ΟΆτταλος Α΄ ο Σωτήρ (269 π.Χ. – 197 π.Χ., Πέργαμος) ήταν ηγεμόνας τουελληνιστικού βασιλείου της Περγάμου, το πρώτο μέλος της Δυναστείας των Ατταλιδώνπου διεκδίκησε τον τίτλο του«βασιλέως». Ήταν κοντινός συγγενής και θετός γιος του προκατόχου του, Ευμένη Α΄και βασίλεψε από το241 π.Χ. μέχρι τον θάνατό τουτο197 π.Χ. Ήταν γιος του Αττάλου και της Αντιοχίδος, πριγκίπισσας από τονΟίκο των Σελευκιδών. Παντρεύτηκε τηνΑπολλωνίδα από τηνΚύζικο, μετην οποία απέκτησε τέσσερις γιους. Διάφοροι συγγραφείς της αρχαιότητας κάνουν αναφορά στο πόσο ευτυχισμένη και ενάρετη υπήρξε η συγκεκριμένη οικογένεια, με ιδιαίτερη έμφαση στην αρετή της Απολλωνίδας, αλλά καιτην καλή ανατροφή των παιδιών της, που είχε ως αποτέλεσμα την ομαλή μεταβίβαση της εξουσίας στον διάδοχο του Αττάλου Α΄, τονγιοτουΕυμένη Β΄, χωρίς αιματοχυσίες.[1]
Ο Άτταλος Α΄ επέτυχε μία εξέχουσας σημασίας νίκη κατά τωνΓαλατών, κελτικών φύλων που μόλις είχαν φτάσει από τηΘράκη, οι οποίοι για πάνω από μία γενιά μάστιζαν τις μικρασιατικές πόλεις, καταστρέφοντας ή απαιτώντας και λαμβάνοντας μεγάλα χρηματικά ποσά, χωρίς κάποιος να μπορεί πραγματικά να τους ελέγξει. Η νίκη του αυτή, την οποία μνημονεύει το θριαμβικό μνημείο της Περγάμου καιη απελευθέρωση των πόλεων από τον γαλατική απειλή, του κέρδισε την επωνυμία «ο Σωτήρ».
Όντας πιστός σύμμαχος της Ρώμης, διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο κατά τους δύο πρώτους Μακεδονικούς Πολέμους κατά του βασιλιά της ΜακεδονίαςΦιλίππου Ε΄. Διεξήγαγε πολυάριθμες ναυτικές επιχειρήσεις, πλήττοντας τα μακεδονικά συμφέροντα στοΑιγαίο Πέλαγος, κερδίζοντας τιμές, συλλέγοντας λάφυρα και κερδίζοντας γιατην Πέργαμο τα νησιά της Αίγιναςκαι της Άνδρου, κατά τον πρώτο και δεύτερο πόλεμο αντίστοιχα.
Ο Άτταλος θέλησε να υπογραμμίσει τους θριάμβους του τόσο σε πολιτικό όσο καισε πολιτιστικό επίπεδο, αφιερώνοντας διάφορα επινίκια μνημεία στηνΑκρόπολη της Περγάμου, που έφεραν την πόλη στην πρωτοπορία της καλλιτεχνικής παραγωγής στον ελληνικό κόσμο των τελευταίων δεκαετιών του3ου αιώνα π.Χ.[2] Απεβίωσε το 197 π.Χ. ελάχιστα πριντη λήξη του δεύτερου πολέμου, σε ηλικία 72 ετών, πιθανότατα από εγκεφαλικό επεισόδιο, το οποίο έπαθε τη στιγμή πουτου είχαν απευθύνει τον λόγο σε πολεμικό συμβούλιο στηΒοιωτία.
Ο πατέρας του, οΆτταλος του Φιλέταιρου, ήταν γιος ενός άνδρα που επίσης ονομαζόταν Άτταλος ο Τίου καιπου ήταν αδελφός τουΦιλέταιρου, ιδρυτή της δυναστείας, καιτου Ευμένη, πατέρα τουΕυμένη Α΄, ο οποίος παρέδωσε τον θρόνο στον Άτταλο Α´.[3] Αναφέρεται μαζί με τους θείους του ως ευεργέτης της πόλης τωνΔελφών. Κέρδισε φήμη ως ολυμπιονίκηςτουτέθριππουκαι τιμήθηκε με δικό του μνημείο στην Πέργαμο. Ο Άτταλος ήταν ακόμη παιδί όταν έχασε τον πατέρα του, κάποια στιγμή πριντο241 π.Χ.Τον υιοθέτησε ο Ευμένης Α΄, τότε ηγεμόνας της Περγάμου.
Η μητέρα του Άτταλου, η Αντιοχίς, ήταν κατά πάσα πιθανότητα συγγενής της βασιλικής οικογένειας τωνΣελευκιδών.[4]Τον γάμο της μετον υιοθετημένο τουγιο -τον Άτταλο- κανόνισε πιθανώς ο ίδιος ο Φιλέταιρος, γιανα ενισχύσει την κυριαρχία του.
Οι ηγεμόνες εμφανίζονται με κίτρινη σκίαση. Η διακεκομμένη γραμμή δηλώνει υιοθεσία.[5][6]
Σύμφωνα μετονΠαυσανία, το μεγαλύτερο επίτευγμα του Αττάλου κατά την περίοδο της ηγεμονίας του ήταν η σημαντική νίκη, που επέτυχε εναντίον τωνΓαλατών.[3]Ο σημαντικός αυτός γεωγράφος αναφέρεται στη φυλή εκείνη τωνΚελτών, που είχε μεταναστεύσει από τηΘράκηστα ενδότερα της Μικράς Ασίαςκαι τους οποίους οιΈλληνεςκαιοιΡωμαίοι αποκαλούσαν Γαλάτες, σχετίζοντάς τους με τις κελτικές φυλές που κατοικούσαν στη σύγχρονη Γαλλία, Ελβετίακαι βόρεια Ιταλία. Η περιοχή στην οποία εγκαταστάθηκαν, ονομάστηκε επίσης Γαλατία. Ήδη από την εποχή πουοΦιλέταιρος αυτονομήθηκε από την επιρροή τωνΔιαδόχων, η φυλή αυτή παρενοχλούσε τηνΠέργαμοκαιτην ευρύτερη περιοχή της, προβαίνοντας σε λεηλασίες και καταστροφές.
Πιθανολογείται πως ο προκάτοχος του Αττάλου Α΄, οΕυμένης Α΄, αντιμετώπισε αυτή την απειλή επιλέγοντας να καταβάλλει κάποιο χρηματικό ποσό. Ο Άτταλος Α΄ αντίθετα υπήρξε ο πρώτος από τους ηγεμόνες της Περγάμου, που αρνήθηκε νατο πράξει αποφασίζοντας να επιλύσει το θέμα με στρατιωτικά μέσα. Συνάντησε τους Γαλάτες στις όχθες τουΚάικου ποταμούστηΜυσία, κατατροπώνοντάς τους. Η νίκη αυτή του απέφερε μυθική δόξα, ενθαρρύνοντάς τοννα υιοθετήσει την επωνυμία «ο Σωτήρ», κατά το πρότυπο τουΑντίοχου Α΄, καινα διεκδικήσει επισήμως τον τίτλο του«βασιλέως».[7]Οι προκάτοχοί τουδεν έφεραν αυτόν τον τίτλο, παρόλο που ουσιαστικά δεν λογοδοτούσαν στοσελευκιδικό κράτοςκαι εξέδιδαν δικό τους νόμισμα.
«Ο Θνήσκων Γαλάτης», τμήμα του μνημείου που ανηγέρθη εις ανάμνησιν της νίκης του Αττάλου Α΄ επί των Γαλατών. Μουσεία του Καπιτωλίου, Ρώμη.
