας, αλλά σκλάβοι. Αυτό μαρτυρούν οι αρχιερείς των, που χωρίς ενοχή και χωρίς να απολογηθούν, υπέστησαν δεινόν θάνατο στις πύλες των ναών τους. Εγώ, ως υπήκοος ενός πρίγκιπα ο οποίος έγινε μέλος της Ιεράς Συμμαχίας, και ως εκπρόσωπος των δικαιωμάτων καιτων επιθυμιών ενός γερμανικού λαού, εκφράζω εδώ την προσδοκία και ελπίδα ότι οι Έλληνες θαβγουν νικητές από τον αγώνα τους, ή να τους εξασφαλιστή μιά συνθήκη πουθα τους θέση υπό την αιγίδα του ευρωπαϊκού δικαίου των Εθνών."
Τότε καιο ποιητής Wilhelm Müller συνέθεσε σειρά φιλελληνικών ποιημάτων μετον τίτλο "Τραγούδια των Ελλήνων". Το πρώτο από αυτά δημοσιεύτηκε στην ανθελληνική εφημερίδα του Μέτερνιχ και άρχιζε έτσι:
"Μας ονόμασες επαναστάτες - πάντα έτσι ας μας καλείς!
Επάνω! Επάνω! αυτό είναι το σύνθημα των Ελλήνων.
... ...
Επάνω, αυτό είναι το σύνθημα των Ελλήνων το αιώνιο!
Ο υπέροχος ήχος αυτός ποτέ ναμην ηχήσει μέσ' την καρδιά σου.
Εσύ, κάτω στη λάσπη θα μένης για πάντα, καιθα παρατηρείς του κόσμου τα συμβάντα."
Την 1 Αυγούστου 1821 ο καθηγητής Krug από τη Λειψία δημοσίευσε υπό μορφή φέιγ-βολάν πρόσκληση γιατην ίδρυση συλλόγων γιατην υποστήριξη των Ελλήνων. Λίγες μέρες αργότερα ένα βασιλικό διάταγμα απαγόρευε τη διάδοση αυτών των φυλλαδίων στη Σαξονία. Μια προσπάθεια αποστολής μιας "Γερμανικής Λεγεώνας" από τη Βαυαρία στην Ελλάδα από τον καθηγητή Fr. Thiersch επίσης απαγορεύτηκε. Στην Πρωσία επίσης απαγορεύτηκε κάθε δημόσια εκδήλωση φιλελληνισμού. Η πολιτική του Μέτερνιχ εμπόδισε σοβαρά τη βοήθεια προς τους Έλληνες αλλά δεν κατάφερε νατη σταματήσει εντελώς. Στον ηθικό τομέα απέτυχε πλήρως αφού δεν κατάφερε να αλλάξει την φιλελληνική κοινή γνώμη. Σταπιο φιλελεύθερα νοτιοδυτικά κρατίδια της Γερμανικής Συνομοσπονδίας, με κέντρο τη Στουτγκάρδη, άρχισαν από το φθινόπωρο του 1821 να λειτουργούν φιλελληνικές επιτροπές οι οποίες και έστειλαν εθελοντές στην Ελλάδα και υποστήριξαν οικονομικά πρόσφυγες. Στη Γερμανία η Ελληνική Επανάσταση ερμηνεύτηκε από την αρχή σανμια ιδιαίτερη περίπτωση, διαφορετική από τις άλλες, πουδεν σκόπευε στην ανατροπή κάποιας νόμιμης εξουσίας ούτε είχε σχέση με συνωμοσίες όπως ο Καρμποναρισμός. Θεωρούσαν ότι τα αιτήματα των Ελλήνων ήταν δίκαια και ότι άξιζαν μια θέση στην πολιτισμένη χριστιανική Ευρώπη. Ο γερμανόφωνος τύπος στο μεγαλύτερο μέρος του φιλοξενούσε φιλελληνικά δημοσιεύματα. Σε ένα από αυτά του καθηγητού Krug αναφέρει:
"Όλη η Τουρκοκρατία έχει από καιρό προγραφεί από την κοινή γνώμη σαν κάτι άκρως άδικο πουδεν υποφέρεται ... Εάν λοιπόν μια ζηλότυπη και γεμάτη φόβο πολιτική των κυβερνήσεων θεωρεί τον Ελληνικό Αγώνα απελευθερώσεως άκαιρο για τους δικούς της σκοπούς, παρά ταύτα δενθα πετύχει, παρ' όλα τα σοφίσματά της, να κάνει τον κόσμο να πιστέψει ότι αυτός ο αγώνας είναι άδικος".
Ωστόσο, στο Συνέδριο της Βερόνας που έγινε στο τέλος του 1822 επικράτησε και πάλι ο Μέτερνιχ και από το Συνέδριο εκδόθηκε ψήφισμα που καταδίκαζε την Ελληνική Επανάσταση χαρακτηρίζοντάς την "ανόητη και εγκληματική επιχείρηση". Μετά από αυτό, το φιλελληνικό κίνημα στη Γερμανία κλονίστηκε και σχεδόν διακόπηκε, έως ότου το 1826 δημιουργήθηκε νέο ρεύμα φιλελληνισμού με αφορμή την τραγική πτώση του Μεσολογγίου.[62]
Άλλες φιλελληνικές εκδηλώσεις ήταν η δημιουργία φιλελληνικών κομιτάτων με πρωτοβουλία καθηγητών όπως του θεολόγου Fr. Nagel,[63]του Νεάντερ (J. Neander), του Νίμπουρ (Barthold Georg Niebuhr) και άλλων. Οι πρωτοβουλίες που αναλαμβάνουν είναι πολλές: έκδοση φυλλαδίων που προτρέπουν στην ίδρυση φιλελληνικών σωματείων, στην παροχή ποικίλης αρωγής, έρανοι σε χρήμα και είδη, στρατολογούνται νέοι εθελοντές, ενώ κάποιοι πανεπιστημιακοί δάσκαλοι των Ελλήνων σπουδαστών οι οποίοι συγκροτούν στρατιωτικά σώματα με σκοπό να πάνε στην Ελλάδα, εκφράζουν την επιθυμία να τους συνοδεύσουν στον προορισμό τους.[64]
Σημαντικά κέντρα φιλελληνικής δράσης στη Γερμανία υπήρξαν οι πόλεις τουΑμβούργουκαι της Βρέμης, τοΝτάρμσταντκαιηΣτουτγκάρδη. Οι Zimmermann-καθηγητής, Chevalier από τηΓενεύηκαι Dannenberg –υπασπιστής της φρουράς τουΑμβούργου συγκροτούν την ‘’Ελληνογερμανική Λεγεώνα’’[65]Στην πόλη Ντάρμσταντ όπου μετέβη οΘεόδωρος Νέγρης ζήτησε και πέτυχε τη συγκρότηση και αποστολή εθελοντικού σώματος στην Ελλάδα. Ιδιαίτερο ρόλο είχε παίξει στη συγκρότηση της εκεί φιλελληνικής στρατιωτικής ομάδας ο Koster πρώην αξιωματικός του Πρωσσικού στρατού που είχε έλθει στις αρχές του 1821 στην Ελλάδα, πολέμησε μα έφυγε απογοητευμένος από την υπάρχουσα χαοτική κατάσταση, μα ήθελε να ξαναγυρίσει.[66]Το1827 ιδρύθηκε στην πρωτεύουσα της Βαυαρίας ‘’Πανελλήνιον’’ με σκοπό την ανατροφή ορφανών παιδιών από την Ελλάδα.[67] Τα αίτια ανάπτυξης του Γερμανικού φιλελληνισμού θεωρούνται ότι είναι ο κλασικισμός που καλλιεργείτο στη Γερμανία τα προεπαναστατικά χρόνια σε συνδυασμό μετον ρομαντισμό της εποχής. Επίσης η παρουσία καιη δράση εκεί των Ελλήνων σπουδαστών και εμπόρων.[68]
Ενεργή ήταν η συμμετοχή Γερμανών φιλελλήνων στα επαναστατικά γεγονότα στην Ελλάδα: στηνΚρήτηο γιατρός Σχιεράϊπερ τον Δεκέμβριο του 1823 παρέχει ιατρική και φαρμακευτική περίθαλψη, ενώ ο Hane ανέλαβε τη διοίκηση του φρουρίου της Γραμβούσας στα τέλη Φεβρουαρίου 1828[69]
Τα αίτια ανάπτυξής του ήταν α) οι από την αρχαιότητα και κυρίως από τους χρόνους του Μεγάλου Αλεξάνδρου επαφές και επιδράσεις του ελληνικού πολιτισμού στην Ινδική χερσόνησο. Οι επιδράσεις αυτές δεν σταμάτησαν ούτε κατά τον Μεσαίωνα β) η υπάρχουσα τότε κατάσταση των Ινδών, δηλαδή η αποικιακή κατοχή τους από τους Άγγλους, κάτι που τους προδιέθεται θετικά έναντι του αγώνα των Ελλήνων. γ) η παρουσία και δράση Ευρωπαίων –μεταξύ αυτών και Ελλήνων- εμπόρων σε σημαντικά λιμάνια –εμπορικά κέντρα των Ινδιών (Καλκούτα, Δάκκα), Ευρωπαίων οι οποίοι ήταν φορείς καιτων Ευρωπαϊκών φιλελεύθερων ιδεών. Δ) η αποστολή στην Ινδία του Ζακυνθινού Νικόλαου Κεφαλάτο1823 ως εκπροσώπου της Ελληνικής Διοίκησης του αγώνα προκειμένου να πραγματοποιήσει έρανο υπέρ της Ελληνικής Επανάστασης.[70]Η Φιλελληνική Εταιρεία της Καλκούτας συνεστήθη στα τέλη του1823 από τονΚεφαλά. Η πρώτη μνεία περί αυτής γίνεται σταΕλληνικά Χρονικάτην εφημερίδα του Μεσολογγίου (έτος 2ον, αριθ.5, της 17ης Ιανουαρίου 1825, σελ.3-4), όταν δημοσιεύει επιστολή σταλμένη από την Καλκούτα.