Μετον όρο Μπαρόκ (Baroque) αναφερόμαστε είτε στην ιστορική περίοδο 1600 - 1750που ακολούθησε τηνΑναγέννηση (ειδικότερα τονΜανιερισμό), είτε στο συγκεκριμένο καλλιτεχνικό ύφος που διαμορφώθηκε την περίοδο αυτή. Το ύφος του Μπαρόκ αποτέλεσε ένα νέο τρόπο έκφρασης που γεννήθηκε στηΡώμη της Ιταλίας, απ' όπου εξαπλώθηκε σχεδόν σε ολόκληρη τηνΕυρώπη. Χαρακτηρίστηκε από ένα έντονο δραματικόκαι συναισθηματικό στοιχείο, ενώ εφαρμόστηκε κυρίως στηναρχιτεκτονική, τηγλυπτικήκαιτημουσική, αλλά συναντάται παράλληλα καιστηλογοτεχνία ή τηζωγραφική.[1]
Σκοπός του μπαρόκ είναι πρωτίστως να εντυπωσιάσει καθώς καινα εξυψώσει τον άνθρωπο μέσα από τα πάθη καιτα συναισθήματά του. Σε αντίθεση με τις ιδεολογικές αρχές τουρομαντικού κινήματος, ο άνθρωπος δεν εκλαμβάνεται ως μονάδα αλλά ως μέρος ενός συνόλου. Στο μπαρόκ ύφος, σε συμφωνία μετο φιλοσοφικό ρεύμα της εποχής, υπάρχουν έντονα τα στοιχεία τουορθολογισμού χωρίς όμως να αποκλείονται καιοισυμβολισμοί. [2]Ο όρος μπαρόκ προέρχεται πιθανότατα από την πορτογαλική λέξη barocco, που σημαίνει το ακανόνιστο μαργαριτάρι και ως επίθετο δηλώνει γενικά την έννοια τουασυνήθιστου ή παράδοξου. Η επιτυχία του Μπαρόκ οφείλεται σε ένα μεγάλο βαθμό καιστην στήριξη της Καθολικής εκκλησίας, η οποία χρησιμοποίησε την τεχνοτροπία τουκαιτο δραματικό του ύφος γιατην αναπαράσταση πολλών θρησκευτικών θεμάτων που προκαλούσαν την συναισθηματική συμμετοχή του θεατή. Επιπλέον, η αριστοκρατία της εποχής καιη βασιλική εξουσία ευνοήθηκε από το επιβλητικό ύφος του μπαρόκ γιατην κατασκευή ανάλογων κτιρίων ή παλατιών που ενίσχυαν το κύρος της. Σε χώρες με έντονη παρουσία του προτεσταντικού κινήματος, όπως ηΟλλανδία ή ηΑγγλία, το μπαρόκ δεν κατάφερε να επικρατήσει.[3]
Σε αντίθεση μετο αναγεννησιακό ύφος που βασίστηκε κυρίως στη λογική, το ύφος του μπαρόκ απευθύνεται περισσότερο στο συναίσθημα. Παράλληλα χαρακτηρίζεται σχεδόν σε όλες τις καλλιτεχνικές εκφάνσεις του από ένα αίσθημα δέους και μεγαλείου καθώς καιμια υπερβολή στη διακόσμηση καιτην πολυτέλεια που αναδεικνύουν ένα επιβλητικό και πομπώδες ύφος. Τα κυριότερα μέσα που χρησιμοποίησε στις εικαστικές τέχνες είναι οι καμπύλες γραμμές, οι πολύπλοκοι διαπλεκόμενοι όγκοι, η αυστηρή ιεράρχηση των χώρων, η απόδοση της κίνησης, η εκμετάλλευση του φωτός καιη δημιουργία έντονων αντιθέσεων είτε μετη μορφή εσοχών στην αρχιτεκτονική, είτε μέσω έντονων φωτοσκιάσεων στη ζωγραφική.[4]
Η νέα μπαρόκ αρχιτεκτονική έκανε την εμφάνιση της στηνΙταλίακαιοι ιστορικοί προσδιορίζουν ως αφετηρία της το έργο τουΚάρλο Μαντέρνο (1556-1603) στηΡώμηκαι ειδικότερα στους ναούς της Αγίας Σουζάνας καιτου Αγίου Πέτρου. Πρόδρομοι της μπορούν να θεωρηθούν επίσης τα τελευταία αρχιτεκτονικά έργα τουΜιχαήλ Άγγελου, όπως για παράδειγμα ηΒασιλικήτου Αγίου Πέτρου. Με επίκεντρο την Ιταλία, ο ρυθμός μπαρόκ εξαπλώθηκε στην υπόλοιπη Ευρώπη καθώς καιστηνΛατινική Αμερική, κυρίως μέσω τωνΙησουιτών. Οι ναοί, τα δημόσια ή ιδιωτικά κτίρια, οι εσωτερικοί διάκοσμοι αλλά καιοι δημόσιοι χώροι εν γένει, αποπνέουν την αίσθηση του εξωπραγματικού, πέρα από τις ανθρώπινες διαστάσεις καικατ' επέκταση την παντοδυναμία του θεϊκού αλλά και της εκκλησιαστικής (παπικής) εξουσίας.[5]
Ως τυπικά χαρακτηριστικά της μπαρόκ αρχιτεκτονικής μπορούμε να αναφέρουμε:
δραματική χρήση του φωτισμού με έντονες αντιθέσεις