Εις ανάμνησιν της επιτυχίας αυτής ανηγέρθη στην Ακρόπολη της Περγάμου ένα θριαμβικό μνημείο, μέρος του οποίου αποτελούσε καιτο διάσημο άγαλμα του «Θνήσκοντος Γαλάτη», που σήμερα εκτίθεται σταΜουσεία του Καπιτωλίου, στην πόλη της Ρώμης. Ο Παυσανίας αναφέρει ακόμη ένα σχετικό μνημείο στηνΑκρόπολη των Αθηνών.[8]
Οι μυθικές διαστάσεις της νίκης αυτής έδωσαν τροφή σε διάφορα ιστορικά ανέκδοτα, μερικά από τα οποία διασώζονται μέσω των αρχαίων πηγών. Για παράδειγμα, ο Παυσανίας κάνει αναφορά σε μία Σίβυλλαπου ονομαζόταν Φαεννίς, η οποία μία γενιά νωρίτερα είχε προφητεύσει το γεγονός:[9]
«Τότε αναμφίβολα, έχοντας περάσει τα Στενά του Ελλησπόντου Η καταστροφική ορδή των Γαλατών θα αναβλύσει, και άνομα Θα λεηλατήσει την Ασία και περισσότερο κακό θα κάνει ο θεός Σε αυτούς που κατοικούν στις ακτές τις θάλασσας Για λίγο. Επειδή σύντομα ο γιος του Κρόνου Θα αναδείξει έναν βοηθό, τον αγαπητό γιο ενός ταύρου που ανέθρεψε ο Δίας, Ο οποίος επάνω σε όλους τους Γαλάτες θα φέρει την ημέρα της καταστροφής».[10]
Ο Παυσανίας σχολιάζει πως μετον όρο «γιος του ταύρου» υποδεικνύεται ο Άτταλος Α΄, βασιλιάς της Περγάμου, τον οποίο κάποτε ένα μαντείο είχε αποκαλέσει «ο ταυρόκερως».[10]
Από την πλευρά τουοΠολύαινος αναφέρει πως ο Άτταλος, βλέποντας τους στρατιώτες του διστακτικούς μπροστά στον υπέρτερο αριθμό των Γαλατών, προσέφερε θυσίες. Μεφυτική μπογιά έγραψε στο εσωτερικό της παλάμης τουμε αντίστροφα γράμματα ένα μήνυμα που υποδείκνυε νίκη. Πιάνοντας τα εντόσθια του θυσιασμένου ζώου, το μήνυμα αποτυπώθηκε μετην ορθή φορά επάνω τους. Όταν ο ιερέας έδειξε χαρούμενος της επιγραφή στους άνδρες, αυτοί αγαλλίασαν τόσο από το «θεϊκό σημάδι», που ρίχθηκαν στη μάχη με γενναιότητα, νικώντας τους Γαλάτες.[11][12]
Πολλά χρόνια μετά την πρώτη νίκη κατά των Γαλατών, η ευρύτερη περιοχή της Περγάμου δέχτηκε και πάλι επίθεση από Γαλάτες μισθοφόρους τουΑντίοχου Ιέρακα, διεκδικητή του θρόνου του μεγαλύτερου αδελφού του, Σέλευκου Β΄ Καλλίνικου, ο οποίος διεξήγαγε τις επιχειρήσεις τουμε κέντρο τις Σάρδεις. Ο Άτταλος πήγε να τους αναχαιτίσει και τους νίκησε στο Αφροδίσιο (ναό της Αφροδίτης), σε μία μάχη μετέπειτα στα ανατολικά, σε μάχη στηΦρυγίατουΕλλήσποντου,[13][14]σε μάχη στηλίμνη Κολόη της Λυδίας κοντά στις Σάρδεις την άνοιξη του228 π.Χ.[15]καισεμια τελική μάχη στηνΚαρία, στις όχθες του ποταμού Άρπασου, παραπόταμου τουΜαιάνδρου.[15][16]
Χάρις σε αυτές τις νίκες, ο Άτταλος κέρδισε τον έλεγχο όλης της επικράτειας των Σελευκιδών στη Μικρά Ασία βόρεια του όρους Ταύρος.[17] Κατάφερε δενα τις διατηρήσει, παρά τις συνεχιζόμενες προσπάθειες τουΣέλευκου Γ΄ του Κεραυνού (μεγαλύτερου γιουκαι διαδόχου του Σέλευκου Β΄) να ανακτήσει τα χαμένα εδάφη.[18]Ο Σέλευκος Γ΄ συμμετείχε ο ίδιος στην εκστρατεία, αφήνοντας τη φροντίδα των κρατικών θεμάτων στον έμπιστό τουΕρμεία,[19] αλλά αφού είχε περάσει το Όρος Ταύρος, δολοφονήθηκε το222 π.Χ.[17]
Ιστορικός χάρτης της Μικράς Ασίας.
Η αρχιστρατηγία του σελευκιδικού στρατού περιήλθε στα χέρια τουΑχαιού, ο οποίος είχε συνοδεύσει τον Σέλευκο Γ΄ στην εκστρατεία του. Εξαιτίας της δεινότητάς του, του προσφέρθηκε η ίδια η βασιλεία, αλλά εκείνος την αρνήθηκε για χάρη τουΑντίοχου Γ΄, του νεότερου αδελφού του Σέλευκου Γ΄.[17]Ο Αντίοχος Γ΄ διόρισε τον Αχαιό κυβερνήτη των μικρασιατικών εδαφών της αυτοκρατορίας βόρεια του Ταύρου. Μέσα σε δύο χρόνια, ο Αχαιός ανέκτησε όλες τις χαμένες εκτάσεις των Σελευκιδών, κλείνοντας τον Άτταλο Α΄ στα τείχη της πόλης του. Λίγο αργότερα ο Αχαιός ήρθε σε ρήξη μετην Αυλή της Αντιόχειαςκαι αυτονομήθηκε, προσδίδοντας στο πρόσωπό τουτον τίτλο του «βασιλέως».[17]
Κατά τη διάρκεια της απουσίας του Αχαιού το218 π.Χ.σεμια εκστρατεία κατά της ΣέλγηςστηνΠισιδία, ο ΆτταλοςΑ΄, μετη βοήθεια της γαλατικής φυλής τωνΤεκτοσάγων ξεκίνησε διαπραγματεύσεις με διάφορες πόλεις της Αιολίδας, πολλές από τις οποίες είχαν συμμαχήσει μετον Αχαιό από καθαρό φόβο γιατη δύναμή του. Ως αποτέλεσμα πολλές προσχώρησαν στο στρατόπεδο της Περγάμου, όπως ηΚύμη, ηΚολοφώνακαιηΦώκαια, είτε από εχθρότητα προς τους Σελευκίδες, είτε μετη βία. Ο Πολύβιος αναφέρει πως ξεχωριστή εύνοια έδειξε ο βασιλιάς προς τηΣμύρνη, που αποτελούσε μία από τις πιστότερες συμμάχους του. Ακολούθησε η κατάληψη της Μυσίαςκαιη λεηλασία της πεδιάδας της Απίας. Εντούτοις, όταν ο Αχαιός είχε υποτάξει πλέον τηΛυκίακαιτηνΠαμφυλία, στράφηκε και πάλι κατά του Αττάλου Α΄ το217 π.Χ.[20]
Την κρίσιμη αυτή στιγμή ο Άτταλος Α΄ κλήθηκε να αντιμετωπίσει τη δυσπραγία των Γαλατών που διέθετε το στράτευμα του, επιλύοντας τις διαφωνίες μαζί τους μετην υπόσχεση γαιών για εγκατάσταση. Ακολούθως, αφού τους επέστρεψε στονΕλλήσποντο, άνοιξε διαπραγματεύσεις με τις πάντα φιλικά προσκείμενες πόλεις της Τρωάδας: τηΛάμψακο, τηνΑλεξάνδρεια ΤρωάδακαιτοΊλιον. Μετά επέστρεψε στην Πέργαμο.[21]
Τους επόμενους μήνες ο Αντίοχος Γ΄ καιο Άτταλος Α΄ ήρθαν σε συμφωνία κατά του Αχαιού. Έτσι ο Αντίοχος Γ΄, ο οποίος μόλις είχε αποδεσμευθεί από πόλεμο κατά της ΠτολεμαϊκήςΑιγύπτου, πέρασε τα βουνά του Ταύρου το216 π.Χ.[22]και πολιόρκησε το κέντρο δραστηριοτήτων του τελευταίου, την πόλη των Σάρδεων. Τον δεύτερο χρόνο της πολιορκίας, το214 π.Χ., η πόλη κυριεύτηκε χάρις στο σχέδιο ενός άνδρα που λεγόταν Λαγόραςκαι ενός πεπειραμένου στρατιωτικού, τουΘεόδοτου του Αιτωλού. Ωστόσο η ακρόπολη έμεινε στα χέρια του Αχαιού.[23] Τελικά ο Αχαιός αιχμαλωτίστηκε με δόλο και -παρά τους συγγενικούς του δεσμούς μετον βασιλικό οίκο των Σελευκιδών- θανατώθηκε παραδειγματικά, κάτι που οδήγησε καιστην ολοκληρωτική κατάληψη της ακρόπολης λίγο καιρό μετά.[24]Μετον τρόπο αυτό η Πέργαμος απαλλάχθηκε από την απειλή του Αχαιού, ωστόσο το σελευκιδικό κράτος είχε για άλλη μια φορά ισχυροποιηθεί, με αποτέλεσμα ο Άτταλος Α΄ ναμην μπορεί να ελπίζει σε επέκταση στηΜικρά Ασία.