[71]Ο κύριος αγωγός πληροφόρησης σχετικά με όσα γίνονταν στην Ελλάδα ήταν τα εμπορικά πλοία που έφταναν από την Ευρώπη στο Ινδικό αυτό λιμάνι, καιδι’ αυτών η Φιλελληνική Εταιρεία της Καλκούτας. Με συγκεντρώσεις και δημοσιεύματα που πραγματοποιούσε στον τοπικό τύπο, όπως η ‘’Εφημερίδα της Καλκούτας’’, προβάλλονταν νέα από την επαναστατημένη Ελλάδα. Πραγματοποίησε έρανο κατορθώνοντας να συγκεντρώσει το ποσό των 25.380 ρουπίων ή 2200 λιρών στερλινών, ενώ ο Άγγλος επίσκοπος της Καλκούτας προσέφερε 200 λίρες στερλίνες.[72] Τελικά μέρος των χρημάτων –γιατην ακρίβεια 1200 λίρες έφτασαν στην Ελλάδα, ενώ τα υπόλοιπα χρήματα καταχράσθηκαν οι Ιωάννης Ορλάνδος και Ανδρέας Λουριώτης μέλη της Ελληνικής Επιτροπής του Λονδίνου.[73] Μέλη της Εταιρείας ήταν φυσικά εκτός από Έλληνες-μέλη της εκεί παροικίας-αλλά και Άγγλοι, ( ο πρόεδρός της ήταν Άγγλος, ο Άρινγκ), Αμερικανοί και Ινδοί ενώ στον έρανο ανταποκρίθηκαν και Κινέζοι. Χαρακτηριστικά ο γιος του Ινδού σουλτάνου της Μυσώρης Τίππο Σαΐντ, αγωνιστή της Ινδικής ανεξαρτησίας από την Αγγλική κατοχή, παρέστη σε συγκέντρωση της Εταιρείας.[74]
Υπήρξαν Εβραίοιπου συμπαραστάθηκαν καιΕβραίοιπου επέδειξαν αρνητική στάση απέναντι στον Εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων. Σύμφωνα μετον καθηγητή Σπυρίδωνα Λουκάτο οι παράγοντες οι οποίοι εμπόδισαν την ανάπτυξη του Εβραϊκού Φιλελληνισμού ήταν: α)ο μεταξύ Ελλήνων και Εβραίων φυλετικός φανατισμός καιη θρησκευτική μισαλλοδοξία (εκατέροθεν τέτοιες πράξεις ήταν: η διαπόμπευση του σώματος τουΓρηγορίου του Ε΄ από τους Εβραίους της Κωνσταντινούπολης καιοι σφαγές που υπέστησαν οι Εβραίοι της Οδησσού από τους εκεί Έλληνες και Ρώσους όταν έφτασε ο νεκρός του Πατριάρχη, αλλά καιοι σφαγή των Εβραίων της Τριπολιτσάς), β)ο οικονομικός ελληνο-εβραϊκός ανταγωνισμός γ)η ανάγκη επιβίωσης των Εβραίων μέσα στο πλαίσιο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Από την άλλη μεριά οι παράγοντες εκείνοι που καλλιεργούσαν τον Εβραϊκό φιλελληνισμό ήταν: α)η Φιλελεύθερη Ευρωπαϊκή ιδέα, β)οι φιλικοί δεσμοί Ελλήνων και Εβραίων της διασποράς (ο ποιητής Ανδρέας Κάλβος φίλος και δάσκαλος των Ελληνικών στην εβραϊκή οικογένεια Finzi στη Φλωρεντία), γ)Η κοινή συμβίωση Ελλήνων και Εβραίων (ο Χανέν, Εβραίος της Τριπολιτσάς σώθηκε μετην οικογένειά του.
Τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του Εβραϊκού φιλελληνισμού ήταν τα εξής: α)εκδηλώνεται κυρίως στις δυτικοευρωπαϊκές χώρες όπου κοινωνικοί, ιδεολογικοί, πολιτικοί και οικονομικοί παράγοντες ευνοούν τις ιδεολογικές ζυμώσεις μεταξύ των Εβραίων της διασποράς και τους κάνουν πιο δεκτικούς στα φιλελεύθερα μηνύματα. Β)εκφράζεται μετον εκχριστιανισμό των Εβραίων γ)με μικτούς γάμους μεταξύ Ελλήνων και Εβραίων.
Περιορισμένης έκτασης μπορούν να χαρακτηριστούν οι προσφορές των Εβραίων στην Ελληνική Επανάσταση: συμμετοχή σε μάχες, συμπαράσταση σε φυλακισμένους και παροχή ιατρικής βοήθειας, συμμετοχή σε φιλελληνικά κομμιτάτα, εκκλήσεις για συνδρομές υπέρ των Ελλήνων, συμπαράσταση εκ μέρους Εβραίων δημοσιογράφων. Η έρευνα μέχρις σήμερα έχει επισημάνει τους εξής Εβραίους που έχουν συμμετάσχει ή συμπαρασταθεί στην Ελληνική υπόθεση: α) (Cremieux) Κρεμιέας Αδόλφος από τη Γαλλική πόλη Νιμ ήταν μέλος της εκεί Φιλελληνικής Εταιρείας, β)Ιωάννης Λέχος ήλθε στην Ελλάδα περί το 1805 κι αφού βαπτίστηκε χριστιανός μετέβη τονΦλεβάρητου1822στηνΚρήτη όπου συμμετείχε σε μάχες στην περιοχή Κισσάμου, στη συνέχεια, το 1823, εργάσθηκε αμισθί στο επαρχείο Σαντορίνης, ενώ υπηρέτησε ως ‘’πυροβολικός’’ στο σώμα του Φαβιέρου γ)Δημήτριος Ιωάννου Λέχος πολωνοεβραίος, γιος του προηγούμενου δ) Έλβιγκ, ραβίνος στο Werle της Βεστφαλίας απηύθυνε έκκληση στις 21 Μαΐου του1826 προς όλες τις ισραηλιτικές κοινότητες προκειμένου να συνδράμουν τους χειμαζόμενους Έλληνες ε) η οικογένεια του Φίντζι Ραφαέλλο μέλη της οποίας ήταν φίλοι τουΑνδρέα Κάλβουκαι είχαν συμπεριληφθεί σε λίστα υπόπτων από την αστυνομία της Φλωρεντίαςμε σκοπό την απέλασή τους λόγω των φιλελεύθερων θέσεών τους, στ) Limpan Srie, ραβίνος. Ζούσε κι αυτός στη Φλωρεντίας και φίλος του Κάλβου που λόγω των φιλελεύθερων θέσεών του συμπεριλαμβανόταν στην προηγούμενη λίστα ζ) Passigli και Consiglio Giyseppe, ζούσαν κι αυτοί στη Φλωρεντία, φίλοι του Κάλβου, η) ο Λαφίτ Γεώργιος, ο οποίος ήταν Εβραίος δημοσιογράφος στο Παρίσι και αρθρογραφούσε υπέρ του Ελληνικού αγώνα, ζ) Ραφαήλ Γεώργιος που εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα και βαπτίστηκε χριστιανός η)Χη Ιωάννης γιατρός από Ισραηλιτική οικογένεια της Ζακύνθου ο οποίος ασπάσθηκε τον χριστιανισμό και παρείχε τις ιατρικές του υπηρεσίες στους Επαναστατημένους Έλληνες, θ) Ιάκωβος Μαβέιτς, εκχριστιανισμένος Εβραίος από τηΡωσία μετείχε στην επανάσταση της Μολδοβλαχίας ι)Νιάρντι Μποτελάτ καιια)Ιωαννίτσα Μποτεζάν εκχριστιανισμένοι Εβραίοι που συμμετείχαν στην επανάσταση στο Ιάσιο.[75]
Στους Τούρκους πουμε διάφορους τρόπους συνένδραμαν στην Επανάσταση μπορούμε να αναφέρουμε διάφορα πρόσωπα, είτε πολιτικές είτε θρησκευτικές προσωπικότητες, όπως τον μουσουλμάνο θρησκευτικό ηγέτη, τον σεϊχουλισλάμη Χατζή Χαλίλ Εφέντη, ο οποίος αρνήθηκε να επικυρώσει την εντολή του σουλτάνου Μαχμούτ Β΄για αθρόα σφαγή των ελλήνικών πληθυσμών, με τίμημα την εξορία τουκαιτη δολοφονία του.[76] Επίσης, τον τούρκο γιατρό τουΑνδρούτσουκαιτουΜακρυγιάννη, Χασάν Αγά Κούρταλη. Επίσης αναφέρεται ηΟθωμανική ΕκατονταρχίατουΜουσταφά Γκέκα.[77]
Η σχέση της Ελληνικής κοινωνίας με τις βαλκάνιες τις κατεχόμενες επίσης κοινωνίες του βαλκανικού χώρου προσδιορίζονται από την κοινή τύχη έναντι του κοινού δυνάστη και εχθρού, από το ‘’ομόδοξον’’, από τη διείσδυση της Ελληνικής γλώσσας στη Βουλγαρία καιστη Σερβία λόγω της δράσης του Πατριαρχείου, από το γεγονός του διορισμού Ελλήνων ηγεμόνων στις Παραδουνάβιες περιοχές από τις εμπορικές ανταλλαγές και από την εγκατάσταση παροίκων στις αντίστοιχες χώρες. Εξαίρεση αποτελεί η Αλβανία προσδεμένη θρησκευτικά και κοινωνικά στην Οθωμανική αυτοκρατορία και συχνά σύμμαχος στα κατασταλτικά μέτρα σε βάρος των Ελλήνων. Η κοινή τύχη καιη κοινή ελπίδα απελευθέρωσης των Βαλκανικών λαών καιη οργάνωσή τους σε ένα κράτος αποτυπώνεται στον Θούριο του Ρήγα.[78]Ο ιστορικός Νικολάι Τοντόροφ μας αναφέρει έναν κατάλογο μετα ονόματα των αγωνιστών που συμμετείχαν στον αγώνα στο κίνημα του Υψηλάντη καιη εθνολογική σύστασή του ποικίλει: 199 Μολδαβοί, 9 Βλάχοι, 132 Βούλγαροι, 72 Σέρβοι, 2 Μαυροβούνιοι, 2 Βόσνιοι, 4 Δαλματοί, 7 Αλβανοί, 4 Ούγγροι, 3 Εκχριστιανισμένοι Τούρκοι.
