Το όνομά του σημαίνει «συνετός», «προνοητικός». Παράγεται από την πρόθεση «προ» καιτο ουσιαστικό «μῆτις» (=σκέψη). Από τον Ησίοδο αποκαλούνταν αιολομήτις.
Στηνελληνική μυθολογία, οΠρομηθέας είναι Τιτάνας, θεός της φωτιάς. [1]Ο Προμηθέας συνέβαλε σημαντικά στη διαμόρφωση του ανθρώπινου γένους. Αψήφησε τους θεούς κλέβοντας τη φωτιάκαι δίνοντάς τηνστην ανθρωπότητα γιανα δημιουργήσει πολιτισμό. Ο Προμηθέας είναι γνωστός γιατην ευφυΐα τουκαιγια τις ευεργετικές του πράξεις γιατο ανθρώπινο είδος[2]και γενικά θεωρείται ως ο εμπνευστής των ανθρώπινων τεχνών και επιστημών.[3] Μερικές φορές παρουσιάζεται ως ο πατέρας τουΔευκαλίωνα, του ήρωα της ιστορίας τουκατακλυσμού[4][5][6]
Η τιμωρία του Προμηθέα λόγω της κλοπής της φωτιάς καιη δωρεά της στους ανθρώπους αποτελούν δημοφιλές θέμα του αρχαίου καιτουσύγχρονου πολιτισμού. ΟΔίας καταδίκασε τον Προμηθέα σε αιώνια βασανιστήρια γιατην παράβασή του. Ο Προμηθέας ήταν δεμένος σε έναν βράχο και ένας γυπαετός - το έμβλημα του Δία - έτρωγε το συκώτι τουμια φορά την ημέρα (στην αρχαία Ελλάδα, το συκώτι θεωρούνταν συχνά η έδρα των ανθρώπινων συναισθημάτων).[7]Το συκώτι του ξαναμεγάλωνε τη νύχτα καιο γυπαετός έτρωγε το συκώτι τουτην ημέρα.[7]Ο Προμηθέας ελευθερώθηκε από τονΗρακλή.[8] Πέρα από τους συμβολισμούς, κάποιοι θεωρούν ότι ο Προμηθέας φυλακίστηκε στοΕλμπρούς ή στοόρος Καζμπέκ, δύο ηφαίστεια στοΚαύκασο, περιοχές τις οποίες οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν ότι ήταν μέρος της χώρας τωνΒαρβάρων.[9]
Σε έναν άλλο μύθο, ο Προμηθέας καθιέρωσε την πρακτική της θυσίας ζώων, χαρακτηριστικό έθιμο στηναρχαία ελληνική θρησκεία. Δεν υπάρχουν ενδείξεις διαδεδομένης λατρείαςτων αρχαίων Ελλήνων γιατον Προμηθέα. Λατρευόταν κυρίως στηνΑθήνα, όπου συνδέθηκε μετηνΑθηνάκαιτονΉφαιστο, τους θεούς των δημιουργικών δεξιοτήτων και της τεχνολογίας.[10][11]
Στηδυτικήκλασική παράδοση, ο Προμηθέας συμβολίζει την ανθρώπινη προσπάθεια (ιδιαίτερα την αναζήτηση της επιστημονικής γνώσης) καιτον κίνδυνο να πέσει κάποιος σε υπερβολικές ή ακούσιες συνέπειες. Συγκεκριμένα, κατά τη διάρκεια της εποχής τουρομαντισμού θεωρούταν ότι ενσάρκωνε τη μοναδική ιδιοφυΐα της οποίας οι προσπάθειες γιατη βελτίωση της ανθρώπινης ύπαρξης θα μπορούσαν επίσης να οδηγήσουν σε τραγωδία: ηΜαίρη Σέλλεϋ έγραψε ένα βιβλίο με τίτλο Φρανκενστάιν ή ο Σύγχρονος Προμηθέαςτο 1818.