Χάνοντας τις ελπίδες τουστην ανατολή, ο Άτταλος Α΄ έστρεψε την προσοχή του δυτικά. Ίσως θορυβημένος από τις επεκτατικές διαθέσεις τουΦιλίππου Ε΄ της Μακεδονίας, ο Άτταλος κάποια στιγμή πριν από το219 π.Χ. συμμάχησε με τους εχθρούς του βασιλιά, τηνΑιτωλική Συμπολιτεία, μια ένωση ελληνικών πόλεων στηνΑιτωλία της κεντρικής Ελλάδας, χρηματοδοτώντας οχυρωματικά έργα στηνΚαλυδώνα, κοντά στις εκβολές τουΑχελώου.[25]
Το217 π.Χ., όταν οΔεύτερος Συμμαχικός Πόλεμοςστον ελλαδικό χώρο διήνυε το τρίτο έτος του, μετη μεσολάβηση της Ρόδου, της Χίουκαιτου βασιλιά της Αιγύπτου, Πτολεμαίου Δ΄ του Φιλοπάτορα, συγκλήθηκε στηΝαύπακτο συνέδριο των Ελλήνων για κατάπαυση των πολεμικών ενεργειών. Η ειρήνη επετεύχθη, ωστόσο ο Φίλιππος Ε΄ ήδη είχε κερδίσει σεβασμό γιατη στρατιωτική του δεινότητα. Σύμφωνα μετον ιστορικό Πολύβιο, το συνέδριο αυτό ήταν η πρώτη στιγμή στην ιστορία όπου οι υποθέσεις τωνΕλλήνων, τωνΡωμαίωνκαιτωνΚαρχηδονίων αναμείχθηκαν για πρώτη φορά.[26]Ανκαιοι εχθροπραξίες ανάμεσα στον Φίλιππο και τις πόλεις-κράτη της νοτίου Ελλάδας έπαυσαν για λίγο, τα μάτια όλων ήταν στραμμένα στη Δύση, όπου η Ρώμη συγκρουόταν γιαδεύτερη φοράμε τις φιλοδοξίες της Καρχηδόνας για επικράτηση στηΜεσόγειο. Τις εξελίξεις άρχισαν σύντομα να παρακολουθούν καιοιμικρασιατικοί λαοί, οι οποίοι άρχισαν να αποστέλλουν πρεσβείες στηνιταλική χερσόνησο, συμμαχώντας είτε μετο ένα στρατόπεδο είτε μετο άλλο, εγκαταλείποντας τους Πτολεμαίουςκαι τους Σελευκίδες. Από την πλευρά τους οι Ρωμαίοι είχαν θορυβηθεί μετην ολοένα και αυξανόμενη επιρροή του Φιλίππου, ο οποίος απειλούσε να επιτεθεί στις κτίσεις τους όσο ήταν ευάλωτοι.[26]
Η συντριπτική ήττα των Ρωμαίων στηΜάχη των Καννών ενθάρρυνε τον Φίλιππο να συμμαχήσει μετον μεγάλο τους εχθρό, Αννίβατο215 π.Χ.[27] Κατά συνέπεια, το211 π.Χ. υπογράφηκε συνθήκη συμμαχίας ανάμεσα στη Ρώμη καιτην Αιτωλική Συμπολιτεία, η οποία περιελάμβανε και ορισμένους συμμάχους της Συμπολιτείας, ανάμεσα στους οποίους τους Ηλείους, τους Λακεδαιμονίουςκαιτην Πέργαμο.[28] Κατά την επόμενη εκατονταετία η επιφάνεια των Ατταλιδών στηρίχτηκε στις άριστες σχέσεις που διατηρούσαν μετηΡωμαϊκή Σύγκλητο, και είναι στα πλαίσια τουΠρώτου Μακεδονικού Πολέμουη πρώτη τους ιστορικά καταγεγραμένη διπλωματική συμμαχία.
Ο Άτταλος εκλέχτηκε ως ένας από τους δύο στρατηγούς της Αιτωλικής Συμπολιτείας [29] συνεισφέροντας στον επικείμενο πόλεμο τον ισχυρό του στόλο. Το210 π.Χ.τα στρατεύματά του πιθανώς συμμετείχαν στην επιχείρηση κατάληψης της ακρόπολης της Αίγινας, την οποία καιο Άτταλος χρησιμοποίησε ως βάση των επιχειρήσεών τουστον ελλαδικό χώρο, καταβάλλοντας τριάντα τάλανταγιανατην αγοράσει.[30][31][32]
Την άνοιξη του209 π.Χ.ο Φίλιππος έλαβε έκκληση για βοήθεια από τη συμμαχική τουΑχαϊκή Συμπολιτεία, η οποία δεχόταν επίθεση από τη Σπάρτη και τους Αιτωλούς. Επίσης πληροφορήθηκε την πολιτική και στρατιωτική δράση του Αττάλου τους τελευταίους μήνες, που είχε σαφώς απειλητικό προς τα συμφέροντά του προσανατολισμό. Έτσι εξεστράτευσε στη νότια Ελλάδα. Κοντά στηΛαμία παρατάχθηκαν εναντίον του στρατιώτες από την Αιτωλία, υποβοηθούμενοι από ρωμαϊκά κα περγαμηνά στρατεύματα. Εκεί ο συστράτηγος του Αττάλου, Πυρρίας υπέστη δύο συντριπτικές ήττες με κόστος μεγάλες απώλειες. Οι Αιτωλοί καιοι σύμμαχοί τους υποχώρησαν μέσα στα τείχη της πόλης απρόθυμοι να παραχωρήσουν μάχη. Από την πλευρά τουο Φίλιππος, αφού πληροφορήθηκε την κατάληψη της Αίγινας, οργισμένος αρνήθηκε να συμμετέχει σε διαπραγματεύσεις.[33]Ο ίδιος ο Άτταλος πήγε στην Ελλάδα τον Ιούλιο και υποδέχτηκε στην Αίγινα, τον Ρωμαίο Σουλπίκιο Γάλβα, ο οποίος και πέρασε εκεί τον χειμώνα.[34]Το επόμενο καλοκαίρι (208 π.Χ.) ο συνδυασμένος στόλος 35 πλοίων της Περγάμου και 25 ρωμαϊκών πλοίων απέτυχαν στονα καταλάβουν τηΛήμνο, αλλά κατάκτησαν και λεηλάτησαν τη νήσο Πεπάρηθο (τηΣκόπελο). Καιτα δύο νησιά ήταν υπό τον έλεγχο τωνΜακεδόνων.[35][36]
Οι Άτταλος και Σουλπίκιος κατόπιν παρευρέθηκαν σεμια συνάντηση του συμβουλίου της Αιτωλικής Συμπολιτείας, στηνΗράκλεια Τραχίνα.[35] Ακολούθως έπλευσαν από την Πεπάρηθο στηΝίκαια της Λοκρίδαςκαι έπειτα στη βόρεια ακτή της Εύβοιας. Εκεί συμφωνήθηκε να προελάσουν οιμεν Ρωμαίοι από τη θάλασσα, οιδε Περγαμηνοί από την ξηρά.[35]Ο Σουλπίκιος κατέλαβε με σχετική ευκολία την πόλη Ορεώς, αλλά οι δυσμενείς συνθήκες στονΠορθμό του Ευρίπουδεντου επέτρεψαν να επιτεθεί κατά της Χαλκίδας. Από την πλευρά τουο Άτταλος υπέταξε τονΟπούντα, του οποίου τα λάφυρα παρέμεινε να συλλέξει κατόπιν συμφωνίας μετον Ρωμαίο συστράτηγό του.[37][38] Εντούτοις ο Φίλιππος, οδηγώντας τα στρατεύματά τουμε αξιοσημείωτη ταχύτητα, πέτυχε τον Άτταλο εντελώς απροετοίμαστο. Ο τελευταίος διέφυγε μετα πλοία του σχεδόν από καθαρή τύχη προς μεγάλην οργήν του Μακεδόνα βασιλιά.[39][40]
Η συμμετοχή του Αττάλου στον πόλεμο αυτό έληξε μάλλον άδοξα, καθώς ήρθαν πληροφορίες πως ο βασιλιάς της Βιθυνίας, Προυσίας Α΄ (ο οποίος είχε παντρευτεί την αδελφή του Φιλίππου Ε΄, Απάμα) προέλαυνε κατά της πόλης της Περγάμου. Ο Σουλπίκιος επέστρεψε στην Αίγινα.[39][41] Ελεύθερος από την πίεση που ασκούσαν οι συνασπισμένοι στόλοι των Ρωμαίων και Περγαμηνών, ο Φίλιππος συνέχισε τις εχθροπραξίες εναντίον της Αιτωλικής Συμπολιτείας αλλάζοντας τις τύχες του πολέμου υπέρ αυτού. Ο αμφίρροπος Πρώτος Μακεδονικός Πόλεμος έλαβε επισήμως τέλος μετην υπογραφή της Συνθήκης της Φοινίκηςτο205 π.Χ., ανάμεσα στους όρους της οποίας περιλαμβανόταν και διακανονισμός γιατη λήξη των μαχών ανάμεσα στη Βιθυνία καιτην Πέργαμο.[42]
Το205 π.Χ., μετά την υπογραφή της ειρήνης, η Ρώμη στράφηκε στον Άτταλο, μοναδικό της σύμμαχο την εποχή εκείνη στηΜικρά Ασία, για βοήθεια σε ένα θρησκευτικό ζήτημα. Τη χρονιά εκείνη ένας ασυνήθιστος αριθμός βροχών μετεωριτών προκάλεσε ανησυχία στην πόλη. Πραγματοποιήθηκε έρευνα σταΣιβυλλικά Βιβλία, όπου ανακαλύφθηκαν στίχοι που υποστήριζαν ότι αν ένας ξένος επρόκειτο να κάνει πόλεμο στηνΙταλία, θα γνώριζε την ήττα ανη Magna Idaea, η Μητέρα Θεά, που σχετιζόνταν μετοΌρος ΊδηστηΦρυγία, μεταφερόταν από τονΠεσσινούνταστηΡώμη. Μια πρεσβεία εξέχοντων ατόμων εστάλη στην Πέργαμο για βοήθεια στο ζήτημα. Μια στάση στοΜαντείο των Δελφών τους διαβεβαίωσε πως ο Άτταλος θα είχε την απάντηση στο πρόβλημά τους, ωστόσο από την πλευρά τους έπρεπε να διασφαλίσουν πως τη θεά θα έπρεπε να υποδεχτούν στην πόλη της Ρώμης οι επιφανέστεροι άνδρες της με τις κατάλληλες τιμές. Επισκεπτόμενοι το βασιλικό ανάκτορο της Περγάμου, βρήκαν ζεστή φιλοξενία από τον Άτταλο, ο οποίος τους οδήγησε στον Πεσσινούντα. Εκεί τους έδωσε μια ιερή πέτρα πουοι ντόπιοι αποκαλούσαν «Μητέρα των Θεών» και τους επέτρεψε νατη μεταφέρουν στην πατρίδα τους. Πράγματι οιΡωμαίοι ειδοποιήθηκαν να προετοιμάσουν λαμπρή υποδοχή γιατο αντικείμενο, η άφιξη του οποίου εγκαινίασε τη λατρεία μιας νέας θεότητας που έμεινε γνωστή μετο όνομα «Magna Mater», που σημαίνει «Μεγάλη Μητέρα».[43]
Μην έχοντας τη δυνατότητα να επεκτείνει την κυριαρχία τουστην ανατολή εξαιτίας της Συνθήκης της Φοινίκης, ο Φίλιππος Ε΄ στράφηκε το205 π.Χ.στοΑιγαίοκαιτηΜικρά Ασία. Επιθυμώντας να πάρει τον έλεγχο του συνόλου του ελληνικού κόσμου σκέφτηκε να επωφεληθεί από το γεγονός ότι οι Ρωμαίοι ήταν απασχολημένοι σε πόλεμο κατά της Καρχηδόνας, και συμμάχησε μετηνΑιτωλική Συμπολιτεία, μια σειρά από κρητικές πόλειςκαιΣπαρτιάτεςπειρατές. Κύριος στόχος του ήταν να νικήσει ολοκληρωτικά τη μεγαλύτερη ναυτική δύναμη της εποχής, πουδεν ήταν άλλη από τηΡόδο.[44]
Ιστορικός χάρτης της Ελλάδας, κατά την περίοδο διεξαγωγής του Κρητικού Πολέμου.