Οι Αλβανοί που μετείχαν στο κίνημα του Υψηλάντη ήταν πιο πολλοί αλλά καταγράφονται ως Έλληνες. ΟΜουσταφά Γκέκας, ο Αμπτής Γκέκας, ο Μάκος Κούστα που λειτουργούσε ως κομιστής επιστολών του Αλή πασά προς τους Έλληνες, μα τελικά προσχώρησε στο Ελληνικό στρατόπεδο. Συνεκστράτευσε μετον Καραϊσκάκη στηνΑν. Στερεά καιστην Καποδιστριακή περίοδο διορίστηκε ως εκατόνταρχος της Β’ χιλιαρχίας [79] Ακόμα οΜπαϊράμης Λιάπης διατελώντας υπό την ηγεσία τουΝικ. Κριεζιώτου συμμετείχε σε πολεμικές επιχειρήσεις στο Τρικκέρι καιστην Ανατολική Στερεά.[80]
Ο Ελληνικής καταγωγής Ρουμάνος πρίγκιπας Αλέξανδρος Καντακουζηνός επικεφαλής εκατό Αλβανών κατέλαβε το Κάστρο της Μονεμβασιάς τον Ιούλιο του 1821. Ο αδελφός του, Γεώργιος Καντακουζηνός Ντελάνου αξιωματικός στο Ρωσικό στρατό, συνόδευε τον Υψηλάντη στη διάβαση του Προύθου. Επίσης ο Ρουμάνος βογιάρος Γεώργιος Βοϊνέσκου συνόδευσε τον Δημήτριο Υψηλάντη στην Ελλάδα και συμμετείχε σε μάχες μαζί του. Ο Βογιάρος Ιορδάνης Ροζνοβάνου συνέδραμε το κίνημα της Μολδοβλαχίας οικονομικά (με 10.000 ολλανδικά δουκάτα) και 300 άλογα. Ο μητροπολίτης Βενιαμήν Κοστάκη προσέφερε χρήματα και άλογα. Μέλη της Φιλικής Εταιρείας διετέλεσαν επίσης Ρουμάνοι, οι Γρηγόριος Μπρακοβεάνου, και Μπάρμπου Βακαρέσκου [81]Τη θυσία των Ρουμάνων Ιερολοχιτών που έπεσαν στο πεδίο της μάχης υμνεί ο ποιητής Γρηγόριος Αλεξανδρέσκου μετο ποίημά του ‘’Τα μνήματα του Δραγατσανίου’’[82]
Οι διακηρύξεις του Ρήγα είχαν ιδιαίτερη απήχηση στους Σέρβους οι οποίοι μάλιστα επιχείρησαν καινα αποσπάσουν ανεπιτυχώς τον Ρήγα από τους Τούρκους. Οι μεταξύ τους σχέση συσφίγγονταν και από την ένοπλη συμπαράσταση των Ελλήνων στις Σερβικές εξεγέρσεις του 1804-1813 και 1815-1833. Ο Καραγεώργης εμυήθη στη Φιλική Εταιρεία[83]. Άλλοι σημαίνοντες Σέρβοι που μετείχαν στα γεγονότα της Μολδοβλαχίας ήταν οι Μιλένκο Στοΐκοβιτς, Πέταρ Ντομπρνιάκ, Χατζή Προντάν Γρηγορίεβιτς, ο Μλάντεν Βιλοβάνοβιτς, Κωνσταντίνος Νεμάνια[84]. Γενικά πάντως, η επίσημη Σερβία επέδειξε παθητική στάση.[85] Ένοπλα σώματα Σέρβων κατέρχονται στην Ελλάδα γιανα συμμετάσχουν στον αγώνα των Ελλήνων, όπως του Χατζηχρήστου Ντάγκοβιτς. αρχικά παρείχε τις υπηρεσίες τουστον Μεχμέτ Αλή της Αιγύπτου ενώ μετά την πτώση της Τριπολιτσάς προσχώρησε στον Νικηταρά. Συμμετείχε στη μάχη στα Δερβενάκια καιστην πολιορκία της Θήβας. Μετεπαναστατικά έφτασε να γίνει στρατηγός και υπασπιστής του Όθωνα [86]Οι Θωμάς Σέρβος, Λάμπρος Σέρβος, Θανάσης Σέρβος στο Μεσολόγγι, Κωνσταντίνος Μαριανός και Ιωάννης Στοΐκοβικ.[87]
Όταν εξεράγη η Ελληνική Επανάσταση ο μητροπολίτης Μαυροβουνίου Πέτρος Πέτροβιτς εξέδωσε ενθουσιώδη προκήρυξη υπέρ αυτής στις 26 Ιουνίου 1821. Μαυροβούνιοι συμμετείχαν στο κίνημα του Υψηλάντη στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες.[88]ΟΒάσος Μαυροβουνιώτης[89] συμμετείχε σε πολλές μάχες σε Εύβοια, Πελοπόννησο, Ανατολική Στερεά, Αττική, Αθήνα, Κύπρο, Θεσσαλία Θα ονομασθεί χιλίαρχος και στρατηγός ενώ επί Όθωνα θα γίνει υπασπιστής του.[90] Επίσης ο Τζωάννος Σλαβάνος Μαυροβουνιώτης, ο Τζωάνος Μοντενεγρίνος γιατον οποίο ο Δημήτριος Υψηλάντης βεβαιώνει πως πολέμησε στην άλωση της Τριπολιτσάς, ο Γρηγόριος Τζούροβιτς ο οποίος μετεπαναστατικώς ζήτησε από τον Καποδίστρια εργασία ανάλογη της προσφοράς τουστον αγώνα. Τέλος αναφέρεται ο Μαυροβούνιος στρατηγός Ουΐτζ που πολέμησε μετον Ναπολέοντα και όταν ήταν στο Λονδίνο εκπόνησε σχέδιο πολεμικό με σκοπό την απελευθέρωση της Ελλάδος καιτο απέστειλε στην Ελλάδα. Επίσης θέλησε να συγκροτήσει εθελοντικό σώμα από δύο χιλιάδες άνδρες με σκοπό να έλθει στην Ελλάδα γιανα πολεμήσει.[91]
Αξιοποιήθηκαν σε διάφορες θέσεις. Στην Τεργέστη ως μία από τις ‘’πύλες’’ εξόδου τους προς την Επαναστατημένη Ελλάδα, οΔημήτριος Υψηλάντης επιθυμώντας να οργανώσει ένα τακτικό σώμα κατά τα δυτικοευρωπαϊκά πρότυπα, διάλεξε ως ‘’προγυμναστήν στρατιωτικόν’’, ένα φιλέλληνα αξιωματικό του γαλλικού στρατού, τον Βαλέστ, ο οποίος χρησιμοποίησε Ιταλούς και Γάλλους αξιωματικούς γιανατον επικουρήσουν στο έργο του.[93]
Συνάντησαν πάλι την απροθυμία να αξιοποιηθούν ή να χρηματοδοτηθούν από τους τοπικούς πολιτικούς και στρατιωτικούς αρχηγούς. Καθώς μάλιστα πλεόναζαν οι βαθμοφόροι καιοι θέσεις ήταν περιορισμένες, απογοητεύονταν όταν η ιεράρχηση τους δεν ήταν ανάλογη του βαθμού τους. Ή πάλι, οι Έλληνες δεν ήταν σε θέση ή δεν ήθελαν να τους χρηματοδοτήσουν, γιατί έτσι κι αλλιώς έπρεπε να μεριμνήσουν γιατα δικά τους σώματα. Η συμμετοχή τους πάλι σε επιχειρήσεις κατάληψης πόλεων συνεπαγόταν και μερίδιο στις λείες και έπρεπε να αποκλεισθούν οι ξένοι.[93] Επίσης περιφρονούσαν τους πιο νέους από αυτούς τους φιλέλληνες επειδή τους θεωρούσουν απειροπόλεμους και γενικά απροετοίμαστους για τις ανάγκες του αγώνα τους.[94]
Όταν αποφάσιζαν να ξεκινήσουν να έλθουν στην Ελλάδα, είχαν προβλήματα, οικονομικές επιβαρύνσεις, δυσκολίες στη μετακίνηση (αποστάσεις μεγάλες), απαγορεύσεις των αρχών των πατρίδων τους ή άλλων χωρών απ’ όπου έπρεπε να περάσουν. Πολλές φορές υπήρχαν και μεταξύ τους διαιρετικοί παράγοντες που υπονόμευαν τη μεταξύ τους ενότητα, όπως εθνικοί ανταγωνισμοί [95]
Όταν έφταναν, επίσης είχαν να συναντήσουν ελλείψεις στην οργάνωση[96]καιτον συντονισμό του αγώνα, ανταγωνισμούς μεταξύ των οπλαρχηγών, έλλειψη χρημάτων γιατη συντήρησή τους, απροθυμία αξιοποίησής τους : έτσι το τακτικό σώμα του Βαλέστ έμεινε αναξιοποίητο σε Ναβαρίνο και Τριπολιτσά, όπως καιη ομάδα του Γκόρντον. Επίσης τους απωθούσε η πρωτόγονη πολεμική τακτική κάποιων Ελληνικών ομάδων καιτων οπλαρχηγών τους, όπως μετά την άλωση του Ναυπλίου. Άλλοι ήταν απογοητευμένοι από τα αποτελέσματα των συμμετοχών τους σε διάφορες μάχες, οι οποίες δεν στέφονταν πάντα από επιτυχία, όπως στη μάχη του Πέτα. Καθώς πολλοί από αυτούς ήταν βαθμοφόροι καιοι προσφερόμενες θέσεις λίγες, προσδοκούσαν εντολές ανάλογες του βαθμού τους καιη όποια ιεράρχησή τους γεννούσε παρεξηγήσεις.[97] Κάποιοι έπεσαν θύματα ληστειών από Έλληνες [98]