Η ετυμολογία τουθεωνυμίου αμφισβητείται. Η συνήθης άποψη είναι αυτή που θεωρεί ότι συμβολίζει "αυτόν που σκέφτεται πριν κάνει κάτι", ενώ το όνομα τουΕπιμηθέα συμβολίζει "αυτόν που σκέφτεται αφού κάνει κάτι". Ο Ησύχιος της Αλεξάνδρειας δίνει στο Προμηθέα το όνομα Ίθας, και προσθέτει τη φράση «αυτόν πουοι άλλοι αποκαλούν Ίθαντα»[12].Ο Ούγγρος Κάρολι Κέρενι θεωρεί ότι αυτά τα ονόματα δεν είναι διαφανή, και μπορεί να αποτελούν διαφορετικές προσεγγίσεις του ίδιου ονόματος, ενώ το όνομα Προμηθέας είναι περιγραφικό.[13]
Θεωρείται επίσης ότι το όνομα προέρχεται από την πρωτοϊνδοευρωπαϊκή ρίζα που παράγει τη ρίζα «πραμάθ» (= κλέβω), δίνοντας το όνομα «πραμαθιούς» (κλέφτης) ομόρριζη λέξημετον Προμηθέα. Οβεδικός μύθοςγιατην κλοπή της φωτιάς από τονΜαταρισβάν είναι μια αναλογία μετον ελληνικό μύθο.[14] Πραμάντ λέγεται το εργαλείο που χρησιμοποιείται γιατο άναμμα της φωτιάς.[15]Η θεωρία ότι ο Προμηθέας αναφέρεται στον «άνθρωπο-εφευρέτη των κλαδιών μετα οποία ανάβεται η φωτιά» ανάγεται στονΔιόδωρο τον Σικελότον 1ο αιώνα π.Χ. Η αναφορά γίνεται και πάλι στα κλαδιά της φωτιάς, μια πρωτόγονη μέθοδο ανάμματος της φωτιάς μέσω της τριβής δύο κλαδιών.[16]
Κατά τη διάρκεια της Τιτανομαχίαςο Προμηθέας τάχθηκε υπέρ τουΔίακαιγι' αυτό δεν τιμωρήθηκε όπως οι άλλοι Τιτάνες. Η συμβολή τουστην ανάπτυξη του ανθρώπινου γένους ήταν πολύ σημαντική. Κατά τονΛουκιανό, ο Προμηθέας, μετην αρωγή της θεάς Αθηνάς, δημιουργεί τον πρώτο άνθρωπο (Χρυσό Γένος) από πηλό και φωτιά (κατά άλλους μετο νερό του ήρωα Πανοπέα της Φωκίδας) καιμε μορφή όμοια με αυτή των θεών. Αυτό έλαβε χώρα μετά την Τιτανομαχία. Κατά τους Ορφικούς αυτός ο πηλός ήταν το χώμα που ποτίστηκε από το αίμα των Τιτάνων. Αναφερόμενος στη δημιουργία του ανθρώπου, οΠλάτωνας μας μεταφέρει την εικόνα ενός όντος σφαιρικού, που διακρίνονταν σε τρία γένη (αρσενικό, θηλυκό και μεικτό) και είχε διπλή σειρά από μέλη και όργανα. Αργότερα ο Δίας, επειδή εξοργίστηκε από την αλαζονεία τους και φοβήθηκε τη δύναμή τους, τα χώρισε στα δύο. Ταζώα δημιουργήθηκαν την ίδια περίοδο (μετά τηνΤιτανομαχία), αλλά από μίξη υλικών της Γης και της φωτιάς. Η δημιουργία των όντων καιτου ανθρώπου έγινε μέσα στηγη.
Όταν κλήθηκαν όλα τα όντα της Γης ναβγουνστο φως, ανατέθηκε στον Προμηθέα καιστονΕπιμηθέανα δώσουν στο κάθε οντα χαρακτηριστικά που έπρεπε να έχει. ΟΕπιμηθέας έπεισε τον αδελφό τουνατου επιτρέψει να αναλάβει μόνος αυτή τη δουλειά. Έτσι οΕπιμηθέας ονομάτισε και απέδωσε στο κάθε οντα χαρακτηριστικά που ήθελε ο ίδιος, με τρόπο ώστε ναμην μπορούν να αλληλοκαταστραφούν (αὐτοῖς ἀλληλοφθοριῶν διαφυγὰς ἐπήρκεσε, Πλάτων, Πρωταγόρας 321α). Όταν έφτασε στο τέλος η ώρα τουΑνθρώπου, δεν είχε νατου δώσει παρά λίγες τρίχεςκαινύχια ευπαθή και ανίσχυρα. Από αυτό το λάθος ο Προμηθέας ανέλαβε την προστασία τουΑνθρώπου.
Ο Προμηθέας μετην αρωγή της Αθηνάς δημιουργεί τον πρώτο άνθρωπο.
Βλέποντας την κατάντια του ανθρώπινου γένους καιτην αδυναμία του απέναντι στηφύση, ο Προμηθέας αποφασίζει νατου χαρίσει τηφωτιά. Έτσι, επισκεπτόμενος το εργαστήρι τουθεού Ήφαιστου, τοποθετεί τη φωτιά σε ένα κούφιο βλαστό νάρθηκακαιτη δίνει κρυφά στους ανθρώπους. Ως τόπος παράδοσης της φωτιάς αναφέρεται η πόλη Σικυώνα της Πελοποννήσου.
Ο Προμηθέας έμαθε τους ανθρώπους να χειρίζονται τηφωτιά, να δημιουργούν εργαλεία και τους έμαθε τις Επιστήμες (που έκλεψε από τη θεά Αθηνά) καιτα Γράμματα. Γιανα γλυτώσει την ανθρωπότητα από το μένος τωνθεών, την έμαθε να τους λατρεύει καινα τους προσφέρει θυσίες.