Προκειμένου να επιτευχθεί η εξασθένηση της Ρόδου, ο Φίλιππος όχι απλώς υποστήριξε αλλά και ενθάρρυνε το φαινόμενο της πειρατείας ενάντια στα ροδίτικα πλοία, ενώ παράλληλα χρηματοδοτούσε τους Κρήτες γιανα τους παρενοχλούν.[45][46]Ο Φίλιππος προκάλεσε κι άλλο τη Ρόδο καταλαμβάνοντας και αφανίζοντας τηνΚίοκαιτηνΜύρλεια, ελληνικές πόλεις στις ακτές της Θάλασσας του Μαρμαρά. Κατόπιν προσέφερε τις πόλεις αυτές στον σύζυγο της αδελφής τουΑπάμαςκαι βασιλιά της Βιθυνίας, Προυσία Α΄. Σε αντάλλαγμα, ο Προυσίας υποσχέθηκε να επεκτείνει το βασίλειό τουσε βάρος της Περγάμου, αναθερμαίνοντας τη μεταξύ τους διαμάχη.
Τους επόμενους μήνες ο Φίλιππος πραγματοποίησε συνεχείς επιθέσεις στα νησιά του Βορείου Αιγαίου τα οποία και επιθυμούσε να χρησιμοποιήσει ως ορμητήριο γιατην κατάκτηση της Ρόδου. Παρόλο πουηΘάσος καταλήφθηκε με επιτυχία,[47]η πολιορκία της Χίουδεν πήγε σύμφωνα μετα σχέδιά τουκαιο συνδυασμένος στόλος της Περγάμου, της Ρόδου καιτων καινούριων συμμάχων τους, ΚυζίκουκαιΒυζαντίου, εμπόδισε τους Μακεδόνες. Ο Φίλιππος δεν είχε άλλη επιλογή από τονα ριψοκινδυνέψει μια ναυμαχίαστο ανοικτό πέλαγος κοντά στις ακτές της Χίου, το201 π.Χ.
Η μάχη αυτή αποδείχτηκε επιζήμια γιατον Φίλιππο, καθώς 92 από τα πλοία του καταστράφηκαν και 7 άλλα αιχμαλωτίστηκαν. Από την πλευρά τους, οι στρατιώτες της Περγάμου έχασαν μόλις τρία πλοία και ένα αιχμαλωτίστηκε, ενώ οι Ρόδιοι υπέφεραν μονάχα από τη βύθιση τριών πλοίων. Κατά τη διάρκεια της μάχης οι Μακεδόνες έχασαν 6.000 κωπηλάτες και 3.000 ναυτικούς, ενώ 2.000 άντρες οδηγήθηκαν στην αιχμαλωσία. Από την πλευρά των συμμάχων οι απώλειες ήταν σαφώς λιγότερες: η Πέργαμος έχασε 70 άνδρες καιη Ρόδος 60, ενώ συνολικά 700 αιχμάλωτοι έπεσαν στα χέρια του εχθρού. Εν τέλει, ο μακεδονικός στόλος αποδεκατίστηκε καιτα νησιά του Αιγαίου σώθηκαν από μια ακόμη εισβολή.[48]
Μετά τα γεγονότα αυτά οι Ρόδιοι ναύαρχοι αποφάσισαν να επιστρέψουν στην έδρα τους. Μόλις, όμως, ο στόλος πέρασε τα στενά ανάμεσα στη νησίδα Λάδη καιτηΜίλητο στις μικρασιατικές ακτές, δέχτηκε επίθεση από τους Μακεδόνες. Ο Φίλιππος πέτυχε συντριπτική νίκη σεαυτή την περίσταση, εξαναγκάζοντας τους Ρόδιους να επιστρέψουν ταπεινωμένοι στο νησί τους.
Πάντα το 201 π.Χ. ο Φίλιππος πραγματοποίησε εισβολή στην ευρύτερη περιοχή της Περγάμου. Εν μέρει χάρις στην προνοητικότητα του Αττάλου να ενισχύσει τα οχυρωματικά έργα της πόλης, η τελευταία δεν στάθηκε δυνατόν να κυριευθεί από τους Μακεδόνες.[49] Εντούτοις, ο Φίλιππος ισοπέδωσε όλους τους ναούς στη γύρω περιοχή και, σύμφωνα μετη μαρτυρία του Πολύβιου, «κατέστρεψε και τις ίδιες τις πέτρες έτσι ώστε αυτά που κατέστρεψε ναμην μπορέσουν να επισκευαστούν ποτέ ξανά».[49][50]
Κατόπιν ο Φίλιππος λεηλάτησε την περιοχή της ροδιακής περαίας, περιοχής της Καρίας η οποία ήταν στη σφαίρα επιρροής της Ρόδου.[51] Ένα άλλο τμήμα του μακεδονικού στρατού πραγματοποίησε επίθεση κατά της Αττικής, πολιορκώντας τηνΑθήνα.[52][53] Προκειμένου να επιτύχει ευκολότερα τους στόχους της, η Μακεδονία συμμάχησε μετον βασιλιά τωνΣελευκιδών, Αντίοχο Γ΄. Ο Φίλιππος δεσμεύτηκε να βοηθήσει τον Αντίοχο να κατακτήσει τηνΚύπροκαιτηνπτολεμαϊκήΑίγυπτο, ενώ ο Αντίοχος θα βοηθούσε τον Φίλιππο να κατακτήσει τηνΚυρήνη, τις ΚυκλάδεςκαιτηνΙωνία.[52][54]Τα νέα αυτά μετέφεραν οι Ρόδιοι στη Ρωμαϊκή Σύγκλητο, ενώ ακολούθησαν πρεσβείες από τον Άτταλο και τους Αθηναίους, οι οποίοι διαμαρτυρήθηκαν για τις επιθέσεις που είχαν δεχτεί κατά παράβαση της συνθήκης ειρήνης.[52][55][56]
Όσο ο Φίλιππος ήταν απασχολημένος μετονα λαφυραγωγεί τα εδάφη της Περγάμου και κατόπιν μετην προέλασή τουστη Μικρά Ασία, ο βασιλιάς της, Άτταλος Α΄, μετέβη στην Αθήνα κατόπιν πρόσκλησης, προκειμένου να συναντηθεί με Ρωμαίους απεσταλμένους καινα τους εκθέσει την κατάσταση. Τα μηνύματα που έλαβε υπήρξαν ιδιαίτερα ευοίωνα.[57] Όσο για τους Αθηναίους, προσέφεραν μεγάλες τιμές στους φιλοξενούμενούς τους, προσφέροντας θυσίες στους βωμούς, ενώ οι απλοί πολίτες είχαν συγκεντρωθεί στους δρόμους όπου θα περνούσαν οι ξένοι φέρνοντας τις οικογένειές τους. Προσέφεραν δε σπανιότατες τιμές στον βασιλιά της Περγάμου, τιμώντας τον ως ευεργέτη. Χαρακτηριστικά ονόμασαν μια από τις φυλές τους Ατταλίδα, καθιστώντας τον «επώνυμο ήρωά» της.[3][54][57]
Μετά το πέρας της επίσκεψης αυτής οι Αθηναίοι κήρυξαν τον πόλεμο επισήμως στον βασιλιά της Μακεδονίας, ενώ οι Ρωμαίοι άρχισαν νατου αποστέλλουν τελεσίγραφα, προειδοποιώντας τον πως ανδεν απέσυρε τις δυνάμεις τουθα εμπλέκονταν και πάλι στη διαμάχη. Επιτιθέμενος και πάλι κατά της Αθήνας το200 π.Χ., ο Φίλιππος απέρριψε de factoτοτελεσίγραφοτων Ρωμαίων πουτον προειδοποιούσε να σταματήσει να επιτίθεται κατά των ελληνικών πόλεων. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την είσοδο της Ρώμης στον πόλεμο την ίδια χρονιά.[58]Μετον τρόπο αυτό ο Κρητικός Πόλεμος φτάνει στο τέλος του, παραχωρώντας τη θέση τουστονΔεύτερο Μακεδονικό Πόλεμο.