Η κινητοποίηση των ξένων υπέρ της Ελληνικής υπόθεσης βοήθησε στην ηθική δικαίωση και ψυχολογική ενίσχυση των Ελλήνων επαναστατών καιτου αγώνα τους. Όσον αφορά τις κυβερνήσεις φαίνεται να έμειναν ανεπηρέαστες στις αποφάσεις τους από όλη αυτήν την κίνηση. Οι ενδοευρωπαϊκοί ανταγωνισμοί και συσχετισμοί των δυνάμεων καθώς καιη επιθυμία τους να κλείσει ένα πεδίο αναταραχής στην ανατολική Μεσόγειο καθόρισε την πολιτική τους απέναντι στην Ελληνική Επανάσταση.[99]Ο φιλελληνισμός του Αγώνα τερματίζει για διάφορους λόγους: α)η δημιουργία του Ελληνικού κράτους που είναι το επιστέγασμα των Ελληνικών προσπαθειών β)η σύγκρισή τουμετο ευρωπαϊκό πολιτισμικό επίπεδο προκαλεί την απογοήτευση γ)οκλασικισμός γνωρίζει μια κάμψη και περιορίζεται σε επιστημονικό επίπεδο δ)οι δημοκρατικοί και φιλελεύθεροι κύκλοι της Ευρώπης αναζητούν εκτός αρχαίων ελληνικών προτύπων τα μέσα έκφρασής τους. ε) αναδύεται η αμφισβήτηση της αρχαιοελληνικής καταγωγής των Νεοελλήνων από τονΓιάκομπ Φίλιπ Φαλμεράυερ.[100]
↑Φιλέλλην, Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, Perseus
↑178. [1] φιλέλλην δὲ γενόμενος ὁ Ἄμασις ἄλλατε ἐς Ἑλλήνων μετεξετέρους ἀπεδέξατο, καὶ δὴ καὶ τοῖσι ἀπικνευμένοισι ἐς Αἴγυπτον ἔδωκε Ναύκρατιν πόλιν ἐνοικῆσαι·[1]«Ο Άμασις ευνόησε τους Έλληνες και τους έδωσε πολλά προνόμια, από τα οποία το σπουδαιότερο ήταν η παραχώρηση της Ναύκρατης για εμπορική βάση»,Ηρόδοτος, Ιστορία 2 Ευτέρπη, μτφρ.φιλολογική ομάδα Κάκτου,<45. Έλληνες>, εκδ. Κάκτος, Αθήνα, 1994, σελ.253
↑John Boardman, Οι αρχαίοι Έλληνες στην υπερπόντια εξάπλωσή τους, μτφρ. Ηλέκτρα Ανδρεάδη, εκδ. Καρδαμίτσας, Αθήνα, 1996, σελ.180-181
↑Λεωνίδας Μανωλόπουλος, « Η γένεση καιοι πρώτες χρήσεις του χαρακτηρισμού ‘’φιλέλλην’’ κατά την αρχαϊκή και κλασική εποχή», Εγνατία –Επ.Επ.Φιλ.Σχολ.Θεσ/νίκης-τμ.Ιστορίας και Αρχαιολογίας, τομ.2, (1990),σελ. 206-207
↑Λεωνίδας Μανωλόπουλος, « Η γένεση καιοι πρώτες χρήσεις του χαρακτηρισμού ‘’φιλέλλην’’ κατά την αρχαϊκή και κλασική εποχή», Εγνατία –Επ.Επ.Φιλ.Σχολ.Θεσ/νίκης-τμ.Ιστορίας και Αρχαιολογίας, τομ.2, (1990),σελ. 209-210
↑Λεωνίδας Μανωλόπουλος, « Η γένεση καιοι πρώτες χρήσεις του χαρακτηρισμού ‘’φιλέλλην’’ κατά την αρχαϊκή και κλασική εποχή», Εγνατία –Επ.Επ.Φιλ.Σχολ.Θεσ/νίκης-τμ.Ιστορίας και Αρχαιολογίας, τομ.2, (1990),σελ.210-212
↑Λεωνίδας Μανωλόπουλος, « Η γένεση καιοι πρώτες χρήσεις του χαρακτηρισμού ‘’φιλέλλην’’ κατά την αρχαϊκή και κλασική εποχή», Εγνατία –Επ.Επ.Φιλ.Σχολ.Θεσ/νίκης-τμ.Ιστορίας και Αρχαιολογίας, τομ.2, (1990), σελ.215 και υπος.44
↑Λεωνίδας Μανωλόπουλος, « Η γένεση καιοι πρώτες χρήσεις του χαρακτηρισμού ‘’φιλέλλην’’ κατά την αρχαϊκή και κλασική εποχή», Εγνατία –Επ.Επ.Φιλ.Σχολ.Θεσς/ίκης-τμ.Ιστορίας και Αρχαιολογίας, τομ.2, (1990),σελ.221-223
↑Λεωνίδας Μανωλόπουλος, « Η γένεση καιοι πρώτες χρήσεις του χαρακτηρισμού ‘’φιλέλλην’’ κατά την αρχαϊκή και κλασική εποχή», Εγνατία –Επ.Επ.Φιλ.Σχολ.Θεσς/ίκης-τμ.Ιστορίας και Αρχαιολογίας, τομ.2, (1990),σελ.212-214
↑Λεωνίδας Μανωλόπουλος, « Η γένεση καιοι πρώτες χρήσεις του χαρακτηρισμού ‘’φιλέλλην’’ κατά την αρχαϊκή και κλασική εποχή», Εγνατία –Επ.Επ.Φιλ.Σχολ.Θεσς/ίκης-τμ.Ιστορίας και Αρχαιολογίας, τομ.2, (1990),σελ.217
↑Λεωνίδας Μανωλόπουλος, « Η γένεση καιοι πρώτες χρήσεις του χαρακτηρισμού ‘’φιλέλλην’’ κατά την αρχαϊκή και κλασική εποχή», Εγνατία –Επ.Επ.Φιλ.Σχολ.Θεσσ/ίκης-τμ.Ιστορίας και Αρχαιολογίας, τομ.2, (1990),σελ.223-224
↑Λουκία Δρούλια, «Ο Φιλελληνισμός. Φιλελεύθερο και ριζοσπαστικό πολιτικό κίνημα», Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, 1770-2000, τομ.3, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2003, σελ.268
↑Λουκία Δρούλια, "Ο Φιλελληνισμός. Φιλελεύθερο και ριζοσπαστικό πολιτικό κίνημα", στο: Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τόμος 3ος, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σσ.269-270.
↑Στέφανος Παπαγεωργίου, Από το γένος στο έθνος. Η θεμελίωση του Ελληνικού κράτους-1821-1862, εκδ. Παπαζήσης, σελ.116-117
↑Νικόλαος Τωμαδάκης, «Περί των αιτίων του Φιλελληνισμού», Αθηνά, τομ. 59, (1955), σελ.3-12, Λουκία Δρούλια, «Στροφή του Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος προς τον Ελληνισμό», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τομ. ΙΑ, (1975), σελ. 360-365
↑Αυτοί ήταν μεταξύ άλλων καιοι λόγοι πουο Ελβετός πάστορας Muller, επικαλέστηκε γιανα διεγείρει το ενδιαφέρον των συμπατριωτών τουστον έρανο υπέρ των Ελλήνων που διοργάνωνε το 1822. Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος, Σχέσεις Ελλήνων και Ελβετών Φιλελλήνων κατά την Ελληνική Επανάσταση του 1821. Συμβολή στην ιστορία του Ελβετικού Φιλελληνισμού, εκδ. Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη, 1975, σελ.14
↑Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος, Σχέσεις Ελλήνων και Ελβετών Φιλελλήνων κατά την Ελληνική Επανάσταση του 1821. Συμβολή στην ιστορία του Ελβετικού Φιλελληνισμού, εκδ. Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη, 1975, σελ.25-26
↑Σπυρίδων Λουκάτος, «Οι προσφορές του Ιωάννη Καποδίστρια στην ανάπτυξη του δυτικοευρωπαϊκού φιλελληνισμού», Δελτίον Αναγνωστικής Εταιρείας Κέρκυρας,τομ.14 (1977), σελ.203-218, Φίλιππος Φρεμεντίτης, «Αλληλογραφία Καποδίστρια με επιφανείς Ελβετούς, 1814-1827 », Ιστορία Εικονογραφημένη, τ/χ.379, (Ιανουάριος 2000),σελ.98-107
↑Virginia Penn. “Philhellenism in Europe, 1821-1828”. The Slavonic and East European Review 16.48 (1938), σ. 639.