υπερβολική χρήση διακοσμητικών στοιχείων συμπεριλαμβανομένων και μεμονωμένων γλυπτών στο εξωτερικό
μεγάλης κλίμακας διακοσμητικές αναπαραστάσεις στις οροφές των κτιρίων
Το βασικό αρχιτεκτονικό μπαρόκ σχήμα προβλέπει την ύπαρξη ενός κεντρικού και κυρίαρχου οικοδομήματος στο οποίο προστίθενται δύο πλάγιες πτέρυγες και παράλληλα εμπλουτίζεται από ένα χαμηλότερο προεξέχον κτίσμα. Η μπαρόκ αρχιτεκτονική συνδέεται ουσιαστικά με μία βαθύτερη αλλαγή στην αντίληψη γύρω από το ρόλο των δημόσιων κτιρίων. [6]Για τις πόλεις του17ου αιώνα, το κτίριο εκλαμβάνεται ως μέρος ενός ευρύτερου συστήματος και όχι ως ένα απλό ανεξάρτητο οικοδομικό σύνολο. Κατά συνέπεια, οι δημόσιοι ελεύθεροι χώροι μεταξύ των κτισμάτων οφείλουν επίσης να σχεδιαστούν επιμελώς. Διαμορφώθηκαν έτσι δύο νέοι τύποι πλατείας, η κυκλική καιη τετραγωνική. Επιπλέον οι δρόμοι οργανώνονται πιο διεξοδικά και συχνά αποτελούν επίσης αντικείμενα διακόσμησης. Ο Claude Mignot σε κατάλογο έκθεσης γιατην Μπαρόκ αρχιτεκτονική αναφέρει χαρακτηριστικά:
«Χώροι δοξαστικοί, χώροι θέασης και χώροι γιατον ελεύθερο χρόνο δημιουργούν σημεία από τα οποία εξακτινώνονται οι αρτηρίες καιτα οποία αναδομούν την πόλη η οποία αποκαλείται "μπαρόκ". Αναμνήσεις των εφήμερων αψίδων των βασιλικών εισόδων, οι πύλες της πόλης προσλαμβάνουν τη μορφή μόνιμων αψίδων θριάμβου (οι πύλες τουΣεν Ντενί καιτουΣεν Μαρτέν στο Παρίσι, η πύλη ντι Πεϊρού στο Μονπελιέ), οι κρήνες καθίστανται μνημεία (η φοντάνα ντι Τρέβι στη Ρώμη), οι πλατείες εξισορροπούν τον χώρο γιατη θέαση των όψεων των μεγάρων καιτων ναών, οι περίπατοι οργανώνονται στη θέση των οχυρώσεων καιοι γέφυρες προβάλλονται ως εξώστες στους ποταμούς· τέλος, τα θέατρα, σημείο συνάντησης της πολεοδομίας του πρόσκαιρου εξωραϊσμού και της νέας πολεοδομίας του ελευθέρου χρόνου, ανεγείρονται στις δημόσιες πλατείες (Νάπολι)».
Σημαντικά δείγματα μπαρόκ αρχιτεκτονικής έχουμε εκτός από την Ιταλία, σε χώρες όπως ηΓαλλία, ηΙσπανία, ηΑυστρία, η κεντρική ΓερμανίακαιηΡωσία.
Ανάμεσα στους σημαντικούς αρχιτέκτονες της εποχής μπορούμε να αναφέρουμε τους:
Το μπαρόκ ύφος δεν επηρέασε μόνο τις εικαστικές τέχνες αλλά επηρέασε σε μέγιστο βαθμό καιτημουσική. Οι μεγαλύτερες κατακτήσεις της Μπαρόκ μουσικής περιλαμβάνουν την ανάπτυξη του λυρικού θεάτρου, του μουσικού είδους της όπεραςκαιτουορατόριου.[7]
Βασικά χαρακτηριστικά της μπαρόκ μουσικής είναι:
οι μείζονες και ελάσσονες κλίμακες που αντικαθιστούν τους εκκλησιαστικούς τρόπους
η σταδιακή μετάβαση από την πολυφωνία τουμεσαίωνακαι της Αναγέννησης στην ομοφωνική γραφή, η οποία ολοκληρώνεται τηνεποχή του κλασικισμού
η εμφάνιση νέων μουσικών μορφών, όπως η όπερα καιτο ορατόριο, η μπαρόκ σουίτα, ητριο-σονάτα καιτα κοντσέρτα γκρόσο ή σόλο (concerto grosso, concerto solo)
η εξέλιξη αρκετών μουσικών οργάνων καιη εγκατάλειψη άλλων
τοbasso continuo (συνεχές μπάσο ή βάσιμο)
Η μπαρόκ μουσική είναι έντονα συνδεδεμένη καιμετοχορό. Ειδικότερα, ως τμήματα της μπαρόκ σουίτας, εντάσσονται πολλοί χοροί όπως η γκαβότ (gavotte) ή η μπουρέ (bourrée).
Σημαντικοί συνθέτες της μπαρόκ μουσικής θεωρούνται οι:
Ένας ορισμός της σημασίας του μπαρόκ στον κόσμο της ζωγραφικής παρέχεται από τους πίνακες που ετοίμασε ο Φλαμανδός ζωγράφος Πέτερ Πάουλ ΡούμπενςγιατηνΜαρία των ΜεδίκωνστοΑνάκτορο του ΛουξεμβούργουστοΠαρίσι, στους οποίους ένας καθολικός ζωγράφος εκπλήρωνε τις εκφράσεις ενός επίσης καθολικού μαικήνα.[8][9]