Κατά την έναρξη τουΔευτέρου Μακεδονικού Πολέμου, ζητήθηκε από τηνΠέργαμονα ενισχύσει μετα πλοία της τον ρωμαϊκό στόλο καινα διεξάγει ναυτική εκστρατεία, προκαλώντας φθορές στις μακεδονικές κτήσεις στοΑιγαίο.[59]
Μετά την αναχώρησή του από τηνΑθήνα, ο Άτταλος ενώθηκε μετον στόλο τουστηνΑίγινα. Όλα τα νησιά τωνΚυκλάδων συντάχθηκαν στο πλευρό της Περγάμου και της Ρόδουμε εξαίρεση τηνΆνδρο, τηνΠάροκαιτηνΚύθνοοι οποίες ελέγχονταν από μακεδονικές φρουρές. Ο Άτταλος παρέμεινε για λίγο καιρό αδρανής αναμένοντας την επιστροφή πρεσβείας που απέστειλε στηνΑιτωλική Συμπολιτεία. Η τελευταία ωστόσο δεν επιθυμούσε να παραβιάσει τη συνθήκη που είχε συνάψει μετον Φίλιππο Ε'. Η αργοπορία αυτή, στέρησε από τους συμμάχους τη δυνατότητα να χτυπήσουν γρήγορα και αποτελεσματικά τον Μακεδόνα βασιλιά, ο οποίος πέρασε ανεμπόδιστος και πάλι τονΕλλήσποντο, καταλαμβάνοντας μια άριστη θέση στηΘράκη, όπου μπορούσε να ανασυντάξει τον στρατό του.[60]
ΟΦιλοκλής, ένας από τους στρατηγούς του εστάλη με 2.000 πεζικό και 200 ιππείς να λεηλατήσουν τα εδάφη της Αθήνας, ενώ ο στόλος των Μακεδόνων κινήθηκε προς τηΜαρώνεια. Ο ίδιος ο Φίλιππος παρέμεινε στηΘρακική Χερσόνησο καταλαμβάνοντας τη μία πόλη μετά την άλλη, άλλοτε με δυσκολία και άλλοτε επιστρατεύοντας κάποια πονηριά. Τη μεγαλύτερη αντίσταση προέβαλε ηΆβυδος, η πολιορκία της οποίας τράβηξε σε μάκρος. Εντούτοις, τόσο ο Άτταλος όσο καιη Ρόδος έστειλαν αμελητέα βοήθεια, επιτρέποντας ουσιαστικά την πτώση της.[61] Κατά τη διάρκεια της πολιορκίας, μια ρωμαϊκή πρεσβεία συναντήθηκε μετον Φίλιππο, ωστόσο εκείνος αρνήθηκε να εγκαταλείψει την εκστρατεία του, κατηγορώντας τους αντιπάλους του πως εκείνοι προέβησαν πρώτοι σε εχθρικές πράξεις. Τέλος απείλησε πως ανη Ρώμη παραβίαζε τη συνθήκη, θα έδειχνε την πραγματική του δύναμη. Οι κάτοικοι της Αβύδου, μετά από σχετικό βαρύ όρκο, όταν είδαν πως οι υπερασπιστές της πόλης τους είχαν πλέον αποδεκατιστεί, θανάτωσαν τα γυναικόπαιδα και κατόπιν αυτοκτόνησαν, με αποτέλεσμα ναμην πέσει κανένας ζωντανός στα χέρια του Φίλίππου.[62][63]
Σύνορα κρατών κατά τον Δεύτερο Μακεδονικό Πόλεμο το 200 π.Χ.
Λίγο αργότερο, ο Κλαύδιος (Gaius Claudius Centho), ένας από τους υφισταμένους του Υπάτου Σουλπίκιου Γάλβα, μετέβη στην Αθήνα με τριάντα πλοία απελευθερώνοντάς την από την πίεση που ασκούσαν οι επιτιθέμενοι εναντίον της, καθώς και πειρατές από τηΧαλκίδα, πόλη που ήλεγχε ο Φίλιππος. Μαθαίνοντας πως η άμυνα της πόλης ήταν ιδιαίτερα χαλαρή, οι Ρωμαίοι κατέλαβαν σε μία νύχτα τη Χαλκίδα, θανατώνοντας πολλούς από τους υπερασπιστές της, καταστρέφοντας τα αγάλματα προς τιμήν του Φιλίππου και αρπάζοντας όλα τα αποθέματα σίτουπου υπήρχαν εκεί (200 π.Χ.)[64] Μαθαίνοντας τα νέα ο Φίλιππος απέπλευσε από τηΔημητρίαδαμε κατεύθυνση τηνΕύβοια. Βλέποντας, ωστόσο την πόλη καμένη και έρημη από άνδρες, κινήθηκε ταχύτατα προκειμένου να αιφνιδιάσει την Αθήνα. Τα σχέδιά του χάλασε ένας ημεροδρόμος, ο οποίος παρατηρώντας τις εχθρικές κινήσεις από ένα φυλάκιο, έσπευσε τρέχοντας στην πόλη. Φτάνοντας ο Φίλιππος βρήκε τη φρουρά της Αθήνας σε επιφυλακή, εφορμώντας, όμως, προσωπικά στο μέσο της μάχης, πέτυχε την ασφαλή δημιουργία στρατοπέδου στοΚυνόσαργες. Εξοργισμένος κατά των Αθηναίων έκαψε τη νύχτα τοΛύκειοκαι διάφορα ιερά της περιοχής.[65]
Το ξημέρωμα βλέποντας πως στην πόλη κατεύθασαν ενισχύσεις από τον Άτταλο και τους Ρωμαίους, ο Φίλιππος έπλευσε στηνΠελοπόννησο, πραγματοποιώντας αιφνιδιαστική επίσκεψη στο συμβούλιο της Αχαϊκής Συμπολιτείας. Οι Αχαιοί, ωστόσο, διαβλέποντας πως οι προτάσεις τουγια στρατιωτική σύμπραξη ήταν υστερόβουλες, τον απέπεμψαν διακριτικά αλλά σταθερά. Απογοητευμένος, ο Φίλιππος πραγματοποίησε αποτυχημένες επιθέσεις κατά της ΕλευσίναςκαιτουΠειραιά. Βλέποντας πως δεν είχε τρόπο να εισβάλει στην Αθήνα, διέταξε τη λεηλασία καιτην ολοκληρωτική καταστροφή των ιερών της Αττικήςκαι κατόπιν αναχώρησε μακριά.[66]
Παράλληλα οι Ρωμαίοι πραγματοποίησαν μια επιτυχημένη εκστρατεία στα σύνορα του μακεδονικού κράτους,[67] κάτι που ενθάρρυνε τους πολιτικούς αρχηγούς διαφόρων περιοχών να επισκεφτούν το ρωμαϊκό στρατόπεδο. Ανάμεσά τους βρίσκονταν και απεσταλμένοι του Αττάλου.[59] Ακολούθησε μια σημαντική συνάντηση στην ετήσια συνέλευση των μελών της Αιτωλικής Συμπολιτείας, όπου τόσο οι Μακεδόνες, όσο καιοι Αθηναίοι έλαβαν τον λόγο προκειμένου να δημιουργήσουν εντυπώσεις υπέρ και κατά του Φιλίππου αντιστοίχους. Η ομιλία των Ρωμαίων κέρδισε την επιδοκιμασία των Αιτωλών, ωστόσο η λήξη του συμβουλίου τους βρήκε στην ουδετερότητα, πιθανώς με κρυφή παρέμβαση του Φιλίππου.[68]
Τηνάνοιξητου199 π.Χ., ολεγάτοςτουΣουλπίκιου Γάλβα, Λεύκιος Απούστιος, αναχώρησε από τηνΚέρκυρα, ενώνοντας τον στόλο τουμε εκείνον του Αττάλου κοντά στηνΕρμιόνη. Αφού παρέμειναν λίγες ημέρες στονΠειραιά, αναχώρησαν μαζί γιατηνΆνδροστην οποία ο Φίλιππος είχε τοποθετήσει μακεδονική φρουρά. Η συνδυασμένη τους επίθεση οδήγησε στην κατάληψη της οχυρωμένης πόλης του νησιού μέσα σε τρεις ημέρες. Οι Ρωμαίοι κράτησαν τα λάφυρα, ωστόσο χάρισαν στον Άτταλο το νησί. Ο βασιλιάς της Περγάμου φρόντισε ώστε ναμην ερημωθεί το μέρος, επιτρέποντας στους κατοίκους να παραμείνουν στις εστίες τους, αλλά και ανακαλώντας εκείνους που είχαν διαφύγει μπροστά στον κίνδυνο.[69]
Ακολούθησε μια άκαρπη ολιγοήμερη πολιορκία της Κύθνου, προσπάθεια που σύντομα εγκαταλείφθηκε. Έπειτα οι σύμμαχοι επέδραμαν στα χωράφια της Σκιάθουγια προμήθειες και κατόπιν συνέχισαν βόρεια στηΜένδη, μια αρχαία πόλη της Χαλκιδικής, όπου σφοδρή καταιγίδα προξένησε καταστροφές στον στόλο. Στη στεριά οι δυνάμεις τους απωθήθηκαν στηνΚασσάνδρεια, υποφέροντας νέα μεγάλη απώλεια. Συνέχισαν βορειοανατολικά κατά μήκος της Μακεδονικής ακτής στηνΆκανθο, την πόλη που σήμερα ονομάζουμε Ιερισσό, την οποία και λεηλάτησαν. Στη συνέχεια επέστρεψαν στηνΕύβοια, μετα πλοία γεμάτα λάφυρα.[69]