↑Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος, Σχέσεις Ελλήνων και Ελβετών Φιλελλήνων κατά την Ελληνική Επανάσταση του 1821. Συμβολή στην ιστορία του Ελβετικού Φιλελληνισμού, εκδ. Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη, 1975, σελ.21
↑Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος, Σχέσεις Ελλήνων και Ελβετών Φιλελλήνων κατά την Ελληνική Επανάσταση του 1821. Συμβολή στην ιστορία του Ελβετικού Φιλελληνισμού, εκδ. Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη, 1975, σελ.22-25
↑Β. J. Slot, «Σχέσεις μεταξύ Ολλανδίας και Ελλάδος από τονΙΖ’ αιώνα μέχρι τον Καποδίστρια »,Παρνασσός, τομ. ΙΘ, (1977),σελ.282
↑Δημήτρης Δρόσος, «Ο Φιλελληνισμός των Κάτω Χωρών κατά την Ελληνικήν Επανάστασιν», Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος, εκδ. Ι.Ν.Σιδέρης, Αθήναι, 1928, σελ.124-126
↑Δημήτρης Δρόσος, «Ο Φιλελληνισμός των Κάτω Χωρών κατά την Ελληνικήν Επανάστασιν», Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος, εκδ. Ι.Ν.Σιδέρης, Αθήναι, 1928, σελ.127
↑Β. J. Slot, «Σχέσεις μεταξύ Ολλανδίας και Ελλάδος από τονΙΖ’ αιώνα μέχρι τον Καποδίστρια »,Παρνασσός, τομ. ΙΘ, (1977),σελ.282-284
↑Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τομ.Ε, Θεσσαλονίκη, 1980, σελ 605-606
↑Β. J. Slot, «Σχέσεις μεταξύ Ολλανδίας και Ελλάδος από τονΙΖ’ αιώνα μέχρι τον Καποδίστρια »,Παρνασσός, τομ. ΙΘ, (1977), σελ.281,282
↑Λουκία Δρούλια, «Ο Φιλελληνισμός από το 1821 ως το 1823», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τομ.ΙΒ (1975), σελ.322
↑Erik Wiken, «Η συμβολή της Σουηδίας στην Ελληνική Επανάσταση », Νέα Εστία, τομ.44,τ/χ.512, (1η Νοεμβρίου 1948), σελ.1331-1332
↑Erik Wiken, «Η συμβολή της Σουηδίας στην Ελληνική Επανάσταση », Νέα Εστία, τομ.44,τ/χ.512, (1η Νοεμβρίου 1948), σελ.1332-1333
↑Αριστέα Παπανικολάου Κρίστενσεν, Το Φιλελληνικό κίνημα στη Δανία, εκδ. Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, Αθήνα, 2010, σελ.14/16
↑Αριστέα Παπανικολάου-Κρίστενσεν, Το Φιλελληνικό κίνημα στη Δανία, εκδ. Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, Αθήνα, 2010, σελ.16-23
↑Αριστέα Παπανικολάου-Κρίστενσεν, Το Φιλελληνικό κίνημα στη Δανία, εκδ. Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, Αθήνα, 2010, σελ.65-72
↑Αριστέα Παπανικολάου-Κρίστενσεν, Το Φιλελληνικό κίνημα στη Δανία, εκδ. Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, Αθήνα, 2010, σελ.25
↑ 40,040,140,2Λουκία Δρούλια, « Ο φιλελληνισμός από το 1821 ως το 1823», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τομ.ΙΒ (1975), σελ.323
↑Αριστέα Παπανικολάου-Κρίστενσεν, Το Φιλελληνικό κίνημα στη Δανία, εκδ. Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, Αθήνα, 2010, σελ.26-36 Όπως επισημαίνει η Αριστέα Παπανικολάου-Κρίστενσεν, η καταγραφή των ονομάτων δεν είναι εύκολη καθώς γερμανικά ονόματα καικαι γερμανικοί τίτλοι ευγενείας αποδίδονται σε Δανούς, ή Γερμανοί πουζουνσε υπό Δανική κατοχή δουκάτα έχουν δανικά ταξιδιωτικά χειρόγραφα. Τέλος ονόματα σε καταλόγους είναι προϊόν εσφαλμένης αναπαραγωγής τους.
↑Ευστάθιος Μαυρουδής, «Πολωνοί, Βέλγοι, Άραβες Φιλέλληνες το 1821», Ιστορία Εικονογραφημένη, τ/χ.357, (Μάρτιος 1998), σελ.42-43
↑Ευσταθίος Μαυρουδής, «Πολωνοί, Βέλγοι, Άραβες Φιλέλληνες το 1821», Ιστορία Εικονογραφημένη, τ/χ.357, (Μάρτιος 1998), σελ.44
↑Μιλτίαδης Βαρβούνης, «Πολωνοί εθελοντές στην Ελληνική Επανάσταση. Μια άγνωστη πτυχή του Φιλελληνισμού», Ιστορικά θέματα, τ/χ.23,(Νοέμβριος 2003), σελ.22
↑GillesPecout, «Ελληνική Επανάσταση : η ιδρυτική στιγμή των Μεσογειακών πολιτικών αλληλεγγύης », στο:Πέτρος Πιζάνιας (επίμ.) Η Ελληνική Επανάσταση του 1821. Ένα Ευρωπαϊκό γεγονός, εκδ. Ιόνιο Πανεπιστήμιο-τμ.Ιστορίας, Κέδρος, 2009, σελ.128
↑Λουκία Δρούλια, « Ο φιλελληνισμός από το 1821 ως το 1823», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τομ.ΙΒ (1975), σελ.316, Χρήστος Λάζος, «Έλληνες- Ιταλοί: στενές σχέσεις», Ιστορία Εικονογραφημένη, τ/χ.218, (Αύγουστος 1986), σελ.107-108
↑GillesPecout, «Ελληνική Επανάσταση: η ιδρυτική στιγμή των Μεσογειακών πολιτικών αλληλεγγύης », στο:Πέτρος Πιζάνιας (επίμ.) Η Ελληνική Επανάσταση του 1821. Ένα Ευρωπαϊκό γεγονός, εκδ. Ιόνιο Πανεπιστήμιο-τμ.Ιστορίας, Κέδρος, 2009, σελ.127-128
↑Σπύρος Λουκάτος, «Ρωσικός φιλελληνισμός στα χρόνια του 21’», Μνημοσύνη, τομ.10, (1985-1987), σελ.106, 108-109
↑Σπύρος Λουκάτος, «Ρωσικός φιλελληνισμός στα χρόνια του 21’», Μνημοσύνη, τομ.10, (1985-1987), σελ.106,107,109
↑Σπύρος Λουκάτος, «Ρωσικός φιλελληνισμός στα χρόνια του 21’», Μνημοσύνη, τομ.10, (1985-1987), σελ.109-110
↑Χρήστος Λούκος, «Ένας Ρώσος στην Ελλάδα κατά την Καποδιστριακή περίοδο: Ο φιλέλληνας Νικόλαος Ράικο », Μνήμων, τομ.11, (1987),σελ.154-198
↑Μιχαήλ Λάσκαρης, «Ο Πούσκιν καιη Ελληνική Επανάστασις », Νέα Εστία, τομ.21, τ/χ.247,(1 Απριλίου 1937), σελ.485-492
↑Σπύρος Λουκάτος, «Ρωσικός φιλελληνισμός στα χρόνια του 21’», Μνημοσύνη, τομ.10, (1985-1987), σελ.107,111
↑Σπύρος Λουκάτος, «Ρωσικός φιλελληνισμός στα χρόνια του 21’», Μνημοσύνη, τομ.10, (1985-1987), σελ.111-113
↑Βικτωρία Χασιώτη, « Ο ισπανικός φιλελληνισμός του 19ου αιώνα», στο: ‘’Μνήμη Άλκη Αγγέλου. Τα άφθονα σχήματα του παρελθόντος. Ζητήσεις της πολιτισμικής ιστορίας και της θεωρίας της λογοτεχνίας’’-Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης-τμ. Φιλολογίας/τομέας Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών-Πρακτικά Ι΄ Επιστημονικής Συνάντησης 3-6 Οκτωβρίου 2002, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 2004, σελ.473-484
↑Ρεγγίνα Quack-Μανουσάκη, Ελληνική Επανάστασις: Η πολιτική του Metternich καιη κοινή γνώμη στη Γερμανία, Ε' Διεθνές Συνέδριο Πελοποννησιακών Σπουδών, 1995, 329-338. Οι μεταφράσεις στίχων και αποσπασμάτων από γερμανικά κείμενα είναι της Ρ. Quack-Μανουσάκη. Έχουν γίνει μικρές προσαρμογές της ορθογραφίας από την καθαρεύουσα στη δημοτική.
↑ Εκδίδει το φιλελληνικό φυλλάδιο με τους χαρακτηριστικούς τίτλους, ’’Τα τουρκικά σφαγεία θα αναθυμιάζουν ακόμα επί πολύ επί Ελληνικό αίμα; ‘’ και ‘’Θα επιτρέπεται στον κληρονομικό εχθρό του σταυρού να χλευάζει για πολύ ακόμη την Χριστιανοσύνη;- Μια ομιλία σε επίκαιρη στιγμή’’, Ιωάννης Καλιτσουνάκης, «Ο αγών του 21 και αι πρώται αυτού φιλελληνικαί εκδηλώσεις », στο Πέτρος Χάρης (επίμ), Ακαδημία Αθηνών-Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, Το Εικοσιένα-Πανηγυρικοί λόγοι ακαδημαϊκών, σελ.484
↑Αθανάσιος Καραθανάσης, «Γύρω από το γερμανικό φιλελληνισμό-Μαρτυρίες και δοκουμέντα », Βαλκανικά Σύμμεικτα, τομ.1, (1981), Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, σελ.47 κ.εξ
↑Αθανάσιος Καραθανάσης, «Γύρω από το γερμανικό φιλελληνισμό-Μαρτυρίες και δοκουμέντα », Βαλκανικά Σύμμεικτα, τομ.1, (1981), Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, σελ.50
↑Αθανάσιος Καραθανάσης, «Γύρω από το γερμανικό φιλελληνισμό-Μαρτυρίες και δοκουμέντα », Βαλκανικά Σύμμεικτα, τομ.1, (1981), Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, σελ.52
↑Jo. Irmsher, « Περί των Γερμανικόν Φιλελληνισμόν», Παρνασσός, τομ.ΣΤ’, (1964), σελ.563
↑Jo. Irmsher, « Περί των Γερμανικόν Φιλελληνισμόν», Παρνασσός, τομ.ΣΤ’, (1964), σελ.553-557
↑Σπύρος Λουκάτος, «Η δράσις φιλελλήνων στην Κρήτη κατά την Ελληνικήν Επανάστασιν», στο:Πανεπιστήμιον Κρήτης, Πεπραγμένα τουΔ'Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου (Ηράκλειο 29 Αυγούστου-3 Σεπτεμβρίου 1976), τομ.Γ'Νεώτεροι χρόνοι, Αθήνα, 1981, σελ.164, 166
↑Σπύρου Λουκάτου, Έλληνες και Φιλέλληνες των Ινδιών κατά την Ελληνικήν Επανάστασιν, Αθήναι, 1965, σελ.9-15, 48-55
↑Σπύρου Λουκάτου, Έλληνες και Φιλέλληνες των Ινδιών κατά την Ελληνικήν Επανάστασιν, Αθήναι, 1965,σελ.56,υποσ.1
↑Σπύρου Λουκάτου, Έλληνες και Φιλέλληνες των Ινδιών κατά την Ελληνικήν Επανάστασιν, Αθήναι, 1965, σελ.57-61, 70
↑Σπύρου Λουκάτου, Έλληνες και Φιλέλληνες των Ινδιών κατά την Ελληνικήν Επανάστασιν, Αθήναι, 1965, σελ.82 -85
↑Σπύρου Λουκάτου, Έλληνες και Φιλέλληνες των Ινδιών κατά την Ελληνικήν Επανάστασιν, Αθήναι, 1965,σελ.66-67
↑Σπυρίδων Λουκάτος, «Εβραϊκός Φιλελληνισμός στα χρόνια του 21», Πελοποννησιακά, τομ. ΙΣΤ’, (1985-1986), σελ.513-534, Γιάνης Κορδάτος, Ιστορία της νεώτερης Ελλάδος (Η επανάσταση του 1821), τομ.2ος, εκδ. 20ος αιώνας, Αθήνα, 1957, σελ.336-337
↑Αλέξανδρος Δεσποτόπουλος, «Απόφαση γενικής σφαγής και αποσόβησή της», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τομ.ΙΒ, Εκδοτική Αθηνών, (1975), σελ.33-34
↑Σπυρίδων Λουκάτος, «Και Τούρκοι στο πλευρό των Ελλήνων», Το άγνωστο 21, Ε' Ιστορικά, τ/χ.23, (23 Μαρτίου 2000), σελ.16-17
↑Γιώργος Καββαδίας, Επανάσταση και κοινωνική δυναμική 1821, εκδ. Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 1996, σελ.321-322 Διαβάζουμε χαρακτηριστικά το εξάστιχό,από τον Θούριο του Ρήγα ‘’Βούργαροι κι Αρβανίτες/ Και Σέρβοι και Ρωμιοί/Αράπηδες και άσπροι/Μεμια κοινή ορμή/Γιατην Ελευθερία /Να ζώσουμε σπαθί. Παρατίθεται στου Δημήτρη Σούτζου, Οι Φιλέλληνες των Βαλκανίων στην Επανάσταση του 21, Αθήνα,1976, σελ.23
↑Σπύρου Λουκάτου, «Τουρκο-Αλβανικού Φιλελληνσιμού εράνισμα κατά την Ελληνικήν εθνεγερσίαν », Αθηνά, τομ.ΟΓ’-ΟΔ’, (1972-1973), σελ.50-51
↑Σπύρου Λουκάτου, «Τουρκο-Αλβανικού Φιλελληνσιμού εράνισμα κατά την Ελληνικήν εθνεγερσίαν », Αθηνά, τομ.ΟΓ’-ΟΔ’, (1972-1973), σελ.51
↑Δημήτρη Σούτζου, Οι Φιλέλληνες των Βαλκανίων στην Επανάσταση του 21, Αθήνα, 1976, σελ.32
↑Δημήτρη Σούτζου, Οι Φιλέλληνες των Βαλκανίων στην Επανάσταση του 21, Αθήνα, 1976, σελ.34-35
↑Σπύρου Λουκάτου, Σχέσεις Ελλήνων μετά Σέρβων και Μαυροβουνίων κατά την Ελληνικήν Επανάστασιν 1823-1826, εκδ. Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών-Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη, 1970, σελ.13 κ.εξ.