Όταν έμαθαν οι άνθρωποι να κάνουν θυσίες στους θεούς τέθηκε θέμα γιατοποια κομμάτια τουζώουθα ανήκαν στους θεούςκαιποια στους θνητούς. Τότε οΔίας συμφώνησε μετον Προμηθέα να δώσει το λόγο του πως όποιο μερίδιο διαλέξει, αυτό θα παίρνουν οιθεοίκαιτο άλλο οιάνθρωποι. Έτσι, κατά μια μαρτυρία στηΣικυώνα, κατέβηκε ο Δίας να κάνει το ξεδιάλεγμα. Όμως ο Προμηθέας έντεχνα στο ένα μερίδιο έβαλε κόκαλα καιτα σκέπασε με λαχταριστό λίπος καιστο άλλο κρέας πουτο σκέπασε με δέρμα. Ο Δίας επέλεξε αυτό μετο λίπος και όταν έμαθε την απάτη ήταν πλέον αργά, είχε δώσει το λόγο του.
Οργισμένος οΔίας ζητά από τονΉφαιστονατου φτιάξει μια Γυναίκα. Έτσι δημιουργείται ηΠανδώρα, από ξηρά καιθάλασσα. Ονομάστηκε έτσι επειδή έλαβε πολλά χαρίσματα και δώρα από τους θεούς. Μαζί με αυτά παρέλαβε και ένα κουτί. Τέλος οΕρμήςτην οδήγησε στονΕπιμηθέακαι εκείνος, παρά τη συμβουλή του αδελφού τουναμην δεχτεί δώρο από τον Δία, την έκανε γυναίκα του. Από το κουτί της Πανδώρας ξεχύθηκαν τα δεινά των ανθρώπων, ο θάνατος καιη ελπίδα. Όμως ο Προμηθέας τους μαθαίνει τηνΙατρικήκαιτα βότανα.
Ο Δίας, θέλοντας να τιμωρήσει τους ανθρώπους που έγιναν κακοί και άδικοι αλλά καιτον Προμηθέα, βρίσκει ευκαιρία να προκαλέσει κατακλυσμό. Η αφορμή ήταν οι γιοί τουΛυκάονα, απόγονοι τουΠελασγού. Κατά την επίσκεψή του στους γιους του Λυκάονα, με μεταμφίεση ταξιδιώτη, του προσφέρεται ως φίλεμα μια σούπα φτιαγμένη από τα μέλη του σκοτωμένου αδελφού τους, τουΝύκτιμου. Εξοργισμένος τους μετατρέπει σελύκουςκαι ανασταίνει τον Νύκτιμο. Αποφασίζει να εξαφανίσει την ανθρωπότητα (Χάλκινο Γένος). Ο Προμηθέας ενημερώνει τονγιοτου, Δευκαλίωνα, βασιλιά της Φθίας, για τις βουλές τουΔίακαιτον προτρέπει να φτιάξει μια κιβωτό (λάρνακα), νατη γεμίσει με εφόδια και ζώα καινα μείνει μέσα μαζί μετη γυναίκα τουΠύρρα, κόρη τουΕπιμηθέα.
Φυσικά, αυτό εξόργισε τονΔίαο οποίος έδεσε τον Προμηθέα σε βράχια, στο όρος Καύκασο, και έβαλε έναν αετόνατου τρώει τοσυκώτι κάθε πρωί. Επειδή ο Προμηθέας ήταν αθάνατος, κάθε βράδυ τα σπλάχνα του γιατρεύονταν. Στον «Προμηθέα Δεσμώτη» τουΑισχύλου, μαθαίνουμε τη στάση τουΤιτάνα απέναντι στην τιμωρία τουκαιτο μυστικό που κρατούσε από τον Δία. Τελικά ο Προμηθέας αποκαλύπτει το μυστικό που αφορούσε τηΘέτιδα, την οποία ποθούσε ο Δίας, σε αντάλλαγμα την απελευθέρωσή του. Πράγματι περνώντας από τον Καύκασο οΗρακλής, με κατεύθυνση τηΧώρα των Εσπερίδων, σκοτώνει τον αετό και σπάει τις αλυσίδες τουΉφαιστου. Ο Προμηθέας, από ευγνωμοσύνη προς τον ημίθεο, του λέει πως θα πάρει ταχρυσά μήλα.
Οαστεροειδής1809 Προμηθεύς (1809 Prometheus), που ανακαλύφθηκε το 1960, πήρε το όνομά του από τον Τιτάνα αυτό, ενώ ο «επόμενος» είναι ο 1810 Επιμηθεύς.
↑William Hansen, Classical Mythology: A Guide to the Mythical World of the Greeks and Romans (Oxford University Press, 2005), pp. 32, 48–50, 69–73, 93, 96, 102–104, 140; as trickster figure, p. 310.
↑Fortson, Benjamin W. (2004). Indo-European Language and Culture: An Introduction. Blackwell Publishing, p. 27; Williamson 2004, 214–15; Dougherty, Carol (2006). Prometheus. p. 4.
.jpg)