Τις επόμενες ημέρες ο ρωμαϊκός στόλος εισήλθε στονΜαλιακό Κόλπογιανα συμμετάσχουν οι διοικητές τουσε πολεμικό συμβούλιο μετηνΑιτωλική Συμπολιτεία, επικεφαλής της οποίας ήταν οΠυρρίας. Ο τελευταίος συναντήθηκε μετον Άτταλο καιτον Ρωμαίο διοικητή στηνΗράκλεια. Οι Αιτωλοί, επικαλούμενοι τους όρους της μεταξύ τους συνθήκης, ζήτησαν από τον Άτταλο να τους παράσχει 1.000 στρατιώτες. Εκείνος αρνήθηκε, επικαλούμενος την άρνηση των Αιτωλών νατου παράσχουν στρατιωτική βοήθεια δύο χρόνια νωρίτερα, όταν ο Φίλιππος κινήθηκε κατά της Περγάμου.[70]
Ακολούθως, οι Ρωμαίοι καιο Άτταλος αποφάσισαν να χτυπήσουν την πόλη μετο όνομα Ορεώςστην Εύβοια, την οποία υπερασπιζόταν ισχυρή φρουρά. Μαζί τους είχε ενωθεί κι ένας στόλος είκοσι ροδίτικων πλοίων υπό τονΑγησίμβροτο. Ξεκίνησε μια εξαντλητική πολιορκία γιατην πόλη, κατά τη διάρκεια της οποίας οι επιτιθέμενοι βρήκαν την ευκαιρία να χτυπήσουν διάφορους οικισμούς της ευρύτερης περιοχής. Τελικά η πόλη έπεσε καθώς σημαντικό τμήμα των τοιχών της γκρεμίστηκε. Για άλλη μια φορά συμφωνήθηκε να κρατήσει ο Άτταλος την πόλη, ενώ οι Ρωμαίοι πήραν τους αιχμαλώτους.[70]
Καθώς πλησίαζε η φθινοπωρινή ισημερία, οι Ρωμαίοι επέστρεψαν στην Κέρκυρα καιοι ροδίτες στην πατρίδα τους. Το ίδιο έπραξε καιο Άτταλος, αφού όμως διέμεινε για λίγο στην Αττική ώστε να συμμετάσχει σταΕλευσίνια Μυστήρια.[71]
Στο τέλος του έτους οΑντίοχος Γ΄, ηγεμόνας τωνΣελευκιδών, επωφελούμενος της μακρόχρονης απουσίας των στρατευμάτων του Αττάλου κινήθηκε εχθρικά προς την Πέργαμο. Ο Άτταλος απέστειλε πρεσβεία στη Σύγκλητο αιτούμενος είτε να αποδεσμεύσουν οι Ρωμαίοι για λίγο τους άνδρες του είτε να αναγκάσουν οι ίδιοι τους Σελευκίδες να παύσουν την επίθεση. Η Σύγκλητος δεσμευόταν ναμην επιτεθεί κατά του Αντίοχου, ωστόσο υποσχέθηκε να αιτηθεί την απόσυρση των σελευκιδικών στρατευμάτων από τη συμμαχική τους Πέργαμο.[72] Πράγματι οι διαπραγματεύσεις είχαν το επιθυμητό αποτέλεσμα και έτσι ο Άτταλος απέστειλε στη Ρώμη ένα βαρύτιμο στέμμα σε ένδειξη ευγνωμοσύνης.[73]
Την άνοιξη του198 π.Χ.ο Άτταλος επέστρεψε στην Ελλάδα με είκοσι τρία πλοία. Στην Άνδρο ένωσε τον στόλο τουμε είκοσι πολεμικά πλοία από τη Ρόδο και πάλι υπό τον Αγησίμβροτο, ώστε να ολοκληρώσει την κατάκτηση της Εύβοιας που ξεκίνησε τον περασμένο χρόνο. Μετη συνδρομή καιτου ρωμαϊκού στόλου, κατέλαβαν μετά από πολιορκία τηνΕρέτρια από όπου και απέσπασαν σημαντικές ποσότητες έργων τέχνης.[74]Την ίδια τύχη είχε καιηΚάρυστος στους κατοίκους της οποίας εξασφαλίστηκε η ελευθερία τους μετά την αποπομπή της φρουράς του Φιλίππου. Μετον τρόπο αυτό οι σύμμαχοι ήλεγχαν πλέον όλη την Εύβοια εκτός από την περιοχή της Χαλκίδας.[75]
Ακολούθως οι σύμμαχοι ξεκίνησαν διαβουλεύσεις μετηνΑχαϊκή Συμπολιτεία προκειμένου να επιτύχουν τη μεταστροφή της από φιλομακεδονική σε φιλορωμαϊκή δύναμη. Ανκαι αντιπρόσωποι αρκετών πόλεων αποχώρησαν σε ένδειξη διαμαρτυρίας, οι εναπομείναντες αποφάσισαν να βοηθήσουν τους Ρωμαίους στην πολιορκία που διεξήγαγαν ώστε να καταλάβουν τηνΚόρινθο. Ωστόσο η επιχείρηση στέφθηκε με αποτυχία, με αποτέλεσμα οι Αχαιοί να γυρίσουν σπίτι, οι Ρωμαίοι να μεταβούν στην έδρα τους στην Κέρκυρα, ενώ ο Άτταλος κατέπλευσε στονΠειραιά.[76]
Ο χειμώνας που ακολούθησε χαρακτηρίστηκε από έντονη διπλωματική κίνηση. Αρχικά από μία συνάντηση μετον Φίλιππο κοντά στηΝίκαια της Θεσσαλίας, όπου ανάμεσα σε άλλα συζητήθηκε καιτο ενδεχόμενο αποζημίωσης της Περγάμου για τις καταστροφές των ναών της, αλλά και εκείνο της επιστροφής των αιχμαλώτων της Ναυμαχίας της Χίου.[77] Ακολούθως ο Άτταλος μετέβη στηνΠελοπόννησογιανα διαπραγματευτεί μετον τύραννο της Σπάρτης, Νάβι, ο οποίος μέχρι τότε συνεργαζόταν με τους Μακεδόνες. Τέλος απέστειλε δώρα στην πόλη της Σικυώναςη οποία του απέδωσε μεγάλες τιμές.[78]
Στις αρχές του197 π.Χ., οΤίτος Κουίνκτιος Φλαμινίνος, ύπατος της Ρώμης, κάλεσε τον Άτταλο σε ένα συμβούλιο τωνΒοιωτώνστηΘήβαγιανα διαπραγματευτούν την ένταξη της πόλης στον πόλεμο. Ο Άτταλος, ο οποίος ήταν πολύ ηλικιωμένος γιατα δεδομένα της εποχής, επρόκειτο να μιλήσει πρώτος, αλλά ενώ απευθυνόταν στους παρευρισκόμενους ξαφνικά σταμάτησε να μιλά και κατέρρευσε. Ημιατου πλευρά παρέλυσε,[79] κάτι που επιτρέπει στους σύγχρονους ιστορικούς να υποθέσουν ότι επρόκειτο γιαεγκεφαλικό επεισόδιο. Ο βασιλιάς ταξίδεψε στην Πέργαμο όπου και απεβίωσε την ίδια χρονιά σε ηλικία εβδομήντα δύο ετών κατά τον Τίτο Λίβιο, μετά από βασιλεία σαράντα τεσσάρων ετών.[7]
Ο Άτταλος είχε νυμφευθεί τηνΑπολλωνίδα από τηνΚύζικο της Μυσίας, η οποία δεν ήταν ευγενικής καταγωγής. Ωστόσο υπήρξε, κατά τα λεγόμενα τουΠολύβιου ιδιαίτερα αξιόλογη και αξιέπαινη γυναίκα, ένας άνθρωπος που επεδείκνυε αξιοπρέπεια και καλούς τρόπους.[80] Έφεραν στον κόσμο τέσσερις γιους: τονΕυμένη Β', τονΆτταλο Β', τονΦιλέταιροκαιτονΑθήναιο.[81] Αξιοσήμειωτο είναι οι τρεις νεότεροι γιοι τους, στήριξαν τον μεγαλύτερο, Ευμένη, όταν διαδέχτηκε τον πατέρα τους καικαθ’ όλη τη διάρκεια της βασιλείας του, αποτελώντας πολύτιμους συμβούλους και σωματοφύλακες, σε αντίθεση μετο σύνηθες φαινόμενο της αιματοχυσίας ανάμεσα σε αδέλφια γιατην εξουσία.[82]
Παρόλο πουο Άτταλος υπήρξε ουσιαστικά ο πρώτος βασιλιάς της Περγάμου, ο ίδιος αναγνώριζε τονΦιλέταιρο ως ιδρυτή της δυναστείας, συνεχίζοντας την παράδοση που εγκαθίδρυσε ο προκάτοχός του, Ευμένης Α΄, της έκδοσης νομισμάτωνμετη μορφή του Φιλέταιρου. Στα πλαίσια μιας σειράς αφιερώσεων στηΔήλο συνέδεσε τις νίκες του κατά τωνΓαλατώνμετον πρόδρομό του αυτόν, ενώ συνέχισε να χρηματοδοτεί εορτές στο όνομα του Φιλέταιρου.[83]
Επίσης μιμήθηκε τον τελευταίο καιστην εξωτερική πολιτική, ένα πρότυπο που ακολούθησαν καιοι διάδοχοί του: χτίσιμο με φροντίδα μιας θετικής δημόσιας εικόνας, ισχυροποίηση και επέκταση του περγαμηνού κράτους, δημιουργία δεσμών και συμμαχιών με πόλεις και κράτη που μπορούσαν να θεωρηθούν ακίνδυνα ή πολύ μακρινά ώστε να αποτελέσουν απειλή γιατην επιβίωση του κράτους του. Παράλληλα, γιανα αντισταθμίσει την απειλή τωνΣελευκιδών, ΜακεδόνωνκαιΒιθυνίων, στράφηκε στον ελλαδικό χώρο παρέχοντας ευεργεσίες σε πόλεις εχθρικές προς τη Μακεδονία, όπως η Αθήνα καιηΑιτωλική Συμπολιτεία.[83] Επιπροσθέτως, καλλιέργησε στενές σχέσεις μετη νέα ανερχόμενη δύναμη της Ρώμης, πολιτική που κληροδότησε και στους διαδόχους του, με αποτέλεσμα την εξέλιξη του περγαμηνού βασιλείου σε ένα από τα ισχυρότερα ελληνιστικά βασίλεια του2ου αιώνα π.Χ.