↑Εμμανουήλ Πρωτοψάλτης, «Συνεργασία Ελλήνων και Σέρβων κατά τους απελευθερωτικούς αγώνες 1804-1830 », ανάτυπο από το 10ο Ελληνοσερβικό συμπόσιο (7-10 Νοεμβρίου 1976), Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη 1979, σελ.77
↑Ιωάννης Παπαδριανός, Η Ελληνική παλιγγενεσία του 1821 και η Βαλκανική της διάσταση, εκδ. Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Κομοτηνή, 1996, σελ.27-28
↑Δημήτρη Σούτζου, Οι Φιλέλληνες των Βαλκανίων στην Επανάσταση του 21, Αθήνα,1976,σελ.37-47
↑Εμμανουήλ Πρωτοψάλτης, «Συνεργασία Ελλήνων και Σέρβων κατά τους απελευθερωτικούς αγώνες 1804-1830 », ανάτυπο από το 10ο Ελληνοσερβικό συμπόσιο (7-10 Νοεμβρίου 1976), Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη 1979, σελ.79
↑Σπύρου Λουκάτου, Σχέσεις Ελλήνων μετά Σέρβων και Μαυροβουνίων κατά την Ελληνικήν Επανάστασιν 1823-1826,εκδ.Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών-Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη, 1970, σελ.12-13
↑Ιωάννης Παπαδριανός, «Μαυροβούνιοι εθελοντές στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων στα 1821», Βαλκανικά σύμμεικτα, τομ.11 (1999-2000), σελ.165-171
↑Δημήτρη Σούτζου, Οι Φιλέλληνες των Βαλκανίων στην Επανάσταση του 21, Αθήνα,1976, σελ.45
↑Εμμανουήλ Πρωτοψάλτης, «Συνεργασία Ελλήνων και Σέρβων κατά τους απελευθερωτικούς αγώνες 1804-1830 », ανάτυπο από το 10ο Ελληνοσερβικό συμπόσιο (7-10 Νοεμβρίου 1976), Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη 1979, σελ.80-81
↑Ευστάθιος Μαυρουδής, «Πολωνοί, Βέλγοι, Άραβες Φιλέλληνες το 1821», Ιστορία Εικονογραφημένη, τ/χ.357, (Μάρτιος 1998), σελ.46
↑ 93,093,1Λουκία Δρούλια, « Ο φιλελληνισμός από το 1821 ως το 1823», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τομ.ΙΒ (1975), σελ.315
↑Αριστέα Παπανικολάου Κρίστενσεν, Το Φιλελληνικό κίνημα στη Δανία, εκδ. Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, Αθήνα, 2010, σελ.32, υπόσ.35
↑Έτσι υπήρξε αρχικά τεταμένη η σχέση μεταξύ του Γερμανού φοιτητή Γιόχαν Στάμπελ καιτου Δανού ζωγράφου και ποιητή Χάρο Πάουλ Χάρινγκ, για λόγους εθνικιστικούς, όταν συναντήθηκαν καιοι δύο στη Μασσαλία με σκοπό να ταξιδέψουν στην Ελλάδα. Αριστέα Παπανικολάου Κρίστενσεν, Το Φιλελληνικό κίνημα στη Δανία, εκδ. Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, Αθήνα, 2010, σελ.28 Ένας Ιταλός αξιωματικός, ο Μπρενγκέρι έλεγε πως ήταν τόσο συχνές οι μονομαχίες ανάμεσα στους ξένους που είχαν πάει στην Ελλάδα, ώστε έδωσαν στους Έλληνες την εντύπωση της αλληλοσφαγής, παρά τη διακηρυγμένη πρόθεσή τους πως ήλθαν γιανα πολεμήσουν γιατην Ελλάδα. Κυριάκος Σιμόπουλος, Ξενοκρατία μισελληνισμός και υποτέλεια, εκδ. Στάχυ, Αθήνα, 1997, σελ.471, υπος.33
↑Ο Δανός Γιόχαν Χένρικ Κρόυερ, αναφέρει πως ο στρατιωτικός καταυλισμός στον οποίο τους οδήγησαν ήταν μια ξύλινη παράγκα καιγια τροφή τους χορηγήθηκε λίγο ψωμί, κρασί καιμια γίδα. Αριστέα Παπανικολάου Κρίστενσεν, Το Φιλελληνικό κίνημα στη Δανία, εκδ. Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, Αθήνα, 2010, σελ.30
↑Λουκία Δρούλια, « Ο φιλελληνισμός από το 1821 ως το 1823», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τομ.ΙΒ (1975), σελ.315-316
↑Οι Δανοί Χαρινγκ και Κρόυερ θέλοντας να μεταβούν στο Άργος γιανα συναντηθούν μετην Εθνοσυνέλευση προκειμένου να τους αξιοποιήσει σε κάποια υπεύθυνη θέση,κινούμενοι δια μέσου του Άργους ληστεύθηκαν από μια ομάδα Μανιατών. Τελικά ο Χάρινγκ φεύγει γιατην Ιταλία μετά από δύο εβδομάδες παραμονής στην Ελλάδα. Αριστέα Παπανικολάου Κρίστενσεν, Το Φιλελληνικό κίνημα στη Δανία, εκδ. Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, Αθήνα, 2010, σελ.32
↑Λουκία Δρούλια, «Ο Φιλελληνισμός. Φιλελεύθερο και ριζοσπαστικό πολιτικό κίνημα», Ιστορία του Νέου Ελληνισμού,1770-2000, τομ.3, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2003, σελ.284-285
↑Λουκία Δρούλια, «Ο Φιλελληνισμός. Φιλελεύθερο και ριζοσπαστικό πολιτικό κίνημα», Ιστορία του Νέου Ελληνισμού,1770-2000, τομ.3, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2003, σελ.285 Έλλη Σκοπετέα, Το ‘’πρότυπο βασίλειο’’ καιη Μεγάλη Ιδέα. Όψεις του εθνικού προβλήματος στην Ελλάδα (1830-1880), εκδ. Πολύτυπο, Αθήνα, 1988, σελ.165-170
Λεωνίδας Μανωλόπουλος, « Η γένεση καιοι πρώτες χρήσεις του χαρακτηρισμού ‘’φιλέλλην’’ κατά την αρχαϊκή και κλασική εποχή», Εγνατία –Επ.Επ.Φιλ.Σχολ.Θεσ/νίκης-τμ.Ιστορίας και Αρχαιολογίας, τομ.2, (1990),σελ.205-227
John Boardman, Οι αρχαίοι Έλληνες στην υπερπόντια εξάπλωσή τους, μτφρ. Ηλέκτρα Ανδρεάδη, εκδ. Καρδαμίτσας, Αθήνα, 1996
Ευλόγιος Κουρίλας Λαυριώτης, «Θεόκλητος ο Πολυείδης καιτο Λεύκωμα αυτού εν Γερμανία. Ο Φιλελληνισμός των Γερμανών», Θρακικά, τομ. 3 (1932),σελ.84-149 (ζει 1617)
Ευλόγιος Κουρίλας Λαυριώτης, «Θεόκλητος ο Πολυείδης καιτο Λεύκωμα αυτού εν Γερμανία. Ο Φιλελληνισμός των Γερμανών», Θρακικά, τομ.5 (1934), σελ.69-162
Ευλόγιος Κουρίλας Λαυριώτης, «Θεόκλητος ο Πολυείδης καιτο Λεύκωμα αυτού εν Γερμανία. Ο Φιλελληνισμός των Γερμανών», Θρακικά, τομ.7 (1936), σελ. 83-143
Ιωάννης Παπαδριανός, «Μαυροβούνιοι εθελοντές στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων στα 1821», Βαλκανικά σύμμεικτα, τομ.11(1999-2000), σελ.161-178[2]
Σπύρος Λουκάτος, «Η δράσις φιλελλήνων στην Κρήτη κατά την Ελληνικήν Επανάστασιν», στο:Πανεπιστήμιον Κρήτης, Πεπραγμένα τουΔ'Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου (Ηράκλειο 29 Αυγούστου-3 Σεπτεμβρίου 1976), τομ.Γ'Νεώτεροι χρόνοι, Αθήνα, 1981, σελ.161-177
Βικτωρία Χασιώτη, « Ο ισπανικός φιλελληνισμός του 19ου αιώνα», στο: ‘’Μνήμη Άλκη Αγγέλου. Τα άφθονα σχήματα του παρελθόντος. Ζητήσεις της πολιτισμικής ιστορίας και της θεωρίας της λογοτεχνίας’’-Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης-τμ. Φιλολογίας/τομέας Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών-Πρακτικά Ι΄ Επιστημονικής Συνάντησης 3-6 Οκτωβρίου 2002, κδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 2004 σελ.473-484
Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τομ.Ε, Θεσσαλονίκη, 1980, σελ.605-607
Νικόλαος Τωμαδάκης, «Περί των αιτίων του Φιλελληνισμού », Αθηνά, τομ.59,(1955), σελ.3-12
Λουκία Δρούλια, «Στροφή του Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος προς τον Ελληνισμό », Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τομ.ΙΑ, (1975),σελ.360-365
Λουκία Δρούλια, «Ο Φιλελληνισμός. Φιλελεύθερο και ριζοσπαστικό πολιτικό κίνημα», Ιστορία του Νέου Ελληνισμού,1770-2000, τομ.3, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2003, σελ.267-286