Ο Άτταλος Α΄ πανηγύρισε τις νίκες του εναντίον των Γαλατών μετην ανέγερση μνημείων στο ιερό της Αθηνάςστην ακρόπολη της Περγάμου. Σε αυτά περιλαμβάνονταν το περίφημο γλυπτό που είναι ο γνωστό ως «Θνήσκων Γαλάτης»στοΚαπιτώλιοκαιτο σύμπλεγμα του αυτόχειρα Γαλάτη αρχηγού και της γυναίκας τουστοΠαλάτσο ΆλτεμπςστηΡώμη. Επίσης, γιανα γιορτάσει τις νίκες του, ο Άτταλος πρόσφερε αφιερώματα καισε άλλα κέντρα του ελληνικού κόσμου, όπως στη Δήλο, στην Αθήνα και πιθανότατα στους Δελφούς. Με αυτόν τον τρόπο, στήριξε την αξίωσή του ότι ήταν ένας υπερασπιστής του ελληνικού πολιτισμού στη Μικρά Ασία καιστον ελληνικό κόσμο εν γένει.[84] Τέλος, πιθανολογείται πως ο Άτταλος Α΄ ήταν ο Ατταλίδης μονάρχης που θεμελίωσε τηΒιβλιοθήκη της Περγάμου, μια από τις μεγάλες βιβλιοθήκες του αρχαίου κόσμου, δεύτερη σε σπουδαιότητα μοναχά από τηναντίστοιχη της Αλεξάνδρειας.
Σύμφωνα μετονΤίτο Λίβιο, ο Άτταλος ήταν ένας ηγεμόνας που διαχειρίστηκε σωστά τα πλούτη του, με αποτέλεσμα σταδιακά η αυτοεκτίμησή τουκαιη γνώμη των περί αυτόν νατον θεωρήσουν αντάξιο του βασιλικού τίτλου. Ο ιστορικός προσθέτει ότι κυβέρνησε με δικαιοσύνη, ενώ υπήρξε πιστός στους συμμάχους του, αφοσιωμένος σύζυγος και πατέρας, γενναιόδωρος φίλος και καλός βασιλιάς, εφόσον εξασφάλισε μετην πολιτική τουτην ασφάλεια του βασιλείου τουγια τρεις ακόμη γενεές.[7]
Στην ορθή αξιοποίηση της περιουσίας του στέκεται καιοΠολύβιος, εκφράζοντας επιδοκιμασία γιατο γεγονός πως ο Άτταλος δεν άφησε τον πλούτο να διαφθείρει την ψυχή καιτο σώμα του. Όπως καιο Λίβιος, στέκεται στην αρετή του βασιλιά ως συζύγου και πατέρα, αλλά καιστην πίστη απέναντι στους φίλους του. Τέλος δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην κληρονομιά ήθους που έδωσε στα παιδιά του, τα οποία διευθέτησαν μεταξύ τους θέματα διαδοχής πάντα με αναίμακτο τρόπο.[1]
Ο Άτταλος αρνείται να καταβάλλει χρήματα που αξίωναν Γαλάτες εισβολείς στα εδάφη της Μικράς Ασίας. Συνεπώς καλείται να τους αντιμετωπίσει με στρατιωτικά μέσα.
Οι στρατιώτες της Περγάμου κατατροπώνουν τους Γαλάτες στις όχθες τουΚάικου ποταμούστηΜυσία. Σε ανάμνηση της νίκης αυτής ανεγείρεται στην Πέργαμο θριαμβικό μνημείο.
236 π.Χ.
Ο Άτταλος λαμβάνει την επωνυμία «ο Σωτήρ»και αυτοανακηρύσσεται βασιλιάς του ανεξάρτητου βασιλείου της Περγάμου.
Ξεσπά οΔεύτερος Συμμαχικός Πόλεμος. Στο ένα στρατόπεδο συναντούμε τον Φίλιππο Ε΄ της Μακεδονίας, τους ΜεσσήνιουςκαιτηνΑχαϊκή Συμπολιτεία. Οι σύμμαχοι αυτοί κήρυξαν πόλεμο εναντίον τωνΑιτωλών, με τους οποίους είχαν συνασπιστεί οι Σπαρτιάτες καιη μέχρι τότε ουδέτερη Κρήτη.
219 π.Χ.
Ο Άτταλος συμμαχεί μετην Αιτωλική Συμπολιτεία, χρηματοδοτώντας οχυρωματικά έργα στηνΚαλυδωνία, κοντά στις εκβολές τουΑχελώου.
218 π.Χ.
Λαμβάνει χώρα κατάληψη της Μυσίας από την Άτταλο, καθώς και λεηλασία της πεδιάδας της Απίας.
Συνάπτεται συμμαχία ανάμεσα στη Ρώμη καιτην Αιτωλική Συμπολιτεία, η οποία περιελάμβανε και ορισμένους συμμάχους της Συμπολιτείας, ανάμεσα στους οποίους τους Ηλείους, τους Λακεδαιμονίους καιτην Πέργαμο.
210 π.Χ.
Οι σύμμαχοι καταλαμβάνουν την ακρόπολη της νήσου Αίγινας, η οποία και περιέρχεται στην ιδιοκτησία του Αττάλου.
209 π.Χ.
Ο Φίλιππος Ε΄ εκστρατεύει στη νότια Ελλάδα, νικώντας την Αιτωλική Συμπολιτεία σε δύο μάχες στην ευρύτερη περιοχή της Λαμίας.
208 π.Χ.
Ο συνασπισμένος στόλος της Περγάμου καιτων Ρωμαίων αποτυγχάνει να καταλάβει τηΛήμνο, μακεδονικών συμφερόντων, αλλά καταλαμβάνει και λεηλατεί τη νήσο Πεπάρηθο (τηΣκόπελο).
Ο Σουλπίκιος καταλαμβάνει την πόλη Ορεώς, αλλά οι δυσμενείς συνθήκες στονΠορθμό του Ευρίπουδεντου επέτρεψαν να επιτεθεί κατά της Χαλκίδας. Από την πλευρά τουο Άτταλος υπέταξε την πόλη Οπούντα. Ενώ συλλέγει τα λάφυρα αιφνιδιάζεται από τον Φίλιππο διαφεύγοντας την τελευταία στιγμή.
Ο βασιλιάς της Βιθυνίας, Προυσίας Α΄, ο οποίος είχε παντρευτεί την αδελφή του Φιλίππου, Απάμα, προελαύνει κατά της πόλης της Περγάμου. Συνεπώς ο Άτταλος λαμβάνει την άδεια να αποχωρήσει από τον ελλαδικό χώρο προσωρινά γιανα υπερασπιστεί τα εδάφη του.
207 π.Χ.
Ο Φίλιππος Ε΄ καταστρέφει ιερό στην πόλη τουΘέρμου, έδρα της Αιτωλικής Συμπολιτείας.
206 π.Χ.
Οι Αιτωλοί υπογράφουν ειρήνη μετον Φίλιππο Ε΄.
205 π.Χ.
Ο αμφίρροπος Πρώτος Μακεδονικός Πόλεμος λαμβάνει τέλος μετην υπογραφή της Συνθήκης της Φοινίκης.
Η λατρεία της Magna Mater εγκαινιάζεται στη Ρώμη μετη συνδρομή του Αττάλου.
Ξεσπά οΠρώτος Κρητικός Πόλεμος, ανάμεσα στηΡόδοκαισε πόλεις της Κρήτης. Εικάζεται πως καταλυτικό ρόλο έπαιξε ο Φίλιππος Ε΄ που ήθελε να πλήξει τη θαλασσοκρατία της Ρόδου.
Λαμβάνει χώρα ηΜάχη της Ζάμα, η οποία σηματοδότησε αποφασιστικά το τέλος του Δεύτερου Καρχηδονιακού Πολέμου. Οι Ρωμαίοι υπό τονΠόπλιο Κορνήλιο Σκιπίωνα τον Αφρικανό κατανικούν δύναμη Καρχηδονίων υπό τις διαταγές του Αννίβα.
201 π.Χ.
Ο Φίλιππος Ε΄ πραγματοποιεί επίθεση κατά της Αττικής.
Λαμβάνει χώρα ηΝαυμαχία της Χίου ανάμεσα στον μακεδονικό στόλο καιστον συνασπισμένο στόλο της Ρόδου, της Περγάμου, τουΒυζαντίουκαι της Κυζίκου. Οι σύμμαχοι αναδεικνύονται νικητές, ωστόσο λίγο αργότερα ο στόλος των Ροδίων ηττάται στηΝαυμαχία της Λάδης.