Δημήτρης Δρόσος, «Ο Φιλελληνισμός των Κάτω Χωρών κατά την Ελληνικήν Επανάστασιν», Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος, εκδ. Ι.Ν.Σιδέρης, Αθήναι, 1928, σελ.123-128
Β. J. Slot, «Σχέσεις μεταξύ Ολλανδίας και Ελλάδος από τονΙΖ’ αιώνα μέχρι τον Καποδίστρια », Παρνασσός, τομ. ΙΘ, (1977), σελ.263-285
Erik Wiken, «Η συμβολή της Σουηδίας στην Ελληνική Επανάσταση », Νέα Εστία, τομ.44, τ/χ.512, (1η Νοεμβρίου 1948), σελ.1329-1333
Σπυρίδων Λουκάτος, «Εβραϊκός Φιλελληνισμός στα χρόνια του 21», Πελοποννησιακά, τομ. ΙΣΤ’, (1985-1986), σελ.513-534
Σπυρίδων Λουκάτος, Έλληνες και Φιλέλληνες των Ινδιών κατά την Ελληνικήν Επανάστασιν, Αθήναι, 1965
Σπυρίδων Λουκάτος, «Και Τούρκοι στο πλευρό των Ελλήνων», Το άγνωστο 21, Ε' Ιστορικά, τ/χ.23, (23 Μαρτίου 2000), σελ.16-17
Γιάννης Κορδάτος, Ιστορία της νεώτερης Ελλάδος (Η επανάσταση του 1821), τομ.2ος, εκδ. 20ος αιώνας, Αθήνα, 1957, σελ.323-337
Λουκία Δρούλια, «Ο Φιλελληνισμός από το 1821 ως το 1823», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τομ.ΙΒ (1975), σελ.314-323
Αριστέα Παπανικολάου-Κρίστενσεν, Το Φιλελληνικό κίνημα στη Δανία, εκδ. Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, Αθήνα, 2010
Ευσταθίος Μαυρουδής, «Πολωνοί, Βέλγοι, Άραβες Φιλέλληνες το 1821», Ιστορία Εικονογραφημένη, τ/χ.357, (Μάρτιος 1998), σελ.42-46
Μιλτίαδης Βαρβούνης, «Πολωνοί εθελοντές στην Ελληνική Επανάσταση. Μια άγνωστη πτυχή του Φιλελληνισμού», Ιστορικά θέματα, τ/χ.23, (Νοέμβριος 2003), σελ.16-25
Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος, Σχέσεις Ελλήνων και Ελβετών Φιλελλήνων κατά την Ελληνική Επανάσταση του 1821. Συμβολή στην ιστορία του Ελβετικού Φιλελληνισμού, εκδ. Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη, 1975
Φίλιππος Φρεμεντίτης, «Αλληλογραφία Καποδίστρια με επιφανείς Ελβετούς, 1814-1827 », Ιστορία Εικονογραφημένη, τ/χ.379, (Ιανουάριος 2000), σελ.98-107
Σπυρίδων Λουκάτος, «Οι προσφορές του Ιωάννη Καποδίστρια στην ανάπτυξη του δυτικοευρωπαϊκού φιλελληνισμού», Δελτίον Αναγνωστικής Εταιρείας Κέρκυρας, τομ.14 (1977), σελ.203-218
Αθανάσιος Καραθανάσης, «Γύρω από το γερμανικό φιλελληνισμό-Μαρτυρίες και δοκουμέντα », Βαλκανικά Σύμμεικτα, τομ.1, (1981), Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, σελ.45-59
Jo. Irmsher, « Περί των Γερμανικόν Φιλελληνισμόν», Παρνασσός, τομ.ΣΤ’, (1964), σελ.551-564
Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος, Η αποστολή του Θεοχάρη Κεφαλά στην Ελβετία και Γερμανία στα 1822 και η συμβολή τουστην ίδρυση της Γερμανικής Λεγεώνας, Θεσσαλονίκη, 1978
Ιωάννης Καλιτσουνάκης, «Ο αγών του 21 και αι πρώται αυτού φιλελληνικαί εκδηλώσεις », στο Πέτρος Χάρης (επίμ), Ακαδημία Αθηνών-Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, Το Εικοσιένα-Πανηγυρικοί λόγοι ακαδημαϊκών, σελ.470-490
Σπύρος Λουκάτος, «Ρωσικός φιλελληνισμός στα χρόνια του 21’», Μνημοσύνη, τομ.10, (1985-1987), σελ.97-176
Νικάλαος Τράϊκωφ, «Σλαύοι Φιλέλληνες αγωνισταί υπέρ της Ανεξαρτησίας της Ελλάδος, ανέκδοτα έγγραφα », Νέα Εστία, τομ.27 τχ.321,(1 Μαΐου 1940) σελ.570-574 [3]Αρχειοθετήθηκε 2021-01-11 στοWayback Machine.
Χρήστος Λούκος, «Ένας Ρώσος στην Ελλάδα κατά την Καποδιστριακή περίοδο: Ο φιλέλληνας Νικόλαος Ράικο », Μνήμων, τομ.11, (1987),σελ.154-198
Μιχαήλ Λάσκαρης, «Ο Πούσκιν καιη Ελληνική Επανάστασις », Νέα Εστία, τομ.21, τ/χ.247,(1 Απριλίου 1937), σελ.485-492
GillesPecout, «Ελληνική Επανάσταση: η ιδρυτική στιγμή των Μεσογειακών πολιτικών αλληλεγγύης», στο:Πέτρος Πιζάνιας (επίμ.) Η Ελληνική Επανάσταση του 1821. Ένα Ευρωπαϊκό γεγονός, εκδ. Ιόνιο Πανεπιστήμιο-τμ.Ιστορίας, Κέδρος, 2009, σελ.119-130
Denys Barau, «Η παιδαγωγική προσέγγιση του Φιλελληνισμού », στο:Πέτρος Πιζάνιας (επίμ.) Η Ελληνική Επανάσταση του 1821. Ένα Ευρωπαϊκό γεγονός, εκδ. Ιόνιο Πανεπιστήμιο-τμ.Ιστορίας, Κέδρος, 2009, σελ.171-199
Σπύρου Λουκάτου, «Τουρκο-Αλβανικού Φιλελληνσιμού εράνισμα κατά την Ελληνικήν εθνεγερσίαν », Αθηνά, τομ.ΟΓ’-ΟΔ’, (1972-1973), σελ.43-63
Δημήτρη Σούτζου, Οι Φιλέλληνες των Βαλκανίων στην Επανάσταση του 21, Αθήνα,1976
Σπύρου Λουκάτου, Σχέσεις Ελλήνων μετά Σέρβων και Μαυροβουνίων κατά την Ελληνικήν Επανάστασιν 1823-1826, εκδ. Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών-Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη, 1970
Έλλη Σκοπετέα, Το ‘’πρότυπο βασίλειο’’ καιη Μεγάλη Ιδέα. Όψεις του εθνικού προβλήματος στην Ελλάδα (1830-1880), εκδ. Πολύτυπο, Αθήνα, 1988,σελ.165-170
Ιωάννης Παπαδριανός, Η Ελληνική παλιγγενεσία του 1821 και η Βαλκανική της διάσταση, εκδ. Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Κομοτηνή, 1996
Στέφανος Παπαγεωργίου, Από το γένος στο έθνος. Η θεμελίωση του Ελληνικού κράτους-1821-1862, εκδ. Παπαζήσης, Αθήνα, 2005, σελ.114-117
Εμμανουήλ Πρωτοψάλτης, «Συνεργασία Ελλήνων και Σέρβων κατά τους απελευθερωτικούς αγώνες 1804-1830 », ανάτυπο από το 10ο Ελληνοσερβικό συμπόσιο (7-10 Νοεμβρίου 1976), Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη 1979
Ρεγγίνα Quack Ευσταθίου, «Τα ψευδοαπομνημονεύματα ενός Γερμανού εθελοντού του 21», στο: Πρακτικά τουΒ’ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών (Πάτραι, 25-31 Σεπτεμβρίου 1980), τομ.3ος, Αθήναι, 1981-1982, σελ. 141-148
Ρεγγίνα Quack Ευσταθίου, «Οι Γερμανοί εθελοντές στον Αγώνα του 1821», στο:Πρακτικά τουΔ ‘Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών (Κόρινθος, 9-16 Σεπτεμβρίου 1990), τομ. 3 Αθήναι 1992-1993, σελ.71-78
Ρεγγίνα Quack –Ευσταθίου, «Ο Wilhelm Muller καιτα τραγούδια τουγια τους Μανιάτες», Λακωνικαί Σπουδαί, τομ.7 (1983), σελ.410-420
Ρεγγίνα Quack –Μανουσάκη, «Ελληνική Επανάστασις: η πολιτική του Metternich καιη κοινή γνώμη στη Γερμανία», στο: Πρακτικά τουΕ’ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών (Άργος-Ναύπλιον, 6-10 Σεπτεμβρίου 1995), τομ. 4ος Αθήναι 1996-1997, σελ.329-338
Κωβαίου Ελένη, "Το κίνημα του φιλελληνισμού" (κεφ. 8ο), Ιστορία των Ελλήνων. Η Ελληνική Επανάσταση 1821, τόμος 9, 1η Έκδοση, Εκδόσεις Δομή, Αθήνα 2006 σσ. 336-379
Στάθης Μπίρταχας, «Εκφάνσεις του ιταλικού φιλελληνισμού κατά τη δεκαετία του 1820», στο: Φιλελληνισμός: Το ενδιαφέρον γιατην Ελλάδα και τους Έλληνες από το 1821 ως σήμερα, επιμ. Α. Β. Μανδυλαρά, Γ. Β. Νικολάου, Λ. Φλιτούρης, Ν. Αναστασόπουλος, Αθήνα: Δήμος Νικολάου Σκουφά – Ηρόδοτος, 2015, σσ. 373-391.