Ο Φίλιππος επιτίθεται εναντίον της Περγάμου. Η πόλη αποδεικνύεται καλά προετοιμασμένη, με αποτέλεσμα ο Μακεδόνας βασιλιάς να περιοριστεί στην ολοκληρωτική καταστροφή των γύρω ιερών χώρων. Κατόπιν κινείται επιθετικά κατά της ροδιακής περαίας, περιοχής της Καρίας στη σφαίρα επιρροής της Ρόδου.
Πρέσβεις της Περγάμου και της Ρόδου καταφθάνουν στη Ρώμη με παράπονα γιατη δράση του Φιλίππου.
Μετά από πρόσκληση τωνΑθηναίων, πραγματοποιείται στην πόλη συνάντηση ανάμεσα στις αθηναϊκές αρχές, τον Άτταλο και απεσταλμένους της Ρώμης. Ο Άτταλος απολαμβάνει ιδιαίτερες τιμές, ενώ μια από τις φυλές των Αθηναίων ονομάζεται προς τιμήν τουΑτταλίδα.
Ο Φίλιππος αγνοεί τα τελεσίγραφα των Ρωμαίων να σταματήσει να παρενοχλεί τις πόλεις της νότιας Ελλάδας κατά παράβαση της μεταξύ τους συνθήκης. Απελευθερωμένοι από τον πόλεμο κατά της Καρχηδόνας οι Ρωμαίοι εισέρχονται σε πόλεμο μετη Μακεδονία, που έμεινε γνωστός ως Δεύτερος Μακεδονικός Πόλεμος.
Όλα τα νησιά τωνΚυκλάδων συντάσσονται στο πλευρό της Περγάμου και της Ρόδου με εξαίρεση τηνΆνδρο, τηνΠάροκαιτηνΚύθνοοι οποίες ελέγχονταν από μακεδονικές φρουρές.
Ο Φίλιππος Ε΄ πραγματοποιεί επιθέσεις κατά των πόλεων της Θρακικής Χερσονήσου, στέλνοντας παράλληλα ένα σώμα στρατού στη νότια Ελλάδα.
Ηπολιορκία της Αβύδου από τον Φίλιππο ολοκληρώνεται μετον τραγικό θάνατο ολόκληρου του πληθυσμού της πόλης.
Οι Ρωμαίοι απελευθερώνουν οριστικά την Αθήνα από την επιρροή του Φιλίππου. Κατόπιν καταλαμβάνουν τηΧαλκίδα.
Ο Φίλιππος κινείται εναντίον της Αθήνας. Καταστρέφει τοΛύκειοκαι πολλά ιερά, αποτυγχάνει ωστόσο να καταλάβει τόσο την πόλη, όσο τονΠειραιάκαιτηνΕλευσίνα. Μετά την άρνηση της Αχαϊκής Συμπολιτείας νατον βοηθήσει, κλιμακώνει τις λεηλασίες και αποχωρεί από την Αττική.
Οι αντιμαχόμενες παρατάξεις προσπαθούν να προσεταιριστούν την Αιτωλική Συμπολιτεία η οποία, ωστόσο, παραμένει ουδέτερη.
199 π.Χ.
Ο συνασπισμένος στόλος των Ρωμαίων καιτου Αττάλου καταλαμβάνει τηνΆνδρο. Το νησί περιέρχεται στην εξουσία του Ατταλίδη βασιλιά.
Λαμβάνει χώρα αποτυχημένη πολιορκία της Κύθνου. Τα χωράφια της Σκιάθου ρημάζονται για προμήθειες, ωστόσο ο πληθυσμός παραμένει απείραχτος. Καταιγίδα στηΧαλκιδική προξενεί καταστροφές στον συμμαχικό στόλο. Ακολουθεί λεηλασία της Ιερισσού.
Η Αιτωλική Συμπολιτεία συντάσσεται με τους Ρωμαίους και τους συμμάχους τους.
Καταλαμβάνεται η πόλη Ορεώς στηνΕύβοια. Η τελευταία επίσης παραχωρείται στον Άτταλο.
Ο Άτταλος συμμετέχει σταΕλευσίνια Μυστήρια προτού αναχωρήσει γιατην Πέργαμο.
Ο Αντίοχος Γ' πραγματοποιεί επίθεση κατά της Περγάμου, ωστόσο αποχωρεί μετά την παρέμβαση των Ρωμαίων.
198 π.Χ.
Ο Άτταλος επανενώνει τον στόλο τουμε εκείνον του Ροδίτη Αγησίμβροτου προκειμένου να ολοκληρώσουν την κατάληψη της Εύβοιας. Μετά από πολιορκία πέφτουν οι πόλεις ΕρέτριακαιΚάρυστος, μετη Χαλκίδα να παραμένει το τελευταίο προπύργιο των Μακεδόνων στο νησί.
Η Αχαϊκή Συμπολιτεία συντάσσεται με τους Ρωμαίους και τους συμμάχους τους, χωρίς ωστόσο τη σύμφωνη γνώμη όλων των μελών της.
Λαμβάνει χώρα αποτυχημένη προσπάθεια κατάληψης της Κορίνθου από τους συμμάχους.
Σε συνάντηση μετον Φίλιππο κοντά στηΝίκαια της Θεσσαλίας, ανάμεσα σε άλλα αναφέρεται καιτο ενδεχόμενο αποζημίωσης της Περγάμου για τις καταστροφές των ναών της, αλλά και εκείνο της επιστροφής των αιχμαλώτων της Ναυμαχίας της Χίου.
Ο Άτταλος ταξιδεύει στηνΠελοπόννησογιανα διαπραγματευτεί μετον τύραννο της Σπάρτης, Νάβι. Κατόπιν στέλνει δώρα στην πόλη της Σικυώναςη οποία του απέδωσε μεγάλες τιμές.
197 π.Χ.
ΟΤίτος Κουίνκτιος Φλαμινίνος, ύπατος της Ρώμης, συμμετέχει μαζί μετον Άτταλο σε συμβούλιο τωνΒοιωτώνστη Θήβα, με σκοπό την ένταξή τους στο συμμαχικό στρατόπεδο. Κατά τη διάρκεια της ομιλίας τουο γηραιός πια βασιλιάς προσβάλλεται πιθανότατα από εγκεφαλικό επεισόδιομε αποτέλεσμα να παραλύσει η μία του πλευρά.
Ο Άτταλος ταξιδεύει πίσω στην Πέργαμο όπου και φεύγει από τη ζωή την ίδια χρονιά σε ηλικία εβδομήντα δύο ετών μετά από βασιλεία σαράντα τεσσάρων ετών. Τον διαδέχεται ο γιος του, Ευμένης Β'.
↑Σταυρούλα Βραχιονίδου (2005). ««Μεγάλο Ατταλιδικό Ανάθημα»». Encyclopedia of the Hellenic World, Asia Minor. Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού. Ανακτήθηκε στις 14 Μαρτίου 2010.[νεκρός σύνδεσμος]
↑Stephen Mitchell, μτφρ. Δάφνη Δημητριάδου (2002). ««Γαλάτες στηΜ. Ασία»». Encyclopedia of the Hellenic World, Asia Minor. Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού. Ανακτήθηκε στις 14 Μαρτίου 2010.[νεκρός σύνδεσμος]
Allen R.E. (1983). «The Attalid Kingdom: A Constitutional History». Oxford University Press, USA. ISBN 978-0-19-814845-6.
Austin M.M. (2006). «The Hellenistic World from Alexander to the Roman Conquest: A Selection of Ancient Sources in Translation». Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-82860-4
Dittenberger, W. «Orientis Graecae Inscriptiones Selectae»
Hansen, Esther V. (1971). «The Attalids of Pergamon». Ithaca, New York: Cornell University Press; London: Cornell University Press Ltd. ISBN 0-8014-0615-3.
Kosmetatou, Elizabeth (2003) «The Attalids of Pergamon», Andrew Erskine, ed., «A Companion to the Hellenistic World». Oxford: Blackwell: σελ. 159–174. ISBN 1-4051-3278-7. Κείμενο
Préaux, Claire, «Le monde hellénistique, La Grèce et l’Orient 323-146 av. J.-C.», τόμος I, PUF, *Nouvelle Clio, 1η έκδοση 1978, 6η έκδοση Ιούλιος 2003.
Schalles, Hans-Joachim (1985). «Untersuchungen zur Kulturpolitik der pergamenischen Herrscher im dritten Jahrhundert vor Christus». Wasmuth, Tübingen (Istanbuler Forschungen Bd. 36), ISBN 3-8030-1757-2.
Jona Lendering (2006). ««Attalus I Soter»». Articles on Ancient History. Livius.org. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 29 Ιουνίου 2008. Ανακτήθηκε στις 14 Μαρτίου 2010.
Kosmetatou, Elizabeth (2003) "The Attalids of Pergamon," in Andrew Erskine, ed., A Companion to the Hellenistic World. Oxford: Blackwell: pp. 159–174. ISBN 1-4051-3278-7. Κείμενο
Σταυρούλα Βραχιονίδου (2005). ««Μεγάλο Ατταλιδικό Ανάθημα»». Encyclopedia of the Hellenic World, Asia Minor. Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού. Ανακτήθηκε στις 14 Μαρτίου 2010.[νεκρός σύνδεσμος]
Stephen Mitchell, μτφρ. Δάφνη Δημητριάδου (2002). ««Γαλάτες στηΜ. Ασία»». Encyclopedia of the Hellenic World, Asia Minor. Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού. Ανακτήθηκε στις 14 Μαρτίου 2010.[νεκρός σύνδεσμος]