Stathis Birtachas, “Solidarietà e scambi ideologico-culturali italo-ellenici in epoca risorgimentale: l’emigrazione politica italiana nelle Isole Ionie e in Grecia”, Mediterranea. Ricerche storiche 26 (dicembre 2012), pp. 461-474.
Μαριάνα Δίτσα, «Οι νεοελληνικές σπουδές στη Γαλλία τον 19ο αιώνα (σύντομη εξιστόρηση)», Ο Πολίτης, τχ.9 (Φεβρουάριος 1977), σελ.53-60
Αγλαία Κάσδαγλη, «Ανταποκρίσεις από τη Γραμβούσα. Σελίδες από το Αρχείο του Τόμας Γκόρντον», Κρητολογικά γράμματα, τομ. 13 (1997), σελ.211-234
Ρένα Σπανού, «Ο Οδυσσέας Ανδρούτσος στον Αγγλικό τύπο», Επετηρίς της Εταιρείας Βοιωτικών Μελετών, (2008), σελ.405-419
Αγγ. Amandry, «Φιλελληνική παράσταση σε Γαλλικό βάζο», Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τομ.23 (1980), σελ.335-340
Πασχάλης Κιτρομιλήδης, «Γνωσιολογικός εμπειρισμός και πολιτικός φιλελληνισμός: Το ταξίδι του Henry Holland στην Ελλάδα (1812-1813)», », Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τομ.23 (1980), σελ.341-363
Χαρίκλεια Δημακοπούλου, «Ο Σαινσιμονιστής Francois Graillard περί των ελληνικών πολιτικών πραγμάτων (παρατηρήσεις και προτάσεις)», Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τομ.22 (1979), σελ.368-450
Σοφία Δοανίδου, «Η σταδιακή πορεία του Chateaubriand προς τον Φιλελληνισμό», », Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τομ.21 (1978), σελ. 499-512
Αγγελική Amandry, «Φιλελληνικά ενθύμια του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου», », Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τομ.29 (1986), σελ.257-268
Φανή Μαρία Τσιγκάκου, «Έργα με ελληνικά θέματα που εκτέθηκαν σε δημόσιες αίθουσες στο Λονδίνο τον 19ο αιώνα», », Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τομ.27 (1984), σελ.299-353
Ιωάννης Δημάκης, «Οι ‘’Μεσσηνιακές ωδές’’ καιο Ευρωπαϊκός Φιλελληνισμός κατά την Ελληνική Επανάσταση του 1821», στο: Πρακτικά τουΖ’ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών (Πύργος-Γαστούνη-Αμαλιάδα 11-17 Σεπτεμβρίου 2005), τομ.Γ, Αθήναι, 2007, σελ.49-58
Ηλίας Μυκονιάτης, «Θέματα από την Επανάσταση του 1821 στην αγγλική ζωγραφική και χαρακτική», », Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τομ.25 (1982),σελ.123-194
Χρήστος Λούκος, «Ένας Ρώσος στην Ελλάδα κατά την Καποδιστριακή περίοδο: ο φιλέλληνας Νικόλαος Ράικο», Μνήμων, τομ. 11 (1987), σελ. 154-198
Μαργαρίτα Μηλιώρη, «Αρχαίος ελληνισμός και φιλελληνισμός στη βρετανική ιστοριογραφία του 19ου αιώνα. Οι πολιτικές και ηθικές διαστάσεις του ‘’εθνικού ‘’ καιοι ευρύτερες πολιτισμικές σημασιοδοτήσεις της ελληνικής ιστορίας», Μνήμων, τομ.22 (2000), σελ.69-104
Σπύρος Λουκάτος, «Ο Φιλελληνισμός εν Πελοποννήσω κατά τον Αγώνα της Ελληνικής ανεξαρτησίας», στο:Πρακτικά τουΑ’ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών (Σπάρτη, 7-14 Σεπτεμβρίου 1975), τομ.1ος, Αθήναι, 1976-1978, σελ.160-178
Νατάσα Καστρίτη, Η Ελλάδα του 21΄με τη ματιά των φιλελλήνων. Γαλλική φιλελληνική παραγωγή από τις συλλογές του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου, εκδ. Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, Αθήνα, 2006
Συλλογικό, Από την αρχαιολατρεία στον φιλελληνισμό, εκδ. Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, Αθήνα, 2005
Αννίτα Πρασά, Ο Φιλελληνισμός καιη Επανάσταση του 1821, εκδ. Δημιουργία, Αθήνα, 1999
Λουκία Δρούλια, «Ο Φιλελληνισμός από το 1824», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τομ.ΙΒ (1975), σελ.474-477
Συλλογικό: Γυναίκες φιλέλληνες, Ε Ιστορικά, τ/χ.228 (18 Μαρτίου 2004)
Χρήστος Λάζος, Η Αμερική καιο ρόλος της στην Επανάσταση του 1821, τομ.1-2, εκδ. Παπαζήσης, Αθήνα, 1983-1984
Miodrag Stojanovic, «Ο σύμμαχος Σέρβος πρίγκηπας [Μίλος Ομπρένοβιτς]», Το άγνωστο 21, Ε' Ιστορικά, τ/χ.23, (23 Μαρτίου 2000), σελ.18-20
Βασίλης Καρδάσης, «Περιηγητισμός: συμμετοχή στον αγώνα του 21'», Περιηγητές (ΙΙ): Οι αυτόπτες του αγώνα για ανεξαρτησία, Ε' Ιστορικά, τ/χ.44, (17 Αυγούστου 2000), σελ.6-9
Γρηγόρη Σπανού, «Ποιητικό στεφάνι στο ολοκαύτωμα»,Η καταστροφή των Ψαρών, Ε' Ιστορικά, τ/χ.139,(20 Ιουνίου 2002), σελ.48-49
Ιωάννης Δημάκης, «Η συμβολή στο φιλελληνικό κίνημα», Η σφαγή της Χίου, Ε' Ιστορικά, τ/χ.131,(25 Απριλίου 2002), σελ.30-33
Ιωάννης Δημάκης, «Ἁι καταχρήσεις του Φιλελληνισμού εν Ευρώπη. Τρεις χαρακτηριστικές περιπτώσεις», Επιστημονική Επετηρίς Παντείου Ανωτάτης Σχολής Πολιτικών Επιστημών, (1971-1972), σελ.101-124
Τάσος Γριτσόπουλος, «Αμερικανικός Φιλελληνισμός. Ένα γράμμα του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη προς τονΕδ. Έβερετ», Ελληνική Δημιουργία, τ/χ.99 (15 Μαρτίου 1952), σελ. 358-362.
Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος,Ευρωπαίοι φιλέλληνες παρατηρητές και τεχνοκράτες στην επαναστατημένη Ελλάδα καιστο Ελλαδικό βασίλειο (1821 - 1843), εκδ. Σταμούλης, 2008
Ηλίας Μυκονιάτης, «Θέματα από την Επανάσταση του 1821 στην αγγλική ζωγραφική και χαρακτική», Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τομ.25, σελ.123-194
Νικόλαος Τσαγκάς, Γάλλοι φιλέλληνες προ της Ελληνικής Επανάστασης του 1821.Ο Βοναπάρτης καιοι Έλληνες, εκδ. Νότιος Άνεμος, 2010
Χρήστος Λαμπρινός, «Η διπλωματική αναγνώριση της Ελλάδος από τις Ηνωμένες Πολιτείες κατά τον Αγώνα του 1821. Ένας θερμός φιλέλλην», στο: Αφιέρωμα εις τα 150 χρόνια από της επαναστάσεως του 1821, εκδ. Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη, 1971, σελ 71-90
Ρεγγίνα Quack Ευσταθίου, «Τα ψευδοαπομνημονεύματα ενός Γερμανού εθελοντού του 21», στο: Πρακτικά τουΒ’ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών (Πάτραι, 25-31 Σεπτεμβρίου 1980), τομ.3ος, Αθήναι, 1981-1982, σελ. 141-148
Βακαλόπουλος, Κωνσταντίνος, ΣΧΕΣΕΙΣ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ ΕΛΒΕΤΩΝ ΦΙΛΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΤΑΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821. ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΒΕΤΙΚΟΥ ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ, Διδακτορική Διατριβή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ). Σχολή Φιλοσοφική, 1975 [4]
Επτά Ημέρες Καθημερινή 23 MAPTIOY 1997: Ο φιλελληνισμός στη Γαλλία [5]
Χριστίνα Στρατηγοπούλου Ο ΒΑΥΑΡΙΚΟΣ ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΜΕΣΑΑΠΟΤΟΝ ΒΙΛΧΕΛΜ ΜΥΛΛΕΡ (1794-1827)[6]
